ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Ο γύρος της Ελλάδας

Ο γύρος της Ελλάδας

Μουσικοί ρυθμοί στην Ελλάδα

Τα δημοτικά τραγούδια στην πλειοψηφία τους εκπροσωπούνται από τα απλά μέτρα (π.χ. 2/4 κ.ά.) και έπειτα από τα μικτά μέτρα (π.χ. 7/8 κ.ά.). Η χρήση μετρικών μορφών με ποικιλία ρυθμικών σχημάτων στην εσωτερική τους σύνθεση (π.χ. 5/8, 7/8, 9/8) μαρτυρούν τη σχέση τους με τα μέτρα της αρχαίας ελληνικής προσωδίας.

Ρυθμοί όπως ο ίαμβος (υ - ) και ο τροχαίος (- υ ) συναντιούνται και σήμερα στην Ελλάδα αλλά και σε όλη την περιοχή της Μεσογείου και των Βαλκανίων (με υ σημειώνονται οι άτονες και με - οι τονισμένες συλλαβές). Το δημοτικό τραγούδι χρησιμοποιεί ορισμένους χορευτικούς ρυθμούς που διασώθηκαν από την αρχαιότητα.

• Ο πεντάσημος ρυθμός (π.χ.τσακώνικος κ.ά.) με τον χαρακτηριστικό τρίσημο στην αρχή ή στο τέλος του μέτρου, συναντιέται στην Ήπειρο και την Πελοπόννησο συνήθως με το μέτρο 5/4 για να αποδώσει χορούς με αργή χρονική αγωγή. Στα Δωδεκάνησα, την Κύπρο και τον Πόντο, όπου η χρονική αγωγή είναι ταχύτερη, αποδίδεται με το μέτρο των 5/8.

• Ο επτάσημος ρυθμός (π.χ. συρτός, καλαματιανός), αποτελείται από έναν τρίσημο και δύο δίσημους ή αντίστροφα και συναντιέται σε όλη την Ελλάδα. Σύμφωνα με μελέτες των καθηγητών Θρασύβουλου Γεωργιάδη και Σαμουήλ Μπω-Μποβύ (S. Baud-Bovy), ο πανελλήνιος ρυθμός 7/8 δεν είναι άλλος από το ηρωικό εξάμετρο με το οποίο απαγγέλλονταν τα ομηρικά έπη.

• Ο εννεάσημος (εννιάσημος) ρυθμός (π.χ. αντικρυστός, ζεϊμπέκικος), αποτελείται από έναν τρίσημο σε διάφορες θέσεις και συμπληρώνεται με δίσημους. Συναντιέται στα Δωδεκάνησα, τη Σκιάθο, τη Σαμοθράκη την Κύπρο και σε άλλα νησιά καθώς επίσης και στον Πόντο. Τα χορευτικά δημοτικά τραγούδια της ηπειρωτικής Ελλάδας σπάνια χρησιμοποιούν το μέτρο αυτό.

Οι περισσότεροι μελετητές διαχωρίζουν την ελληνική δημοτική μουσική σε:

• νησιώτικη (Θράκη, νησιά και Μικρασιατικά παράλια, Κύπρος) και

• ηπειρωτική (Μακεδονία, Ήπειρος, Θεσσαλία, Ρούμελη, Μοριάς):

ΝΗΣΙΩΤΙΚΗ

-Χρησιμοποιούνται συνήθως δίσημοι ρυθμοί, ενώ δημοφιλή είναι και τα μέτρα 3/8 και 6/8 ή 6/4.

-Μεγαλύτερα διαστήματα.

-Συχνή η ομοιοκαταληξία και ο αυτοσχεδιασμός.

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ

-Πιο συχνοί είναι οι εννιάσημοι και επτάσημοι ρυθμοί.

-Χρήση κυρίως ανημιτονικών κλιμάκων^II. Υπερτερούν τα μικρότερα διαστήματα.

-Σπάνια παρατηρούνται ομοιοκαταληξία και αυτοσχεδιασμοί (π.χ. μανιάτικα μοιρολόγια).

