Αρχαία Ελλάδα, ο τόπος και οι άνθρωποι - Ανθολόγιο (Β Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
3. - Κατά ιχθυοπωλών
α. ΑΜΦΗΣ, Πλάνος (απόσπ. 30)
Ο ΒΙΟΣ - ΤΟ ΕΡΓΟ
Ο κωμικός ποιητής Άμφης γράφει γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Μας είναι γνωστοί 28 τίτλοι έργων του. Από τους τίτλους προκύπτει ότι περίπου το 1/4 από τις κωμωδίες του αντλούσαν το θέμα τους από τον μύθο, κάτι που συνέβαινε πολύ συχνά κυρίως κατά το πρώτο τέταρτο του αιώνα. Σώζονται 50 αποσπάσματα.
«ΠΛΑΝΟΣ»
Πλάνος είναι αυτός που (παρα)πλανά, ο απατεώνας. Από τη συγκεκριμένη κωμωδία σώζεται μόνο το απόσπασμα που παραθέτουμε και ένας ακόμη στίχος. Από τους σωζόμενους στίχους δεν είναι δυνατό να βγάλουμε συμπεράσματα για την πλοκή του έργου.
ΙΧΘΥΟΦΑΓΙΑ
Τα ψάρια, φρέσκα και συντηρημένα, κατείχαν σημαντική θέση στη διατροφή των αρχαίων Αθηναίων. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι η λέξη ὂψον, που σήμαινε γενικά «προσφάι» (ό,τι τρώει κανείς μαζί με το ψωμί), στην Αθήνα απέκτησε την ειδικότερη σημασία «ψάρι», συνήθως παστό (από τη λέξη ὂψον προέρχεται η νεοελληνική λέξη «ψάρι»:
ὂψον -->[υποκοριστικό] ὀψάριον-->ψάρι). Τα φρέσκα ψάρια που έφταναν στην Αθήνα προέρχονταν κυρίως από τις γύρω θάλασσες (βλ. Κείμενο 1), τα συντηρημένα κατά κανόνα από τις θάλασσες του Πόντου (βλ. Κείμενο 2).
ΟΙ ΙΧΘΥΟΠΩΛΕΣ ΣΤΗΝ ΚΩΜΩΔΙΑ
Τα κωμικά αποσπάσματα στα οποία γίνεται λόγος για ψάρια και τα οποία, στην πλειονότητά τους, ανήκουν στη Μέση Κωμωδία (περ. 400-325 π.Χ.), ανέρχονται σε δεκάδες. Δεν είναι λίγα και αυτά που αναφέρονται στους ιχθυοπώλες. Οι αναφορές είναι πάντα επικριτικές και συνήθως αφορούν την απαράδεκτη συμπεριφορά τους και τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν, τις υψηλές τιμές ή την κακή ποιότητα των ψαριών.
β. ΑΛΕΞΗΣ, Ἀπεγλαυκωμένος (απόσπ. 16)
Για τον Άλεξη βλ. Κείμενο 6. Για τους ιχθυοπώλες στην κωμωδία βλ. το εισαγωγικό σημείωμα στο προηγούμενο κείμενο (α).
«ΑΠΕΓΛΑΥΚΩΜΕΝΟΣ»
Ο τύπος ἀπεγλαυκωμένος είναι μετοχή παρακειμένου του ρήματος ἀπογλαυκοῦμαι, που σημαίνει «παθαίνω γλαύκωμα (=καταρράκτη)». Ότι το συγκεκριμένο πρόσωπο, που έδωσε τον τίτλο στην κωμωδία, πρέπει να έπαιζε σημαντικό ρόλο στο έργο, είναι λίγο πολύ βέβαιο, αλλά δεν μπορούμε να πούμε τίποτα περισσότερο. Στα τέσσερα σωζόμενα αποσπάσματα γίνεται λόγος για φαγητά, πιθανώς με αφορμή ένα δείπνο ἀπό συμβολῶν («ρεφενέ»). Οι στίχοι που ανθολογούνται είναι ίσως ο μονόλογος κάποιου –ενδεχομένως ενός δούλου– που μόλις έχει επιστρέψει από την αγορά και εκφράζει την αγανάκτησή του για τα καμώματα των ιχθυοπωλών.
ΚΕΙΜΕΝΟ (α)
Είναι χίλιες φορές πιο εύκολο να συναντήσει κανείς τους στρατηγούς,
να μπορέσει να τους μιλήσει και να πάρει από αυτούς απάντηση
σε οτιδήποτε ρωτήσει παρά να συμβεί το ίδιο
με τους αναθεματισμένους ψαράδες στην αγορά.
5
Εκεί, αν ένας σηκώσει κάτι από τον πάγκο
και ρωτήσει κάποιον από αυτούς, εκείνος, όπως ο Τήλεφος,
κοιτάζει κάτω στην αρχή αμίλητος –και εδώ που τα λέμε
δεν έχει άδικο, αφού όλοι τους είναι, κυριολεκτικώς, ανθρωποκτόνοι–
και σαν να είχε αλλού τον νου του και να μην άκουσε,
10
χτυπάει ένα χταπόδι· φουσκώνει…
… και τότε, χωρίς να λέει τις λέξεις ολόκληρες,
αλλά τρώγοντας μια συλλαβή: «έσσερις βολούς πάει.»
–«Και η σφυρίδα;»– «χτώ βολούς»
Τέτοια είναι υποχρεωμένος ν’ ακούει όποιος αγοράζει ψάρια.
(μετάφραση θ. Κ. Στεφανόπουλος)
Στην ψαραγορά. Ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας, 4ος αι. π.Χ.
(Cefalu / Σικελία, Museo Mandralisca.) [Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]
ΣΧΟΛΙΑ
1
τους στρατηγούς: Οι στρατηγοί στην Αθήνα ήταν δέκα και εκλέγονταν για ένα χρόνο, με δυνατότητα επανεκλογής χωρίς περιορισμό. Αρχικά εκλεγόταν ένας από κάθε φυλή, αργότερα η εκλογή γινόταν από το σύνολο των πολιτών. Γενικά δεν είχαν μόνο την ευθύνη για τις πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά ήταν πρόσωπα με μεγάλη πολιτική δύναμη και υψηλό κύρος. Είναι ωστόσο πιθανό ότι ο Άμφης και ο Άλεξης (βλ. το επόμενο κείμενο) είχαν στον νου τους επιφανείς στρατηγούς που είχαν διαπρέψει σε πολεμικές επιχειρήσεις, δηλαδή πρόσωπα που είχαν σχεδόν αποκλειστικά στρατιωτικές αρμοδιότητες.
Και σ’ αυτό το απόσπασμα και στο επόμενο υπογραμμίζεται έντονα η αντίθεση ανάμεσα στην υψηλή θέση των στρατηγών και την ταπεινή των ιχθυοπωλών.
6
ο Τήλεφος: Γιος του Ηρακλή και της Αύγης, ιέρειας της Αθηνάς στην Τεγέα της Αρκαδίας, βασιλιάς της Μυσίας (Μικρά Ασία). Στη χαμένη τραγωδία του Αισχύλου Μυσοί φαίνεται ότι ο Τήλεφος παρέμενε ένα ασυνήθιστα μεγάλο διάστημα αμίλητος, επειδή είχε σκοτώσει τα αδέρφια της μητέρας του (στ. 8 σχόλ.). Την εποχή που γράφει ο Άμφης, η σιωπή του Τήλεφου είχε γίνει σχεδόν παροιμιώδης.
8
ανθρωποκτόνοι: Όσοι είχαν διαπράξει φόνο απέφευγαν ακόμα και τη λεκτική επικοινωνία με άλλους, για να μη μεταδώσουν το μίασμα στους συνομιλητές τους.
10
Μετά το «φουσκώνει» υπάρχει χάσμα.
12
βολούς: Οβολούς (1 οβολός = 1/6 της δραχμής).
Ψάρεμα με αγκίστρι. Σχεδιαστική αποτύπωση παράστασης αγγείου.
ΚΕΙΜΕΝΟ (β)
Όταν βλέπω τους στρατηγούς να έχουν σηκωμένο το φρύδι,
το θεωρώ βέβαια προκλητικό,
ωστόσο δεν με εκπλήσσει ιδιαίτερα
να έχουν παραπάνω έπαρση από ό,τι οι άλλοι,
5
τη στιγμή που τους τιμά ξεχωριστά και η πόλη.
Όταν όμως βλέπω τους –κακό χρόνο να ’χουνε– τους ψαράδες
να κοιτάζουν κάτω και να έχουν τα φρύδια
πάνω από την κορυφή της κεφαλής, φουρκίζομαι.
Αν πεις δε να ρωτήσεις «πόσο θέλεις για τις δύο σφυρίδες;»
10
«Δέκα οβολούς», λέει. – «Πολλά είναι· να σου δώσω οκτώ;»
–«Αν αγοράσεις τη μία.» –«Πάρ’ τα, άνθρωπέ μου,
και άσε την πλάκα.» – «Τόσο που λές; Δίνε του.»
Αυτά είναι ή δεν είναι πιο πικρά και από την ίδια τη χολή;
(μετάφραση θ. Κ. Στεφανόπουλος)
ΣΧΟΛΙΑ
1
σηκωμένο το φρύδι: Το σηκωμένο φρύδι δήλωνε έπαρση.
13
τη χολή: Για τους αρχαίους η χολή ήταν το πικρόν κατεξοχήν, ανάλογο με το δικό μας «φαρμάκι».
