Ο Περικλής αγορεύει στην Πνύκα (σχέδιο του Philip von Foltz, 1852)

Τα μειονεκτήματα του γραπτού λόγου σε σχέση με τον προφορικό

Α. Κείμενο

Ο Αλκιδάμας από την Ελαία της Μικράς Ασίας (α΄ μισό 4ου αι. π.Χ.) δίδαξε τη ρητορική στην Αθήνα. Υπήρξε μαθητής του ξακουστού σοφιστή Γοργία, όπως και ο ομότεχνος και αντίπαλός του Ισοκράτης. Σε αντίθεση με τον τελευταίο, που έδινε ιδιαίτερη προσοχή στη γλωσσική μορφή και στην προετοιμασία των επιχειρημάτων, ο Αλκιδάμας, συνεχίζοντας την παράδοση του Γοργία, πίστευε στον εκφραστικό αυτοσχεδιασμό. Στο κείμενο που θα μελετήσετε επισημαίνει μειονεκτήματα του προσχεδιασμένου γραπτού λόγου.

Ἡγοῦμαι δ' οὐδὲ λόγους δίκαιον εἶναι καλεῖσθαι τοὺς γεγραμμένους, ἀλλ' ὥσπερ εἴδωλα καὶ σχήματα καὶ μιμήματα λόγων, τὴν αὐτὴν περὶ αὐτῶν εἰκότως ἂν δόξαν ἔχοιμεν, ἥνπερ καὶ περὶ τῶν χαλκῶν ἀνδριάντων καὶ λιθίνων ἀγαλμάτων καὶ γεγραμμένων ζῴων. Ὥσπερ γὰρ ταῦτα μιμήματα τῶν ἀληθινῶν σωμάτων ἐστί, καὶ χρῆσιν οὐδεμίαν τῷ τῶν ἀνθρώπων βίῳ παραδίδωσι, τὸν αὐτὸν τρόπον ὁ γεγραμμένος λόγος ἐκ βιβλίου μὲν θεωρούμενος ἔχει τινὰς ἐκπλήξεις, ἐπὶ δὲ τῶν καιρῶν ἀκίνητος ὢν οὐδεμίαν ὠφέλειαν τοῖς κεκτημένοις παραδίδωσιν. Ἀλλ' ὥσπερ ἀνδριάντων καλῶν ἀληθινὰ σώματα πολὺ χείρους τὰς εὐπρεπείας ἔχοντα πολλαπλασίους ἐπὶ τῶν ἔργων τὰς ὠφελείας παραδίδωσιν, οὕτω καὶ λόγος ὁ λεγόμενος ἔμψυχός ἐστι καὶ ζῇ καὶ τοῖς πράγμασιν ἕπεται, ὁ δὲ γεγραμμένος εἰκόνι λόγου τὴν φύσιν ὁμοίαν ἔχων ἁπάσης ἐνεργείας ἄμοιρος καθέστηκεν.

Ἀλκιδάμας, Περὶ Σοφιστῶν 15.27-28 (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

τῶν χαλκῶν ἀνδριάντων καὶ λιθίνων ἀγαλμάτων: Τα αγάλματα ήταν κυρίως ομοιώματα θεών και ηρώων, αν και ο όρος είχε γενικότερη χρήση. Οι ανδριάντες ήταν ολόγλυφα, φυσικού ή υπερφυσικού μεγέθους, ομοιώματα κοινών θνητών, κυρίως αθλητών, που τοποθετούνταν κυρίως σε ιερά και γυμναστήρια.

ὁ δὲ γεγραμμένος εἰκόνι λόγου τὴν φύσιν ὁμοίαν ἔχων ἁπάσης ἐνεργείας ἄμοιρος καθέστηκεν: Πολλοί αρχαίοι διανοητές απορρίπτουν την αξία του γραπτού λόγου επισημαίνοντας τον προσχεδιασμένο χαρακτήρα του που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για εξαπάτηση. Στον Φαῖδρο ο Πλάτων υποτιμά σαφώς τη γραπτή γλωσσική έκφραση, κάτι που επιβεβαιώνεται και στην Ἑβδόμη Ἐπιστολή του. Στην πλατωνική Ακαδημία όργανο διδασκαλίας ήταν ο προφορικός λόγος.

Ερωτήσεις

1. Με τι παρομοιάζει ο Αλκιδάμας τον γραπτό λόγο;
2. Ποιες αναλογίες επισημαίνει ο Αλκιδάμας μεταξύ του γραπτού λόγου και των εικαστικών τεχνών;
3. Ποιο είναι το βασικότερο μειονέκτημα του γραπτού λόγου σύμφωνα με τον Αλκιδάμαντα;
4. Αφού σχηματίσετε ομάδες δύο ατόμων, να διατυπώσετε με σύντομους αυτοσχέδιους λόγους επιχειρήματα υπέρ και κατά του γραπτού λόγου.