___________
ΙΙ. Ανημιτονικές ή ανημίτονες λέγονται οι κλίμακες που δεν έχουν ημιτόνια κατά τη διαδοχή των φθόγγων τους.

Ο γύρος της Ελλάδας

Μουσική . . . πατριδογνωσία
Εξετάζοντας τη μουσική παράδοση κάθε περιφέρειας του ελληνισμού χωριστά, προκύπτει μια σύντομη επισκόπηση του δημοτικού τραγουδιού.
ΘΡΑΚΗ
Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι τα κασάπικα σε δίσημο ρυθμό, ο ταπεινός (ή νυφιάτικος) σε τρίσημο ρυθμό, η παϊντούσκα (ή τρίπατο) σε πεντάσημο μέτρο (2+3), ο -κατεξοχήν θρακιώτικος- ζωναράδικος σε εξάσημο μέτρο (3+3), ο μαντηλάτος σε επτάσημο (2+2+3), ο συγκαθιστός (με κυκλική ή δρομική μορφή) σε εννεάσημο (2+2+2+3) και ο αντικρυστός ή καρσιλαμάς συνήθως σε εννεάσημο (2+2+2+3) και σπάνια σε αργό επτάσημο μέτρο (3+2+2). Δε λείπουν βέβαια ο πανελλήνιος συρτός, ο καλαματιανός, ο μπάλλος κ.ά.
	Τα όργανα που συναντάμε στην περιοχή της Θράκης είναι η θρακική λύρα, η φλογέρα, η γκάιντα και το νταούλι. Στα παράλια κυριαρχεί η νησιώτικη ζυγιά (βιολί-λαγούτο), ενίοτε και το σαντούρι. Με τη διάδοση του κλαρίνου στη Θράκη, ο οργανικός συνδυασμός κλαρίνο-βιολί-λαγούτο-ούτι-κανονάκι και τουμπελέκι είναι συνηθέστερος. Στις παραθαλάσσιες περιοχές συχνά το σαντούρι αντικαθιστά το κανονάκι. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Η περιοχή αυτή χαρακτηρίζεται από ποικιλία χορών, μεγάλο μέρος των οποίων συναντούμε και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας ενώ άλλοι πάλι αποτελούν κοινό τόπο στα Βαλκάνια. Ανάμεσά τους διακρίνουμε τη γκάιντα σε 4/4 και 2/4, τον συρτό Μακεδονίας, τον ακριτικό ή μπουφιώτικο και τον καστοριανό σε 2/4, τη γερακίνα σε 7/8, το λεβέντικο σε δωδεκάσημο μέτρο κ.ά. Κυρίαρχη θέση στα μουσικά δρώμενα έχει ένα οργανικό συγκρότημα με μακρόχρονη ιστορία στην

ελληνική μουσική παράδοση. Πρόκειται για τη «ζυγιά» γκάιντα-νταούλι ή δύο ζουρνάδες-νταούλι. Από το β' μισό του 19ου αιώνα, στις κατά τόπους παραδοσιακές ορχήστρες συμμετέχουν και διάφορα πνευστά, όπως το κλαρίνο, αλλά και απομεινάρια από στρατιωτικές μπάντες, που παίζουν στα πανηγύρια.

Tέτοιες μπάντες εντοπίζονται σήμερα στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, αλλά και στη Σερβία και τη δυτική Βουλγαρία.

ΗΠΕΙΡΟΣ

Τα τραγούδια της Ηπείρου ακολουθούν σε ορισμένες περιοχές (Πωγώνι Ηπείρου και Β. Ήπειρο) τις πεντατονικές κλίμακες, ενώ πολλά από αυτά έχουν πολυφωνική μορφή. Η ηπειρώτικη πολυφωνία είναι χαρακτηριστική. Υπάρχουν ρόλοι που αλλάζουν σε κάθε περιοχή και της δίνουν το δικό της χαρακτηριστικό άκουσμα. Οι ομάδες τραγουδιστών είναι αποκλειστικά αντρικές ή γυναικείες, αλλά και μικτές.

Στους ηπειρώτικους χορούς, πέρα από τον πανελλήνιο καλαματιανό και τον συρτό, συναντά κανείς λεβέντικους χορούς όπως: η σαμαρίνα, ο ρόβας, η χαλασιά και ο γιαννιώτικος σε ρυθμό 2/4, ο φεζοδερβέναγας σε 2/4 και 4/4, ο μενούσης σε 3/4, ο ζαγορίσιος και ο βουρμπιανίτικος σε πεντάσημο μέτρο, ο τσάμικος σε εξάσημο μέτρο, ο τζουμερκιώτικος σε 7/8, ο μπεράτης σε 8/8, το φυσούνι σε μέτρο 9/8.

Όργανα με μεγάλη ιστορία, όπως η γκάιντα, ο ζουρνάς, η φλογέρα παραγκωνίζονται από το κλαρίνο, το οποίο σήμερα κυριαρχεί στην ηπειρώτικη μουσική. Μεγάλο ρόλο σε αυτήν την αλλαγή έπαιξαν οι αθίγγανοι δεξιοτέχνες οργανοπαίκτες. Παράλληλα με το κλαρίνο, εξαπλώνεται και το συγκρότημα βιολί-λαγούτο-ντέφι.

ΘΕΣΣΑΛΙΑ

Παρά τη διαφορετική τους προέλευση οι κάτοικοι της Θεσσαλίας διατήρησαν μια κοινή διάλεκτο και παράδοση, κυρίως με χορούς στα τρία, τσάμικους (3/4), καλαματιανούς (7/8) και χορούς του γάμου. Στη νότια ορεινή Θεσσαλία, ένα είδος αργού τσάμικου με βαριές κινήσεις μαρτυρά σαφείς ηπειρώτικες επιδράσεις, ενώ ορισμένες περιοχές παρουσιάζουν ομοιότητες με ρυθμικούς, μουσικούς και χορευτικούς τύπους του Αιγαίου και της Μακεδονίας.

