Αρχαία Ελλάδα, ο τόπος και οι άνθρωποι - Ανθολόγιο (Β Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
14. – Κατά αθλητών
ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, Αὐτόλυκος (απόσπ. 282)
ΤΟ ΕΡΓΟ
Ο Αυτόλυκος είναι ένα από τα λίγα σατυρικά δράματα που έγραψε ο Ευριπίδης. Εκτός από το απόσπασμα που ανθολογείται (28 στίχοι), σώζονται άλλα τρία, σχεδόν μονόστιχα αποσπάσματα. Δεν γνωρίζουμε πότε παίχτηκε το έργο. Έχει προταθεί ως πιθανό το έτος 421 π.Χ.
Ο ΜΥΘΟΣ
Από μυθογραφικές πηγές παραδίδεται ότι ο Αυτόλυκος ήταν γιος του Ερμή και παππούς του Οδυσσέα (από την πλευρά της μητέρας του, της Αντίκλειας). Από τον πατέρα του, τον Ερμή, είχε κληρονομήσει το «χάρισμα» να κλέβει χωρίς να τον πιάνουν. Ήταν μάλιστα τόσο δεινός στην κλοπή και στην απάτη ώστε κατάφερε να εξαπατήσει ακόμα και τον Σίσυφο, του οποίου η πανουργία ήταν παροιμιώδης. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, δίδαξε στον Ηρακλή την πάλη. Ίσως το στοιχείο αυτό να έπαιζε κάποιο ρόλο στο έργο του Ευριπίδη, αν και φαίνεται ότι ο αθλητισμός ως θέμα είλκυε γενικότερα το σατυρικό δράμα –ο τραγικός ποιητής Πρατίνας, για παράδειγμα, είχε γράψει σατυρικό δράμα με τον τίτλο Παλαιστές.
ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
Η κριτική που διατυπώνεται από τον Ευριπίδη έχει δύο στόχους, τους αθλητές και τους Έλληνες. Στους αθλητές καταλογίζεται ότι η μονομερής προσήλωσή τους στον αθλητισμό δεν τους επιτρέπει να αναπτυχθούν ούτε ως άτομα ούτε ως πολίτες. Στους Έλληνες αποδίδονται ταπεινά κίνητρα για τη διοργάνωση των πανελλήνιων αγώνων και τους χρεώνεται ότι τιμούν τους αθλητές, που οι επιδόσεις τους είναι χωρίς αξία για την πόλη την ώρα του κινδύνου, και όχι εκείνους που θα άξιζε να τιμούν, δηλ. τα πρόσωπα που διαθέτουν τις κατεξοχήν πολιτικές αρετές, τη σοφία, την ανδρεία (;), τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη. Δεν ξέρουμε από ποιον εκφέρονται οι σωζόμενοι στίχοι ούτε από ποια συμφραζόμενα προέρχονται ούτε ποια ήταν η πλοκή του έργου. Και για όλους αυτούς τους λόγους και επειδή πρόκειται για απόσπασμα από δραματικό έργο, θα ήταν παρακινδυνευμένο να θεωρηθεί ότι οι απόψεις που εκφράζονται ταυτίζονται με τις απόψεις του ίδιου του Ευριπίδη, για τον οποίο μάλιστα ο αρχαίος Βίος, που περιέχει βέβαια και ανεκδοτολογικό υλικό, αναφέρει ότι, στη νεότητά του, είχε ασχοληθεί με το παγκράτιο και την πυγμαχία και ότι, σύμφωνα με κάποιους, είχε νικήσει στην Αθήνα.
ΑΛΛΕΣ
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΦΩΝΕΣ
Ο Ευριπίδης δεν είναι ο πρώτος που ασκεί κριτική στους αθλητές. Έχει προηγηθεί, τον 7ο αιώνα, ο ποιητής Τυρταίος, που αντιπαραθέτει απαξιωτικά τον αθλητή στον μαχητή, και πρωτίστως ο ποιητής και φιλόσοφος Ξενοφάνης (±570 - ±470 π.Χ.), που διακηρύσσει ότι η δική του σοφία είναι ανώτερη από τη ρώμη των αθλητών. Μετά τον Ευριπίδη, τη σκυτάλη θα πάρουν οι ρήτορες (Ισοκράτης) και οι φιλόσοφοι (Πλάτων). Η αιχμή της κριτικής είναι λίγο πολύ η ίδια: α)οι τιμές για τους αθλητές είναι δυσανάλογες προς την αξία τους· β) οι κορυφαίοι αθλητές αποδεικνύονται ανεπαρκείς ως πολίτες.
