Νεαρή δρομέας από τη Δωδώνη (6ος αι. π.Χ., Εθνικά Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας)

Η Καλλιπάτειρα

A. Κείμενο

Ο Παυσανίας (115-180 μ.Χ.) είναι ο πολυταξιδεμένος περιηγητής και γεωγράφος στον οποίο οφείλουμε μια κατατοπιστική και λεπτομερειακή περιγραφή της Πελοποννήσου και μέρους της Στερεάς Ελλάδας. Στο έργο του Ἑλλάδος Περιήγησις μας δίνει, μεταξύ άλλων, εκτεταμένες περιγραφές θρησκευτικών εθίμων και τελετών, καθώς και σημαντικότατες πληροφορίες για τη θρησκευτική τέχνη και αρχιτεκτονική των περιοχών της Ολυμπίας και των Δελφών. Με την ευκαιρία της επίσκεψής του στην Ολυμπία αφηγείται την περίπτωση της Καλλιπάτειρας, της μοναδικής έγγαμης γυναίκας που κατάφερε να εισέλθει στον χώρο τέλεσης των αγώνων και να μην τιμωρηθεί.

Κατὰ δὲ τὴν ἐς Ὀλυμπίαν ὁδὸν ἔστιν ὄρος πέτραις ὑψηλαῖς ἀπότομον, Τυπαῖον καλούμενον. Κατὰ τούτου τὰς γυναῖκας Ἠλείοις ἐστὶν ὠθεῖν νόμος, ἢν φωραθῶσιν ἐς τὸν ἀγῶνα ἐλθοῦσαι τὸν Ὀλυμπικὸν ἢ καὶ ὅλως ἐν ταῖς ἀπειρημέναις σφίσιν ἡμέραις διαβᾶσαι τὸν Ἀλφειόν. Οὐ μὴν οὐδὲ ἁλῶναι λέγουσιν οὐδεμίαν, ὅτι μὴ Καλλιπάτειραν μόνην, ἣ ὑπό τινων καὶ Φερενίκη καλεῖται. Αὕτη προαποθανόντος αὐτῇ τοῦ ἀνδρός, ἐξεικάσασα αὑτὴν τὰ πάντα ἀνδρὶ γυμναστῇ, ἤγαγεν ἐς Ὀλυμπίαν τὸν υἱὸν μαχούμενον· νικῶντος δὲ τοῦ Πεισιρόδου, τὸ ἔρυμα ἐν ᾧ τοὺς γυμναστὰς ἔχουσιν ἀπειλημμένους, τοῦτο ὑπερπηδῶσα ἡ Καλλιπάτειρα ἐγυμνώθη. Φωραθείσης δὲ ὅτι εἴη γυνή, ταύτην ἀφιᾶσιν ἀζήμιον καὶ τῷ πατρὶ καὶ ἀδελφοῖς αὐτῆς καὶ τῷ παιδὶ αἰδῶ νέμοντες –ὑπῆρχον δὴ ἅπασιν αὐτοῖς Ὀλυμπικαὶ νῖκαι– ἐποίησαν δὲ νόμον ἐς τὸ ἔπειτα ἐπὶ τοῖς γυμνασταῖς γυμνοὺς σφᾶς ἐς τὸν ἀγῶνα ἐσέρχεσθαι.

Παυσανίας, Ἑλλάδος Περιήγησις 5.6.7-8 (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

Κατὰ τούτου τὰς γυναῖκας Ἠλείοις ἐστὶν ὠθεῖν νόμος, ἢν φωραθῶσιν ἐς τὸν ἀγῶνα ἐλθοῦσαι τὸν Ὀλυμπικόν: Ξένοι, βάρβαροι, ακόμη και δούλοι μπορούσαν να παρακολουθούν τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Απαγορευόταν όμως ρητά να εισέρχονται στο στάδιο και να παρακολουθούν τους αγώνες οι έγγαμες γυναίκες. Η μόνη ενήλικη γυναίκα που μπορούσε να παρακολουθήσει τους αγώνες ήταν η ιέρεια της θεάς Δήμητρας.

Οὐ μὴν οὐδὲ ἁλῶναι λέγουσιν οὐδεμίαν, ὅτι μὴ Καλλιπάτειραν μόνην: Η μοναδική έγγαμη γυναίκα που τόλμησε να παραβιάσει το άβατο της Ολυμπίας ήταν η Καλλιπάτειρα από τη Ρόδο, που καταγόταν από μεγάλη οικογένεια ολυμπιονικών. Αυτή, όταν έμεινε χήρα, ανέλαβε η ίδια την εκγύμναση και την προετοιμασία του γιου της Πεισιρόδου, για να λάβει μέρος στο αγώνισμα της πυγμαχίας κατά την 96η Ολυμπιάδα (396 π.Χ.). Φλεγόμενη από επιθυμία να παρακολουθήσει τον γιο της να αγωνίζεται και να νικά στην Ολυμπία, αψήφησε τον σχετικό νόμο, μεταμφιέστηκε σε άντρα γυμναστή και πέρασε στο στάδιο.

ταύτην ἀφιᾶσιν ἀζήμιον καὶ τῷ πατρὶ καὶ ἀδελφοῖς αὐτῆς καὶ τῷ παιδὶ αἰδῶ νέμοντες: Από σεβασμό προς τον πατέρα, τον σύζυγο και τον γιο της για τη σημαντική αθλητική συνεισφορά τους, οι ελλανοδίκες δεν την τιμώρησαν, αλλά την άφησαν ελεύθερη. Ήταν κόρη του περίφημου ολυμπιονίκη Διαγόρα και σύζυγος ενός επίσης μεγάλου ολυμπιονίκη, του Καλλιάνακτος, ενώ τα αδέρφια της και ο γιος της κέρδισαν κι αυτά σημαντικές νίκες στους Ολυμπιακούς Αγώνες και στα Ίσθμια.

Ερωτήσεις

1. Ποιος νόμος ίσχυε στους Ηλείους για όποια έγγαμη γυναίκα διέβαινε τον Αλφειό κατά τον χρόνο τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων;
2. Ποιος νόμος ψηφίστηκε από τους ελλανοδίκες μετά από όσα συνέβησαν με την Καλλιπάτειρα;
3. Έχετε υπόψη σας σύγχρονες μορφές κοινωνικών ή άλλων διακρίσεων εις βάρος των γυναικών στη χώρα μας ή στον υπόλοιπο κόσμο; Ποιοι παράγοντες θεωρείτε ότι συμβάλλουν στην ύπαρξη και στη διατήρησή τους;

Το στάδιο της αρχαίας Ολυμπίας

Παράσταση δόλιχου δρόμου (αττικός μελανόμορφος αμφορέας, 500 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου)

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

φέρω[= φέρνω, κουβαλώ] θ. φερ-, φορ-, φρ-, ενεκ- [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: Φερενίκη]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		τὸ φέρτρον (πβ. φέρετρον) φόριμος [= γόνιμος], ἡ φερνή [= προίκα]	φερτός [= (α.ε.) υποφερτός, (ν.ε.) ο μεταφερόμενος από ένα μέρος σε άλλο] φορῶ ἡ φορά [= (α.ε.) μεταφορά, (ν.ε.) κατεύθυνση πορεία] τὸ φέρετρον (-ο) ὁ φορεύς (-έας) τὸ φορεῖον (-ο) ὁ φόρος τὸ φόρημα [και φόρεμα = (α.ε.) 1. αυτό που κουβαλά κάποιος, 2. (α.ε./ν.ε.) ρούχο] ὁ φόρτος τὸ φορτίον (-ο) φορτικός [= (α.ε.) κατάλληλος για μεταφορά, (ν.ε.) επίμονος, ενοχλητικός]
		ὁ φερέοικος [= (ουσ.) το σαλιγκάρι· (επίθ.) αυτός που μεταφέρει το σπίτι του, π.χ. οι νομαδικοί λαοί] κανηφόρος [= αυτός που κουβαλάει καλάθι] φοροτελής [= αυτός που υπόκειται σε φορολογία] ὁ δίφρος [< δίφορος = πολεμικό άρμα,κάθισμα χωρίς πλάτη] ζῳοφόρος / ζωφόρος	φερέγγυος φορολογῶ ἐπιφέρω περιφέρω ἀναφέρω ἀνωφερής [= ανηφορικός], καταφερής / κατωφερής πολύφερνος ὁ ἀμφορεύς (-έας) ἡ διαφορά ἡ ἐκφορά ὁ αγγελιαφόρος ἡ λεωφόρος δορυφόρος καρποφόρος θεοφόρος ψηφοφόρος παράφορος μισθοφορικός (< θ. αορ. ἐνεκ-) διηνεκής [= αδιάκοπος]	φερέφωνο φέρελπις φοροδιαφυγή φοροτεχνικός φοροφυγάς διαφορετικός ασθενοφόρο βαθμοφόρος ελπιδοφόρος λαχειοφόρος ανυπόφορος οπλοφορία

Ασκήσεις

1. Να αναλύσετε τις παρακάτω λέξεις της α.ε. στα συνθετικά τους μέρη και να γράψετε τι μέρος του λόγου είναι το α΄ συνθετικό τους:
   

   φερέγγυος	______________________	φορολογῶ	______________________
   δορυφόρος	______________________	καρποφόρος	______________________
   θεοφόρος	______________________	ψηφοφόρος	______________________
   περιφέρω	______________________	ἀναφέρω	______________________

   
   
2. Χρησιμοποιώντας ως α΄ συνθετικό τα παρακάτω ονόματα και ως β΄ συνθετικό το ρ. φέρω να σχηματίσετε επίθετα της ν.ε.:
   

   αίμα	______________________	νίκη	______________________
   ιστίο	______________________	οπώρα	______________________
   θάνατος	______________________	τροχός	______________________
   μάρσιπος	______________________	κέρδος	______________________

   
   
   
3. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω φράσεις με τις κατάλληλες λέξεις από τον Λεξιλογικό Πίνακα:

   α. Δεν έχει δική του γνώμη, είναι ______________ του αφεντικού του.
   β. Οι ______________ πλήττουν την οικονομία της χώρας.
   γ. Η ζέστη στο κέντρο της πόλης είναι ______________. Έφτασε τους 40 βαθμούς!
   δ. Ο σύλλογός μας οργάνωσε ______________ αγορά για τη συγκέντρωση χρημάτων.

Β2. Ετυμολογικά

Δεύτερο συνθετικό λέξη κλιτή – ρήμα

Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις της ν.ε. χρησιμοποιώντας ως δεύτερο συνθετικό τα εξής ρήματα του κειμένου της Ενότητας: καλοῦμαι, ἔρχομαι, διαβαίνω, ἄγω.

Όταν το β΄ συνθετικό είναι ρήμα, η σύνθετη λέξη που δημιουργείται μπορεί να είναι και αυτή αντίστοιχα ρήμα (εἰσέρχομαι) ή όνομα, δηλαδή ουσιαστικό (νομοθέτης < νόμος + ρ. τίθημι) ή επίθετο (ἀπότομος < ἀπό + ρ. τέμνω).

Ειδικότερα:

		όνομα → η σύνθετη λέξη παίρνει τις καταλήξεις:
		-(η)ς: σχολάρχ-ης -ος: ἀστυνόμ-ος -ής: εὐσεβ-ής -της: ἐπιστά-της -(τ)ωρ: κοσμοκράτ-ωρ
		ρήμα
		Αν το α΄συνθετικό είναι πρόθεση, το ρήμα ως β΄ συνθετικό παραμένει αμετάβλητο: εἰσ-έρχομαι, δια-βαίνω. Αν το α΄ συνθετικό είναι οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου εκτός από πρόθεση, σχηματίζεται παρασύνθετο ρήμα (π.χ. σε -έω, -ῶ) από συγγενές ουσιαστικό ή επίθετο που δηλώνει το πρόσωπο που ενεργεί: ἱερο-σκοπῶ < ἱερο-σκόπος, ναυ-μαχῶ < ναυ-μάχος.

Ασκήσεις

1. Χρησιμοποιώντας ως β΄ συνθετικό τα παρακάτω ρήματα, να σχηματίσετε σύνθετα ρήματα. Όπου χρειάζεται, να δοθεί το παρασύνθετο ρήμα σε -έω και σε παρένθεση το ετυμολογικά συγγενές ουσιαστικό ή επίθετο που δηλώνει το πρόσωπο που ενεργεί, από το οποίο προέρχεται το ρήμα:

   παρὰ + ἀκούω	______________________________	δῆμος + ἄρχω	______________________________
   πόλεμος + ἄρχω	______________________________	ἐπί + αἰνέω, -ῶ	______________________________
   στρατός + ἄγω	______________________________	ἀπό + χωρέω, -ῶ	______________________________
   μέγας (γεν. μεγάλου) + φρονέω, -ῶ ____________________________________________________________

   
   
2. Χρησιμοποιώντας τα ρήματα που σας δίνονται ως β΄ συνθετικά, να δημιουργήσετε σύνθετα ονόματα της α.ε. σύμφωνα με όσα διδαχθήκατε στο κεφάλαιο αυτό. Με τη βοήθεια λεξικών της α.ε. να σημειώσετε τη σημασία των νέων λέξεων και να τη συγκρίνετε με τη σημασία τους στη ν.ε:

   παρά	+ βαίνω	ὁ
   ἐπί		ὁ
   ἀνά		ὁ
   διά		ὁ
   οἶκος	+ νέμω	ὁ
   παρά		ὁ
   παῖς (γεν. παιδ-ός)		ὁ

   
   
3. Να γράψετε τα παρασύνθετα ρήματα σε -έω τα οποία προέρχονται από τα παρακάτω σύνθετα ονόματα (ουσιαστικά ή επίθετα) που δηλώνουν το πρόσωπο που ενεργεί:
   
   

   πρόσωπο που ενεργεί	παρασύνθετα ρήματα
   οἰωνοσκόπος οἰκονόμος συκοφάντης εὐεργέτης ἄπορος ἀσεβής

Γ. Σύνταξη

1. Επιρρηματικές μετοχές

Θυμηθείτε όσα διδαχθήκατε στην προηγούμενη τάξη (εγχειρίδιο Α΄ Γυμνασίου, Ενότητα 13) για τα είδη των επιρρηματικών μετοχών και τον συντακτικό ρόλο τους. Να εντοπίσετε τις επιρρηματικές μετοχές του κειμένου και να τις χαρακτηρίσετε ως προς το είδος τους (χρονική, τελική, αιτιολογική, τροπική, εναντιωματική, υποθετική).

Το υποκείμενο μιας μετοχής βρίσκεται πάντοτε στην ίδια πτώση με τη μετοχή. Όταν το υποκείμενο μιας επιρρηματικής μετοχής έχει και άλλο συντακτικό ρόλο στην πρόταση (π.χ. είναι και υποκείμενο ή αντικείμενο του ρήματος), η μετοχή χαρακτηρίζεται συνημμένη. Αντίθετα, όταν το υποκείμενο μιας επιρρηματικής μετοχής δεν έχει άλλη συντακτική θέση στην πρόταση, δηλαδη χρωστάει την ύπαρξή του στην παρουσία της μετοχής και μόνο, η επιρρηματική μετοχή χαρακτηρίζεται απόλυτη και βρίσκεται συνήθως σε πτώση γενική.

Έχει το υποκείμενο της επιρρηματικής μετοχής άλλη συντακτική θέση μέσα στην πρόταση;
Η επιρρηματική μετοχή είναι συνημμένη	Η επιρρηματική μετοχή είναι απόλυτη

• Να βρείτε το υποκείμενο των μετοχών στις παρακά-τω φράσεις από το κείμενο της Ενότητας και να χαρακτηρίσετε τις μετοχές ως συνημμένες ή απόλυτες:
  α. Αὕτη προαποθανόντος αὐτῇ τοῦ ἀνδρὸς ἤγαγεν ἐς Ὀλυμπίαν τὸν υἱὸν μαχούμενον.
  β. Νικῶντος δὲ τοῦ Πεισιρόδου, τὸ ἔρυμα ὑπερπηδῶσα ἡ Καλλιπάτειρα ἐγυμνώθη.
  γ. Φωραθείσης δὲ (ενν. Καλλιπατείρας) ὅτι εἴη γυνή, ταύτην ἀφιᾶσιν.

Παρατηρήσεις

1. Η απόλυτη μετοχή βρίσκεται σε πτώση γενική (γενική απόλυτη), όταν ανήκει σε προσωπικό ρήμα, ή και σε αιτιατική (αιτιατική απόλυτη), συνήθως όταν ανήκει σε απρόσωπο ρήμα.
2. Προσοχή! Μια επιρρηματική μετοχή σε γενική πτώση δεν είναι πάντοτε (γενική) απόλυτη. Είναι πιθανό να συνάπτεται με άλλον όρο της πρότασης ο οποίος βρίσκεται σε γενική πτώση.
   Π.χ. Κατηγοροῦσί τινες ἡμῶν ὡς οὐκ ὀρθῶς βουλευομένων. Η μετοχή είναι συνημμένη, γιατί το υποκείμενό της ἡμῶν είναι ταυτόχρονα και αντικείμενο του ρήματος κατηγοροῦσι.

2. Κατηγορηματική μετοχή

Έχει ήδη γίνει λόγος στην προηγούμενη τάξη για την κατηγορηματική μετοχή που μεταφράζεται με τη βοήθεια των λέξεων να, ότι /πως και που (κυρίως μετά από ρήματα ψυχικού πάθους). Συνοδεύει συγκεκριμένα είδη ρημάτων ως συμπλήρωμα και λειτουργεί ως κατηγορούμενο ή ομοιόπτωτος (κατηγορηματικός) προσδιορισμός. Αναφέρεται στο υποκείμενο ή στο αντικείμενο του ρήματος.

Ασκήσεις

1. Στις παρακάτω φράσεις να υπογραμμίσετε τις κατηγορηματικές μετοχές και το ρήμα το οποίο συμπληρώνουν:
   α. Τοὺς ἄρχοντας ὁρᾷς σωφρονεστέρους γιγνομένους.
   β. Ἀγγέλλω τοὺς Λακεδαιμονίους νενικηκότας.
   γ. Οἱ Ἀθηναῖοι εὕρισκον Ἄργος μέγα ὄν.
   δ. Ὁ νεανίας φαίνεται θαυμάζων τὴν τῶν προγόνων ἀρετήν.
   ε. Παύσασθε λέγοντες λόγους ψευδεῖς.

2. Να συμπληρώσετε τις προτάσεις με την κατηγορηματική μετοχή του ρήματος το οποίο βρίσκεται στην παρένθεση δίνοντας προσοχή στην πτώση:
   α. Φαίνεται ὁ δῆμος ταῖς ἄλλαις πολιτείαις ____________ (μάχομαι).
   β. Οὗτοι χαίρουσι περὶ τῶν ἀλλοτρίων ____________ (διαλέγομαι).
   γ. Ὁρῶ τινας περὶ τὴν ἀρχὴν τὴν ἐμὴν πονηροὺς ____________ (γίγνομαι).
   δ. Ἐπιδείξωμεν τοὺς αγαπήσαντας Ἑλένην τῶν ἄλλων θαυμαστοτέρους ____________ (εἰμί).
   ε. Οἱ στρατηγοί οὐκ ἀνέχονται____________ τῶν ῥητόρων (ἀκούω).
   

3. Ποιες από τις επιρρηματικές μετοχές των παρακάτω φράσεων είναι συνημμένες και ποιες απόλυτες;
   α. Ἧκε (= είχε έρθει) φέρων χρήματα πολλά.
   β. Κελεύοντος τοῦ κήρυκος ἐσιώπησαν.
   γ. Οἱ στρατηγοὶ μεταλαβόντες τοῦ χρυσίου πρόθυμοι ἦσαν εἰς τὸν πόλεμον.
   δ. Οἱ στρατιῶται ἀνεχώρησαν οὐδὲν ἀδικήσοντες.
   ε. Λελυμένων τῶν σπονδῶν (= επειδή παραβιάστηκε η συμφωνία ανακωχής) οἱ Ἀθηναῖοι παρεσκευάζοντο ὡς πολεμήσοντες.
   

4. Να αναγνωρίσετε το είδος των μετοχών και να χαρακτηρίσετε τις επιρρηματικές ως συνημμένες ή απόλυτες:
   α. Φαίνεσθε τἀναντία ὧν βούλεσθε διαπραττόμενοι (= Φαίνεται ότι πετυχαίνετε τα αντίθετα από αυτά που επιθυμείτε).
   β. Γενομένης εἰρήνης ἡ πόλις ἐσώθη.
   γ. Οὐκ εὑρήσετέ με στασιάζοντα (= να επαναστατώ).
   δ. Ὁρῶ τοὺς ἄνδρας μᾶλλον τοῦ προσήκοντος ἀχθομένους (= να δυσανασχετούν περισσότερο απ’ όσο ταιριάζει).
   ε. Νυκτὸς γενομένης ἠδικήσατε ἡμᾶς πολέμου ἄρχοντες.

5. Να συμπληρώσετε την παρακάτω πρόταση με ένα ρήμα (στον χρόνο που ζητείται) από κάθε κατηγορία των ρημάτων που συντάσσονται με κατηγορηματική μετοχή:

   Ὁ παῖς	(αόρ.)	____________________________
   		____________________________	γραμματικὴν μελετῶν.
   Ἡ γυνὴ	(παρατ.)	____________________________
   		____________________________
   		____________________________	λυπουμένη ἐπὶ τοῖς πεπραγμένοις.

Νίκη σε στατήρα από την Κύζικο της Φρυγίας, περ. 500 π.Χ. (Παρίσι, Bibliothèque nationale, Cabinet des Médailles)