Ο γύρος της Ελλάδας

ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ-ΡΟΥΜΕΛΗ

Εδώ παρατηρούνται σε πολλές περιπτώσεις ομοιότητες στο ύφος των χορευτικών ιδιωμάτων με αυτά της Ηπείρου. Βασικός χορός θεωρείται ο τσάμικος (3/4), «ο χορός του μερακλή» όπως λέγεται, ο οποίος καταξιώνει αυτόν που τον χορεύει στην τοπική κοινωνία.

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ (ΜΟΡΙΑΣ)

Παρά τη μακραίωνη ιστορία της Πελοποννήσου, μόνο ένας μικρός αριθμός παραδοσιακών χορών ξεχωρίζει. Ανάμεσά τους ο αραχωβίτικος, ο τσακώνικος (5/4) και ο καλαματιανός (7/8).

ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ

Επικρατέστεροι είναι οι ρυθμοί σε δίσημα μέτρα (μπάλλος) που αποδίδονται ζωηρά και εύθυμα και οι ρυθμοί σε εννεάσημα μέτρα (καρσιλαμάδες ή ζεϊμπέκικα) που αποδίδονται βαριά και αργά.

ΕΠΤΑΝΗΣΑ

Η επίδραση της ευρωπαϊκής μουσικής στα Επτάνησα είναι τέτοια, που το δημοτικό τραγούδι είτε ξεχάστηκε, είτε εξελίχθηκε σε τρίφωνη ή τετράφωνη καντάδα συνδυάζοντας τη δυτική μελωδία με τον επτανήσιο λόγο. Η πολυφωνία στην περιοχή αυτή είναι διαφορετική, αφού ακούγονται «ευρωπαϊκές» συγχορδίες.

Η νοσταλγική μελωδία της καντάδας με κεντρικό θέμα την αγάπη, γεννιέται στην Κεφαλονιά πιθανόν στις αρχές του 19ου αιώνα και γρήγορα εξαπλώνεται στα άλλα Ιόνια νησιά και έπειτα στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η επτανησιακή καντάδα συνήθως συνοδεύεται από κιθάρα ή μαντολίνο ή και άλλα όργανα.

Χαρακτηριστικοί χοροί στα Επτάνησα είναι ο συρτός σε 2/4, ο διαβατικός σε 3/4, ο γιαργητός σε 9/8 με αλλαγή σε 7/8 και γενικά χοροί διμερείς, με το πρώτο μέρος τους δοσμένο σε 4/8 και το δεύτερο στα 2/4 και σε γρηγορότερο τέμπο.

ΚΡΗΤΗ

Η περιοχή της Κρήτης είναι γνωστή για τις μαντινάδες της. Η μαντινάδα συνδέεται με όλα τα σημαντικά και επίκαιρα γεγονότα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Τραγουδιέται πάνω στις «κοντυλιές», μελωδίες που παίζονται στη λύρα ή το βιολί με τη συνοδεία λαγούτου ή κιθάρας. Οι «κοντυλιές» δεν συνοδεύονται από καθορισμένους στίχους τραγουδιών, όπως συμβαίνει με τα δημοτικά τραγούδια. Στολίζονται με αυτοσχεδιασμούς και χαρακτηρίζονται από εντυπωσιακές εναλλαγές από κλίμακα σε κλίμακα, ανάλογα με τη δεξιοτεχνία του εκτελεστή.

Πέρα από τις χαρακτηριστικές «κοντυλιές», στην Κρήτη συναντάμε γνωστούς παραδοσιακούς χορούς όπως ο συρτός ή χανιώτικος και ο πεντοζάλης σε 2/4, ο πηδηχτός ή καστρινός ή μαλεβιζιώτης σε 2/4, ο σιγανός και η σούστα. Όργανα που συνοδεύουν τους χορούς αυτούς είναι η κρητική λύρα που υποστηρίζεται από λαγούτο και νταούλι.

ΠΟΝΤΟΣ

Οι Έλληνες του Πόντου, διατηρούν ζωντανά τα έθιμα και τη μουσική τους περισσότερο από κάθε άλλη ομάδα προσφύγων. Η μεγάλη ποικιλία των χορών τους οφείλεται στην ιδιαιτερότητα της γεωμορφολογίας του Πόντου. Ο αριθμός τους υπερβαίνει τους 57 και είναι στην πλειοψηφία τους κυκλικοί. Όπως και στους αρχαίους κυκλικούς χορούς, χαρακτηριστική είναι η έλλειψη «κορυφαίου». Οι βασικοί όμως χοροί του ποντιακού τραγουδιού είναι δύο: το τικ σε πεντάσημο ρυθμό (5/8) και ο ομάλ σε εννεάσημο (9/8). Εξίσου διαδεδομένοι είναι η σέρρα (πυρρίχιος), το διπάτ κ.ά.