Η τελική φάση
πυγμαχίας.
Ο αθλητής δεξιά
καταρρέει καταπονημένος και,
για να αποφύγει την εξόντωση, «αίρει δάκτυλον» (υψώνει το δάχτυλο), κάνει δηλ. την χειρο- νομία με την οποία αποδέχεται την ήττα. Ερυθρόμορφος αμφορίσκος από την Αίγινα, αρχές 5ου αι. π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.)
20
Ή μήπως, γρονθοκοπώντας τις ασπίδες,
θα διώξουν τους εχθρούς από την πατρίδα τους;
Κανείς δεν κάνει τέτοιες ανοησίες, όταν σταθεί μπροστά στις λόγχες.
Οι άντρες θα ’πρεπε οι σοφοί και οι άριστοι
να στεφανώνονται με τα κλαδιά
25
και όποιος οδηγεί την πόλη έξοχα, όντας άνδρας δίκαιος και σώφρων,
και όποιος με τον λόγο του εξορκίζει το κακό,
αποσοβώντας μάχες και εμφύλιες έριδες.
Γιατί αυτά είναι και για την πόλη ολόκληρη ωραία και για όλους τους Έλληνες.
(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)
Αθλητές (ακοντιστής, δισκοβόλος, πυγμάχος) ασκούνται υπό τους ήχους του αυλού.
Αξιοσημείωτη η παρουσία δύο αυλητών —κάθε άθλημα θέλει το ρυθμό του!
Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, περ. 520 π.Χ. (Βερολίνο, Antikenmuseum.)
[Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]
ΣΧΟΛΙΑ
1κε.
Η διατύπωση των απόψεων για τον αθλητισμό που διαβάζουμε στο απόσπασμα αυτό αποτελεί έκφραση αντιλόγου προς ένα φαινόμενο θεμελιώδους σημασίας για τους αρχαίους Έλληνες. Όμως εξίσου σημαντικό δομικό στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού είναι η συχνή αμφισβήτηση των παραδεδομένων απόψεων.
5
δούλος ... της κοιλιάς του: «να νικάς την κοιλιά σου» (γαστρός κρατεῖν) είναι μια παραίνεση που επανέρχεται συχνά, την οποία όμως δεν φαίνεται να ακολουθούσαν οι αθλητές που επικρίνονται από τον Ευριπίδη. Αρκετά νωρίς είχαν διαμορφωθεί ειδικές δίαιτες για αθλητές, με στόχο τις καλύτερες επιδόσεις. Τα σχετικά προγράμματα καθόριζαν την ποιότητα και την ποσότητα της τροφής, τα γεύματα, τις ώρες του ύπνου, τις ασκήσεις κ.ά., και ως ένα βαθμό μετέτρεπαν τους κορυφαίους αθλητές των πανελλήνιων αγώνων σε άτομα εξαρτημένα. Στο πρόγραμμα περιλαμβανόταν πολύωρος καθημερινός ύπνος και εκτεταμένη κρεοφαγία (ἀναγκοφαγίαι), προκειμένου οι αθλητές, ιδίως οι παλαιστές, οι πυγμάχοι και οι παγκρατιαστές, να αποχτήσουν όγκο και βάρος, στοιχεία τα οποία μπορεί να έκριναν τον αγώνα, επειδή στην αρχαιότητα οι αθλητές δεν αγωνίζονταν σε κατηγορίες ανάλογα με το βάρος τους.
6
ώστε να ξεπεράσει τον πατέρα του: Ο στόχος για τον γιο ήταν όχι απλώς να διατηρήσει την πατρική περιουσία αλλά να την αυξήσει. Ο πλούσιος μέτοικος Κέφαλος, ο πατέρας του ρήτορα Λυσία και φίλος του Περικλή και του Σωκράτη, λέει, συνομιλώντας με τον Σωκράτη, στην αρχή της πλατωνικής Πολιτείας: «Εγώ θα είμαι ευχαριστημένος, αν δεν αφήσω σε τούτους εδώ [εννοεί τους γιους του] λιγότερα αλλά λίγο περισσότερα απ’ όσα κληρονόμησα.» (330b, μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος).
10-2
Στους στίχους 10-12 περιγράφεται με τα πιο μελανά χρώματα η μεταβολή που βιώνουν οι αθλητές από την ακμή και τη λάμψη της νεότητας προς τη σωματική παρακμή και την αφάνεια των γηρατειών.
13-5
Παρόμοια κριτική, από τη δική του όμως σκοπιά, διατυπώνει στην αρχή του Πανηγυρικού (380 π.Χ.) ο ρήτορας Ισοκράτης: «Πολλές φορές απόρησα με αυτούς που καθιέρωσαν τις θρησκευτικές γιορτές και οργάνωσαν τους αθλητικούς αγώνες: Έκριναν άξιες για τόσο μεγάλα έπαθλα τις ικανότητες του σώματος, ενώ αυτούς που κοπίασαν προσωπικά για το κοινό καλό και καλλιέργησαν έτσι τον ψυχικό τους κόσμο ώστε να είναι σε θέση να ωφελήσουν και τους άλλους, σ’ αυτούς δεν έδωσαν καμιά τιμητική διάκριση. Και όμως το σωστό θα ήταν γι’ αυτούς κυρίως να νοιαστούν γιατί δυο φορές τόση δύναμη και αν αποχτήσουν οι αθλητές, οι άλλοι δε θα είχαν να κερδίσουν τίποτα παραπάνω· αντίθετα, και ένας μονάχα άνθρωπος αν θα σκεφτεί σωστά, όλοι θα ήταν δυνατό να ωφεληθούν, όσοι θα ήθελαν να γευτούν τη γνώση εκείνου.» (§§ 1-2, μτφρ. Στ. Μπαζάκου-Μαραγκουδάκη).
14
που συναθροίζονται για χάρη τους: Εννοεί στους πανελλήνιους αγώνες.
15
για να τρώνε: Οι θυσίες και οι επινίκιες γιορτές πρέπει να έδιναν στους συγκεντρωμένους ευκαιρίες για φαγοπότι. Στην Ολυμπία, για παράδειγμα, την τρίτη ημέρα των αγώνων, θυσίαζαν 100 σφάγια, ενώ οι εορταστικές εκδηλώσεις τερματίζονταν με γεύμα στο πρυτανείο.
15
κε. Η αθλητική δραστηριότητα παρουσιάζεται εδώ, σε αντίθεση με το προηγούμενο απόσπασμα, ως ατομική υπόθεση που προσπορίζει οφέλη μόνο στον ίδιο τον αθλητή και δεν συμβάλλει στην ασφάλεια και την πρόοδο του κοινωνικού συνόλου· στο πλαίσιο του ελληνικού πολιτισμού αυτή θα ήταν η σοβαρότερη ίσως κατηγορία εναντίον ενός θεσμού.
17
γροθιά στο κατωσάγονο: Η αναμέτρηση στην πυγμαχία γινόταν κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, με χτυπήματα στο κεφάλι και στο πρόσωπο. Οι πυγμάχοι έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση για χτυπήματα στην περιοχή του σαγονιού, επειδή οδηγούσαν γρηγορότερα στην εξουδετέρωση του αντιπάλου.
«Κάτι πολύ εκλεκτό απ’ το άλλο μέρος· κανένας δισκοβόλος έφηβος ωραίος.»
Κ.Π. Καβάφης, Φιλέλλην
Νέος που ετοιμάζεται να
ρίξει το δίσκο. Αργυρό τρί-
δραχμο της Κω,περ. 480-450 π.Χ. (Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.)