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ἡ δόξα [θ. δοκ-, δεκ- > ρ. δοκέω, δοκῶ και δέχομαι] [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: δόξαν]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		δοκῶ τὸ δόκημα [= η φαντασία, η γνώμη] ἡ δόκησις [= η άποψη] τὸ δόξασμα [= η γνώμη]	δεκτικός δοκοῦν (μετοχή, ουδ.) τὸ δόγμα δοξάζω [= (α.ε.) έχω στο μυαλό μου, φαντάζομαι, (ν.ε.) αποδίδω τιμές] ἡ δοξασία [= η γνώμη, η ιδέα] δοξαστικός δόκιμος δοκιμάζω ἡ δοκιμασία	δοκιμή δοκίμιο
		ἡ ἀδοξία	δοκησίσοφος ἀδόξαστος [= (α.ε.) απροσδό-κητος, (ν.ε.) άδοξος] ἀδόκητος ἄδοξος ἔνδοξος ἐπίδοξος ἑτερόδοξος εὐδοκῶ ἡ ὁρθοδοξία ὁμόδοξος κακόδοξος φιλόδοξος μεγαλόδοξος κενόδοξος παράδοξος ἀποδεκτός ἀποδέκτης	δοξολογώ δοκιμιογράφος (απ)αισιόδοξος ανορθόδοξος ματαιόδοξος μισαλλόδοξος μωροφιλόδοξος τρισένδοξος αποδοκιμασία

Ασκήσεις

1. Να αναλύσετε ετυμολογικά τις παρακάτω λέξεις της α.ε. στα συνθετικά τους μέρη:
   

   σύνθετη λέξη	α΄ συνθετικό	β΄ συνθετικό
   ἄδοξος
   ὁρθοδοξία
   δοκησίσοφος
   φιλόδοξος
   κενόδοξος
   εὐδοκῶ

   
   
   
2. Να κατατάξετε τις παρακάτω λέξεις του Λεξιλογικού Πίνακα στις δύο στήλες με βάση το θέμα από το οποίο σχηματίζονται (δεκ-, δοκ-):
   
   

   σύνθετη λέξη	θ. δεκ-	θ. δοκ-
   δόγμα
   δεκτικός
   δόκιμος
   δοξασία
   ἀδόκητος
   ἑτερόδοξος
   δοκιμασία
   ἀποδεκτός

   
   
3. Να αντιστοιχίσετε τις παρακάτω λέξεις του Λεξιλογικού Πίνακα με το ερμήνευμά τους:
   
   

   1. μισαλλόδοξος 2. ομόδοξος 3. ματαιόδοξος 4. κενόδοξος 5. παράδοξος

   α. αυτός που δεν έχει ουσιαστικούς σκοπούς στη ζωή του β. αυτός που είναι έξω από τα συνηθισμένα, ο αλλόκοτος γ. αυτός που έχει ίδια πίστη με κάποιον άλλο δ. αυτός που μισεί όποιον έχει διαφορετικά πιστεύω από τον ίδιο ε. αυτός που επιδιώκει ή υπερηφανεύεται για κάτι ασήμαντο

   
   

Β2. Ετυμολογικά

Επαναληπτικές ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε παρασύνθετες λέξεις της α.ε. από τις σύνθετες λέξεις που σας δίνονται:
   
   

   σύνθετη λέξη	παρασύνθετο ρήμα	παρασύνθετο ουσιαστικό
   γεωμέτρης
   φιλόλογος
   θεολόγος
   στρατηγός
   γεωργός
   ἀφελής
   δυσσεβής

2. Να αντιστοιχίσετε τα παρακάτω επίθετα (ρηματικά ή απλά) της α.ε. με το σύνθετο ρήμα από το οποίο προέρχονται:
   
3. Να αναλύσετε ετυμολογικά τις παρακάτω λέξεις της α.ε. και να εξηγήσετε τους μετασχηματισμούς του β' συνθετικού, σύμφωνα με όσα έχετε διδαχθεί στα κεφάλαια της σύνθεσης: φιλόδοξος, ὑδροφόρος, εὔφρων, δήμαρχος, φερέγγυος, παράφρων.
4. Να εξηγήσετε τις αλλαγές στο γραμματικό είδος στις παρακάτω περιπτώσεις:
   ὁ ἄρχων < μτχ. ενεστ. ρ. ἄρχω
   οἱ ζῶντες < οἱ ζῶντες ἄνθρωποι
   Περικλεής-Περικλῆς < περικλεής (= ένδοξος)