Το πιο διαδεδομένο μουσικό όργανο των Ποντίων είναι η λύρα (κεμεντζές). Άλλα όργανα που χρησιμοποιούνται είναι ο ζουρνάς, το αγγείο ή τουλούμ (άσκαυλος) και το νταούλι, που λόγω της μεγάλης ηχητικής τους έντασης προτιμούνταν για παίξιμο σε ανοιχτούς χώρους. Στις περιπτώσεις που έλειπαν τα παραπάνω όργανα, χρησιμοποιούσαν μία ή περισσότερες λύρες ταυτόχρονα. Στην περιοχή της Κερασούντας όμως, η ορχήστρα διαφέρει από τις υπόλοιπες ποντιακές, αφού συχνά χρησιμοποιεί βιολί αντί λύρας, ούτι, κανονάκι κ.ά.

Ο γύρος της Ελλάδας

Με βιολί σαντουροβιόλι

ΓΚΑΙΝΤΑ

Κατασκευή: Η γκάιντα φτιάχνεται συνήθως από τον ίδιο τον εκτελεστή, σε διάφορα μεγέθη και αποτελείται από:

α) τον ασκό, από προβιά κατσικιού
β) ίο επιστόμιο, από ξύλο, κόκαλο, ή καλάμι. Από αυτό ο εκτελεστής φυσάει και γεμίζει το ασκί με αέρα
γ) τα μέρη (άκρα) του ασκού, από ξύλο ή κόκκαλο
δ) το μεγάλο σωλήνα (ισοκράτη ή μπάσο). Φτιάχνεται από ξύλο, δεν έχει τρύπες και δίνει μόνο ένα φθόγγο,
ε) το μικρό σωλήνα (γκαϊτανίτσα), με επτά και μία πίσω τρύπες ή έξι και μία, σε ίση απόσταση, όχι όμως με τις ίδιες διαστάσεις

Τεχνική: Η πίεση του αέρα στα γλωσσίδια γίνεται με το σφίξιμο του ασκού που κάνει ο μουσικός με το αριστερό του μπράτσο. Όταν σταματήσει προσωρινά το φύσημα, για να μην ελαττωθεί η πίεση του αέρα πιέζει περισσότερο το ασκί με το αριστερό μπράτσο του και την

πίεση αυτή τη χαλαρώνει, μόλις αρχίσει και πάλι να φυσάει. Ο μακρύς αυλός κρατιέται συνήθως κάτω από τη μασχάλη ή ακουμπάει πάνω στον ώμο ή στο μπράτσο. Σπάνια κρέμεται.

ΤΣΑΜΠΟΥΝΑ

Κατασκευή: H τσαμπούνα αποτελείται από:

α) το ασκί, από δέρμα κατσίκας.

β) το επιστόμιο, από καλάμι, διάφορα ξύλα ή κόκαλο.

γ) τη συσκευή παραγωγής ήχου. Αυτή αποτελείται από μια αυλακωτή ξύλινη βάση που καταλήγει σε χοάνη. Μέσα σε αυτή τη θήκη είναι προσαρμοσμένοι με κερί δύο καλαμένιοι αυλοί με μονό γλωσσίδι.

ΣΥΓΚΡΙΣΗ
ΓΚΑΪΝΤΑΣ - ΤΣΑΜΠΟΥΝΑΣ

ΓΚΑΪΝΤΑ

ΤΣΑΜΠΟΥΝΑ

1. Παίζεται σε Μακεδονία και Θράκη.
2. Αποτελείται από πέντε μέρη (ασκό, επιστόμιο, άκρα, ισοκράτη, γκαϊτανίτσα).
3. Το επιστόμιο και οι αυλοί προσαρμόζονται σε βάσεις μόνιμα δεμένες στον ασκό, τα άκρα.
4. Έχει ισοκράτη.
5. Ένας σωλήνας για τη μελωδία, με επτά τρύπες μπροστά και μία πίσω, ή έξι μπροστά και μία πίσω. Οι τρύπες δεν έχουν τις ίδιες διαστάσεις.

1. Παίζεται κυρίως στα νησιά.
2. Αποτελείται από τρία μέρη (ασκό, επιστόμιο, συσκευή παραγωγής ήχου).
3. Το επιστόμιο και η αυλακωτή βάση δένονται κατευθείαν στον ασκό.
4. Δεν έχει ισοκράτη. Δύο σωλήνες για τη μελωδία σε αυλακωτή θήκη, με πέντε τρύπες ο ένας και πέντε ο άλλος, ή πέντε ο ένας και μία ο άλλος. Οι τρύπες έχουν την ίδια διάμετρο.

ΚΡΗΤΙΚΗ ΛΥΡΑ

Κατασκευή: Η λύρα έχει κοντό χέρι χωρίς μπερντέδες, τρία κλειδιά και τρεις μονές χορδές. Παίζεται με δοξάρι και συνήθως φτιάχνεται από τον ίδιο τον οργανοπαίχτη σε διάφορα μεγέθη. Το δοξάρι ήταν παλιότερα κυρτό, ενώ σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως δοξάρι βιολιού.

Τεχνική: Η μελωδία παίζεται συνήθως στην πρώτη, υψηλότερη χορδή. Συχνά όμως στο παίξιμο ο εκτελεστής, τρίβει με το δοξάρι παράλληλα και τη δεύτερη ή και την τρίτη χορδή μαζί, κρατώντας έτσι ένα ίσο.

Όταν ο λυράρης κάθεται, η λύρα παίζεται ακουμπισμένη πάνω στον αριστερό μηρό ή ανάμεσα στα πόδια. Όταν παίζει όρθιος, ακουμπάει τη λύρα στο στήθος του, ενώ παλαιότερα τη στήριζε στη ζώνη της παραδοσιακής φορεσιάς.

Ο γύρος της Ελλάδας

ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΛΥΡΑ

Κατασκευή: Ο κεμεντζές είναι η λύρα που παίζουν οι 'Ελληνες του Πόντου και της Καππαδοκίας. Οι χορδές της είναι τρεις μεταλλικές, ή δύο μεταλλικές και μια εντέρινη.

Τεχνική: Όταν ο κεμεντζετζής παίζει όρθιος, το όργανο στηρίζεται στον αντίχειρα και το δείκτη του αριστερού χεριού, που ακουμπάει στην κεφαλή του οργάνου. Η μελωδία παίζεται κυρίως στις δύο υψηλότερες χορδές. Στο ύπαιθρο, όπου ο σχετικά αδύνατος ήχος του δεν ακούγεται πολύ, παίζουν δύο ή τρεις μαζί ή με νταούλι. Ο κεμεντζετζής σε αυτήν την περίπτωση βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, παρακολουθεί τους χορευτές με βηματισμούς στο ρυθμό του χορού, ενώ παράλληλα τους προτρέπει με συλλαβές, λέξεις ή φράσεις.

ΣΥΓΚΡΙΣΗ
ΚΡΗΤΙΚΗΣ - ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΛΥΡΑΣ

ΚΡΗΤΙΚΗ ΛΥΡΑ

ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΛΥΡΑ

1. Αχλαδόσχημο ηχείο.
2. Κλειδιά τοποθετημένα από πίσω προς τα εμπρός.
3. Δύο ημικυκλικές τρύπες στο καπάκι (τα μάτια) για την ενίσχυση της έντασης.
4. Τρία κλειδιά (τα στριφτάρια).
5. Μία ψηλότερα κουρντισμένη χορδή (καντίνι, ή τέλι), η μεσαία (μεσιανή) και η χαμηλότερη (βουργάρα ή μπάσα).
6. Παλαιότερα το δοξάρι είχε κρεμασμένα στο ξύλο του τα γερακοκούδουνα ή λυραροκούδουνα για ρυθμική συνοδεία.
7. Οι χορδές πιέζονται με το νύχι, που ακουμπάει από τα πλάγια τη χορδή.
8. Κουρδίζεται κατά πέμπτες καθαρές.

1. Φιαλόσχημο ηχείο.
2. Κλειδιά τοποθετημένα από εμπρός προς τα πίσω.
3. Δυο μακρόστενες τρύπες στο καπάκι (τα ρωθώνια) και τέσσερις τρύπες, δύο σε κάθε πλευρά (τα τρυπία) για ένταση.
4. Τρία κλειδιά (τα ωτία).
5. Δύο χορδές ψηλότερα κουρντισμένες (ζιλλ, μεσαία) και μία χαμηλότερα (χαμπά).
6. Δοξάρι χωρίς γερακοκούδουνα.
7. Οι χορδές πιέζονται με την ψίχα των δαχτύλων.
8. Κουρδίζεται κατά τέταρτες καθαρές.

ΛΑΓΟΥΤΟ

Προέλευση: Το λαγούτο αποτελεί σύνθεση στοιχεί- ων από την αρχαιοελληνική πανδούρα (μακρύ χέρι) και το αραβικό ούτι (μεγάλο αχλαδόσχημο ηχείο).

Κατασκευή: Οι διαστάσεις του οργάνου κυμαίνονται ανάλογα με τα καλούπια του κατασκευαστή.

• Το χέρι γίνεται από μονοκόμματο ξύλο. Οι έντεκα κινητοί μπερντέδες και σε συνέχειά τους τα καλαμάκια, τοποθετούνται κατά ημιτόνια.

• Το καπάκι είναι ελαφρά κυρτωμένο για να αντέχει στην πίεση των χορδών.

Τεχνική: Ο εκτελεστής λέγεται και μπασαδόρος ή πασαδόρος. Κρατάει την πένα με τον αντίχειρα και το δείκτη και την περνά ανάμεσα στο δείκτη και το μέσο. Ο καλός μουσικός παίζει με χαλαρό καρπό για να μην κουράζεται και παράγει σκληρό ήχο.

	ΟΥΤΙ Προέλευση: Το ούτι ήταν πολύ διαδεδομένο στη Μ. Ασία. Οι εκτελεστές του ερμηνεύουν ειδικότερα την ανατολική μουσική (ταξίμια, ανατολίτικους χορούς, κ.α.). Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή το '22, χρησιμοποιήθηκε περισσότερο και στον ελλαδικό χώρο.
	Κατασκευή: Η κατασκευή της σκάφηs γίνεται όπως στο λαγούτο με τη διαφορά ότι οι ντούγες μπορεί να είναι δεκαεπτά, δεκαεννιά, είκοσι μία, ή είκοσι τρεις.

Ο γύρος της Ελλάδας

ΣΥΓΚΡΙΣΗ
ΛΑΓΟΥΤΟ - ΟΥΤΙ

ΛΑΓΟΥΤΟ

ΟΥΤΙ

1. Μικρότερο ηχείο.
2. Μακρύ και στενό χέρι.
3. Η κεφαλή είναι σχεδόν στην ίδια ευθεία με το χέρι.
4. Κινητοί μπερντέδες και οκτώ καλαμάκια.
5. Οκτώ χορδές (τέσσερις διπλές).
6. Κουρδίζεται κατά πέμπτες.
7. Πένα από φτερό αρπακτικού πουλιού.

1. Μεγαλύτερο ηχείο.
2. Κοντό και φαρδύ χέρι.
3. Η κεφαλή σχεδόν σε ορθή γωνία με το χέρι.
4. Χωρίς μπερντέδες.
5. Δέκα έως έντεκα χορδές (πέντε διπλές και μία μονή).
6. Κουρδίζεται σε τέταρτες και έναν τόνο.
7. Πένα από κέρατο βοδιού ή πλαστική ύλη.

ΣΑΝΤΟΥΡΙ

Κατασκευή: Έχει περίπου εκατό μεταλλικές χορδές, οι οποίες δένονται σε μικρά ακέφαλα καρφιά στο αριστερό τμήμα ίουοργάνου. Οι χορδές για να διατηρούν σταθερή απόσταση από το καπάκι, ακουμπούν δεξιά και αριστερά σε μικρούς μεταλλικούς κυλίνδρους, τα μαξιλάρια.

Τεχνική: Παίζεται πάνω στα πόδια του οργανοπαίχτη, ή ακουμπισμένο πάνω σε ένα ειδικά κατασκευασμένο τραπέζι, ή κρεμασμένο στο λαιμό του εκτελεστή. Ο ήχος του είναι αρκετά δυνατός και παράγεται με το χτύπημα των χορδών.

Οι μπαγκέτες κρατιούνται με τη βοήθεια του αντίχειρα, ανάμεσα στο δείκτη και το μεσαίο δάχτυλο και το παίξιμο γίνεται κυρίως με τον καρπό. Το σαντούρι μπορεί να παράγει μια μεγάλη ποικιλία σε ηχητικές αποχρώσεις, μελωδικά στολίδια και ρυθμικά σχήματα.

Προέλευση: Διαδόθηκε από τους Έλληνες της Μ. Ασίας, της Πόλης και της Σμύρνης. Εμφανίζεται στο χώρο του Αιγαίου κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας, ωστόσο παιζόταν στην Ελλάδα και πριν το 1922, σε περιορισμένη όμως κλίμακα.

ΚΑΝΟΝΑΚΙ

Κατασκευή: Στην αριστερή πλευρά, συνήθως υπάρχουν τα μανταλάκια, ένα είδος κινητών καβαλάρηδων που υψώνουν ή χαμηλώνουν το ύψος των φθόγγων κατά ένα τέταρτο του τόνου.

Τεχνική: Ο εκτελεστής:

• παίζει στο κέντρο του οργάνου, όταν θέλει να παράγει γλυκό ήχο (τεχνική που συνιστάται για Οθωμανική, Περσική και Βυζαντινή μουσική).

• παίζει στα σημεία κοντά στη γέφυρα και τα μανταλάκια, όταν θέλει να παράγει πιο λαμπρό ήχο.

• συνδυάζει τους δύο παραπάνω τρόπους.

Προέλευση: Ήρθε από τους Άραβες στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα μεταφέρθηκε από τη Μ. Ασία μετά το 1922.

ΣΥΓΚΡΙΣΗ
ΣΑΝΤΟΥΡΙ-ΚΑΝΟΝΑΚΙ

ΣΑΝΤΟΥΡΙ

ΚΑΝΟΝΑΚΙ

1. Σχήμα τραπεζίου ισοσκελούς.
2. Μεγαλύτερο πλάτος (50-60 εκ.).
3. Τρεις έως πέντε μεταλλικές χορδές για κάθε φθόγγο.
4. Διάσπαρτοι καβαλάρηδες (κολονάκια ή γέφυρες), στο καπάκι.
5. Δύο στρογγυλές τρύπες για την ενίσχυση της έντασης.
6. Μεταλλικά κλειδιά στο δεξί τμήμα.
7. Παίζεται με μπαγκέτες τυλιγμένες στην άκρη με μαλακό υλικό.

1. Σχήμα ορθογώνιου τραπεζίου.
2. Μικρότερο πλάτος (40-50 εκ.).
3. Τρεις χορδές εντέρινες ή από πλαστική ύλη για κάθε φθόγγο.
4. Ενιαίος καβαλάρης στη δεξιά πλευρά.
5. Μία ή περισσότερες στρογγυλές ή αυγόσχημες τρύπες για την ενίσχυση της έντασης.
6. Ξύλινα κλειδιά και μανταλάκια στο αριστερό τμήμα.
7.Παίζεται με πένες προσαρμοσμένες σε μεταλλικές δακτυλήθρες.

Ο γύρος της Ελλάδας

ΖΟΥΡΝΑΣ

Κατασκευή: Ο ζουρνάς αποτελείται από:

• Το σωλήνα του ζουρνά με επτά μπροστά και μία πίσω τρύπες, που καταλήγει σε χοάνη. Στο κάτω μέρος του ηχείου υπάρχουν και άλλες τρύπες που όμως δεν παίζονται.
• Το φάσουλα ή κλέφτη, που προσαρμόζεται στο επάνω μέρos του σωλήνα.

• Το κανέλι, που εφαρμόζεται στο πάνω μέρος του φάσουλα.
• Τη φούρλα, μια ροδέλα από την οποία περνάει το κανέλι
• Το διπλό γλωσσίδι ή τσαμπούνι, που δένεται στο κανέλι.

Τεχνική: Οι καλοί οργανοπαίκτες εφαρμόζουν την τεχνική της «κυκλικής αναπνοής», χρησιμοποιούν δηλαδή τη στοματική τους κοιλότητα σαν αποθήκη αέρα που εξακολουθεί να τροφοδοτεί το όργανο, ενώ αυτοί εισπνέουν από τη μύτη. Έτσι ο ήχος του ζουρνά δε διακόπτεται. Όταν παίζουν δύο ζουρνάδες μαζί, ο εκτελεστής που παίζει τη μελωδία λέγεται μάστορας ή πριμαδόρος και αυτός που κρατά το ίσο, μπασαδόρος ή πασαδόρος.

ΚΛΑΡΙΝΟ

Προέλευση: Το κλαρίνο έχει τη μεγαλύτερη έκταση από όλα τα πνευστά. Στον ελλαδικό χώρο εμφανίζεται γύρω στα 1835 στην Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία, από όπου και διαδόθηκε στην υπόλοιπη χώρα.

Τεχνική: Ο λαϊκός μουσικός χρησιμοποιεί διαφορετική τεχνική από αυτή του δυτικού κλαρινέτου και προσαρμόζει το παίξιμό του στις ιδιομορφίες του τοπικού κάθε φορά μουσικού ιδιώματος. Σημαντικό ρόλο παίζει ο τρόπος με τον οποίο ο εκτελεστής διοχετεύει τον αέρα στο όργανο και αποδίδει τα μικροδιαστήματα των παραδοσιακών κλιμάκων και τα χαρακτηριστικά «γκλισάντι» του λαϊκού ύφους. Τα στολίδια δεξιοτεχνίας μοιάζουν με αυτά της δυτικής μουσικής και τα μελίσματα είναι στην ουσία αναλύσεις της απλής μελωδίας σε άλλες πολυπλοκότερες.

ΒΙΟΛΙ

Ιστορία: Στην Ελλάδα, η λέξη βιολί συναντιέται για πρώτη φορά σε κείμενο του 17ου αι., ενώ συχνά αναφέρεται στα δημοτικά τραγούδια.

Τεχνική: Το λαϊκό βιολί κουρδίζεται κατά πέμπτες ή «αλα φράγκα» (σολ-ρε-λα-μι). Κουρδίζεται όμως και «αλά τούρκα», δηλαδή (σολ-ρε-λα-ρε).

Ο λαϊκός βιολιστής ακουμπάει το βιολί στον ώμο του, στηρίζοντάς το στον καρπό του αριστερού χεριού του και την παλάμη του χωρίς να το πιέζει στο σαγόνι. Δε χρησιμοποιεί όλο το δοξάρι αλλά μέρος του.

Μερικές φορές πάνω στο κέφι, χτυπάει το πίσω μέρος του ηχείου με το δοξάρι του, χρησιμοποιώντας το βιολί και σαν ρυθμικό όργανο.

ΝΤΑΟΥΛΙ

Κατασκευή: Το νταούλι φτιάχνεται σε διάφορα μεγέθη. Παλιά χρησιμοποιούνταν δέρμα γίδας, ενώ σήμερα κατεργασμένα δέρματα εμπορίου. Σε ένα καλό νταούλι, η μία βάση είναι λίγο μεγαλύτερη από την άλλη και το δέρμα της πιο χοντρό, ώστε να δίνει βαθύτερο ήχο.

Τεχνική: Παίζεται με δύο βέργες από ξύλο, τα νταουλόξυλα ή νταουλόβεργες. Το ξύλο του αριστερού χεριού είναι πολύ λεπτό και ελαφρύ και λέγεται βέργα ή βίτσα. Χτυπά τη λεπτή δερμάτινη επιφάνεια και δίνει τους αδύνατους χρόνους. Το ξύλο του δεξιού χεριού είναι χοντρότερο και βαρύτερο και λέγεται κόπανος. Χτυπά τη χοντρότερη επιφάνεια και δίνει τους ισχυρούς χρόνους.