Γ. Γραμματική – Σύνταξη

Επαναληπτικές ασκήσεις

1. Να αντιστοιχίσετε τους ρηματικούς τύπους με τη γραμματική τους αναγνώριση και να συμπληρώσετε το πρόσωπο στο οποίο δίνονται:

   
   

2. Να αναγνωρίσετε γραμματικώς τους ομόηχους ρηματικούς τύπους και να δώσετε ανάλογα παραδείγματα από άλλα ρήματα: πράττεσθε - πράττεσθαι, βλάπτει - βλάπτῃ - βλάπτῃ - βλάπτοι, ἱκετεύσω - ἱκετεύσω, παύσαι - παῦσαι - παῦσαι. Κατόπιν να αντικαταστήσετε χρονικά τους υπογραμμισμένους τύπους.
   

3. Να κλίνετε στις πλάγιες πτώσεις του ίδιου αριθμού τις φράσεις: ἡ ἐμὴ πατρίς, ὁ ἡμέτερος πρόγονος, τὸ σφέτερον πάθος, ὁ πολὺς θόρυβος, τὸ μέγα δέος.
   

4. Να συμπληρώσετε τον πίνακα με τους τύπους του ρ. εἰμὶ που ζητούνται:
   

   Ενεστώτας	Παρατατικός	Μέλλοντας
   	ἦσαν
   εἴη
   		ἔσοισθε
   ἐστί

   
   
5. Να συμπληρώσετε τα παρακάτω γνωμικά με το β΄ εν. προστακτικής ενεστώτα των ρημάτων ἄρχω, βούλομαι, θέλω, ἀπέχομαι και να τα μεταφράσετε:
   α. Ἀλλοτρίων___________.
   β. ___________ δ’ ἀρέσκειν πᾶσι, μὴ σαυτῷ μόνον.
   γ. Γλώττης ___________.
   δ. Καλῶς ἀκούειν (= να επαινείσαι) μᾶλλον ἢ πλουτεῖν ___________.
6. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των υπογραμμισμένων όρων:
   α. Ῥητορικοὺς καλοῦμεν τοὺς ἐν τῷ πλήθει λέγειν δυναμένους.
   β. Οὐκοῦν χρὴ καὶ περὶ τῶν λόγων τὴν αὐτὴν ἔχειν διάνοιαν, ἥνπερ καὶ περὶ τῶν ἄλλων.
   γ. Οὐ γὰρ ἐμπορίαν ἀλλὰ λειτουργίαν ἐνόμιζον εἶναι τὴν τῶν κοινῶν ἐπιμελείαν.
   δ. Μεγίστων ἐπαίνων ἀξίους ἡγοῦμαι γεγενῆσθαι τοὺς τοῖς σώμασιν ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος προκινδυνεύσαντας.
   ε. Εἰκός ἐστιν αὐτοὺς βελτίους γίγνεσθαι.
   στ. Ὁμολογεῖται τὴν τῶν Ἀθηναίων πόλιν ἀρχαιοτάτην εἶναι.
7. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση (είδος, εξάρτηση) των ονοματικών και επιρρηματικών προσδιορισμών:
   α. Ἤν δὲ τὴν εἰρήνην ποιησώμεθα, μετὰ πολλῆς ἀσφαλείας τὴν πόλιν οἰκήσομεν.
   β. Οὗτός ἐστι φίλος Δημοσθένει.
   γ. Λακεδαιμόνιοι βοῇ καὶ οὐ ψήφῳ κρίνουσι.
   δ. Διαφέρει γυνὴ ἀνδρὸς τὴν φύσιν.
   ε. Πειθοῦς δημιουργός ἐστιν ἡ ρητορική.
   στ. Νῦν ὑπὲρ πάντων ἀγών!
   ζ. Μεγίστου κακοῦ ἀπηλλάγησαν οἱ παῖδες, πονηρίας.
   η. Καὶ τριῶν ἄλλων ἡμερῶν τὴν ὁδὸν ἀνύσαντες (= αφού διανύσαμε) ἐρχόμεθα ἐς πόλιν τῆς Μακεδονίας Βέροιαν μεγάλην καὶ πολυάνθρωπον.
8. Να αναγνωρίσετε συντακτικώς τα απαρέμφατα (είδος, συντακτική θέση, υποκείμενο, ταυτοπροσωπία / ετεροπροσωπία) των φράσεων:
   α. Τοῖς φαυλοτάτοις τῶν ἀνθρώπων ἔξεστιν οὐ μόνον περὶ τῶν ἀνδρῶν τῶν ἀρίστων ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν θεῶν ὑβριστικοὺς λόγους εἰπεῖν.
   β. Ἡγοῦμαι δ’ ὑμᾶς οὐκ ἀγνοεῖν ὅτι πολλοὶ καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τοῖς μὲν σώμασιν μετ’ ἐκείνων ἀκολουθεῖν ἠναγκάζοντο, ταῖς δ’ εὐνοίαις μεθ’ ὑμῶν ἦσαν.
   γ. Ὑπὲρ ὧν βουλεύεσθαι χρὴ καὶ σκοπεῖν, ὅπως μὴ τοὺς πρότερον μισοῦντας τὴν ἀρχὴν τὴν Λακεδαιμονίων ἡ τούτων ὕβρις ποιήσει τὴν ἐκείνων συμμαχίαν αὑτῶν νομίζειν εἶναι σωτηρίαν.
   δ. Ταῦτα οὐ μόνον τοὺς εὖ πεποιηκότας (= αυτοί που έχουν ευεργετήσει) ἀλλὰ καὶ τοὺς μηδὲν ἀδικοῦντας τυγχάνειν δίκαιόν ἐστι.
   ε. Πειράσομαι δ' ὑμᾶς διδάξαι, οὓς ἡγοῦμαι τῶν πολιτῶν προσήκειν ὀλιγαρχίας ἐπιθυμεῖν καὶ οὓς δημοκρατίας.
   στ. Ἐγὼ δ’ ἡγοῦμαι μὲν χρῆναι μηδεμίαν μήτ’ αἰτίαν (= παράπονο) μήτε κατηγορίαν μεῖζον δύνασθαι (= να έχει μεγαλύτερη δύναμη) τῶν ὅρκων καὶ τῶν συνθηκῶν.
   