Στα νησιά, το μικρό νταούλι που συνοδεύει την τσαμπούνα ή το βιολί, λέγεται τουμπί και παίζεται κρατημένο κάτω από τη μασχάλη ή πάνω στον αριστερό μηρό, με τον εκτελεστή να χτυπάει πάντα στη μία δερμάτινη επιφάνεια με δυο ίδιες βέργες, τα τουμπόξυλα.

Ο γύρος της Ελλάδας

Ζυγιές και κομπανίες
Τα ελληνικά παραδοσιακά όργανα χρησιμοποιούνται σε διάφορους συνδυασμούς, που με τον καιρό καθιερώθηκαν ως οργανικά συγκροτήματα (ζυγιές και κομπανίες), χαρακτηριστικά της μουσικής ζωής σε ορισμένες περιοχές. Ζυγιά Η ζυγιά είναι ένα σύνολο δύο ή τριών οργάνων, από τα οποία ένα ή δύο είναι μελωδικά και ένα ρυθμικό. Συνήθως αποτελείται από όργανα που φτιάχνει ο ίδιος ο μουσικός. Τα όργανα αυτά είναι ιδανικά για ανοιχτούς χώρους, καθώς έχουν κατά κανόνα οξύ και διαπεραστικό ηχόχρωμα. Οι πιο χαρακτηριστικές ζυγιές είναι:
	Γκάιντα-Νταχαρές Παίζεται στη Μακεδονία. Η γκάιντα παίζει τη μελωδία και ο νταχαρές τη ρυθμική συνοδεία. Στη Μακεδονία επίσης είναι χαρακτηριστικός και ο συνδυασμός λύρανταχαρες.

Τσαμπούνα-Τουμπί
Παίζεται στις Κυκλάδες και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Χίος-Ικαρία κ.α.). Η τσαμπούνα παίζει τη μελωδία και το τουμπί τη ρυθμική συνοδεία.

Ζουρνάδες-Νταούλι
Τη συναντάμε χαρακτηριστικά στην ηπειρωτική Ελλάδα, με τον ένα ζουρνά να παίζει τη μελωδία και τον άλλο να κρατά το ίσο. Σε περιοχές όπως η Ρούμελη και η Πελοπόννησος χρησιμοποιούνται δύο μικροί ζουρνάδες με ένα μικρό σχετικά νταούλι, ενώ στη Βόρειο Ελλάδα οι ζουρνάδες είναι μεγαλύτεροι.

Λύρα-Νταούλι
Παίζεται κυρίως στη βόρειο Ελλάδα, από τους πρόσφυγες της ανατολικής Θράκης. Είναι συνδεδεμένη με πανάρχαια δρώμενα, όπως τα αναστενάρια.

Λύρα-Τουμπί
Παίζεται κυρίως στα νησιά του Αιγαίου και την ανατολική Κρήτη.

Λύρα-Λαγούτο (Λαούτο)
Τη συναντάμε κυρίως στην Κρήτη και τα Δωδεκάνησα (Κάσος-Κάρπαθος). Το λαγούτο μπήκε στη ζυγιά στις αρχές του 20ου αιώνα.

Βιολί-Λαγούτο-Σαντούρι
Παίζεται στη θαλασσινή Ελλάδα. Το σαντούρι παίζει μελωδικά αλλά και συνοδευτικά μέρη. Χρησιμοποιήθηκε ευρύτερα μετά τη μικρασιατική καταστροφή.

Κομπανία

Η κομπανία είναι ένα οργανικό συγκρότημα που αποτελείται βασικά από τα όργανα κλαρίνο-βιολί-λαγούτο (με το κλαρίνο να έχει τον κύριο ρόλο) και συχνά ένα κρουστό (ντέφι, τουμπελέκι, ή και νταούλι).

Τη συναντάμε κυρίως στη ηπειρωτική Ελλάδα, όπου σιγά-σιγά αντικαθιστά τη ζυγιά ζουρνάς-νταούλι. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή στα όργανα αυτά προστίθεται και το σαντούρι.

Για την κατασκευή των οργάνων της κομπανίας απαιτούνται εξειδικευμένα εργαστήρια και τεχνίτες. Τα όργανα αυτά είναι ιδανικά για κλειστούς χώρους καθώς έχουν μαλακό ηχόχρωμα.

___________________________________________________________________________________

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΗΧΗΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ - ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΟ cd

Μουσικοί ρυθμοί στην Ελλάδα - Μουσική... πατριδογνωσία

Με βιολί σαντουροβιόλι

Ζυγιές και Κομπανίες

ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ

ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ

ΒΙΟΛΙ

Επτάνησα

ΗΠΕΙΡΟΣ

ΚΛΑΡΙΝΟ

ΚΡΗΤΗ

ΚΡΗΤΙΚΗ ΛΥΡΑ

ΛΑΓΟΥΤΟ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΤΡΙΔΟΓΝΩΣΙΑ

ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

ΠΟΝΤΟΣ

ΣΑΝΤΟΥΡΙ

ΤΕΧΝΗ