9. Να αναγνωρίσετε συντακτικώς τις μετοχές (είδος, υποκείμενο, συντακτική θέση) των φράσεων:
   α. Ποῖος γὰρ ἂν λόγος ἐξισωθείη ταῖς ἡμετέραις δυσπραξίαις (= με τις δυστυχίες μας), ἢ τίς ἂν ῥήτωρ ἱκανὸς γένοιτο κατηγορῆσαι τῶν Θηβαίοις ἡμαρτημένων;
   β. Εἴπερ ἐδύναντο οἱ κατήγοροι ἰδίᾳ (= ατομικά) με ἀδικοῦντα ἐξελέγξαι (= να αποδείξουν), οὐκ ἂν τὰ τῶν τριάκοντα ἁμαρτήματα ἐμοῦ κατηγόρουν.
   γ. Οὐ Φρύνιχος μὲν καὶ Πείσανδρος καὶ οἱ μετ’ ἐκείνων δημαγωγοί, ἐπειδὴ πολλὰ εἰς ὑμᾶς ἐξήμαρτον (= αφού διέπραξαν πολλές αδικίες εις βάρος σας), τὰς περὶ τούτων δείσαντες (< δέδοικα / δέδια = φοβάμαι) τιμωρίας τὴν προτέραν ὀλιγαρχίαν κατέστησαν;
   δ. Ὑμᾶς οὖν χρὴ ἐκ τούτων δοκιμάζειν τοὺς πολίτας, σκοποῦντας (< σκοπέω, -ῶ = εξετάζω) μὲν ὅπως ἦσαν ἐν τῇ δημοκρατίᾳ πεπολιτευμένοι, ζητοῦντας δὲ εἴ τις αὐτοῖς ἐγίγνετο ὠφέλεια τῶν πραγμάτων μεταπεσόντων (= σε περίπτωση που άλλαζε το πολιτικό καθεστώς).
   ε. Ἐκεῖνος μὲν οὖν ἐλθὼν εἰς Λακεδαίμονα ἔμενεν ἐκεῖ πολὺν χρόνον, καταλιπὼν (< καταλείπω = εγκαταλείπω) ὑμᾶς πολιορκουμένους, εἰδὼς (< οἶδα = γνωρίζω) τὸ ὑμέτερον πλῆθος ἐν ἀπορίᾳ ἐχόμενον (= να βρίσκεται σε δύσκολη θέση) καὶ διὰ τὸν πόλεμον καὶ τὰ κακὰ τοὺς πολλοὺς τῶν ἐπιτηδείων ἐνδεεῖς ὄντας (= να στερούνται τα απαραίτητα).
   στ. Οὗτοι μὲν ἐζήτουν κατιέναι (= επιδίωκαν να γυρίσουν από την εξορία) ὡς τὴν μὲν τῆς θαλάττης ἀρχὴν Λακεδαιμονίοις παραδώσοντες, αὐτοὶ δ’ ὑμῶν ἄρξοντες.

Αττικός σκύφος (μέσα 7ου αι. π.Χ.) με εγχάρακτη επιγραφή (Αθήνα, Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς)