Ψηφιδωτό από τη Δήλο που απεικονίζει ερωτιδέα να χαλιναγωγεί δυο δελφίνια.

Απρόσκλητοι βοηθοί

A. Κείμενο

Ο Κλαύδιος Αιλιανός (περ. 170-235 μ.Χ., βλ. και Ενότητα 1) στο έργο τον Περὶ ζῴων ἰδιότητος, μέσα από διηγήσεις παράξενων ιστοριών που αφορούν τα διάφορα είδη του ζωικού βασιλείου, προωθεί τη στωική αντίληψη για τη σοφία της φύσης. Χαρακτηριστική είναι η διήγησή του για τη βοήθεια που προσφέρουν τα δελφίνια στους ψαράδες της Εύβοιας.

Οἱ Εὐβοεῖς ἁλιεῖς τοῖς δελφῖσι ἰσομοιρίαν τῆς θήρας ἀπονέμουσι. Καὶ ἡ ἄγρα τοιαύτη ἐστί. Τῆς πρῴρας τῶν ἀκατίων κοίλας τινὰς ἐξαρτῶσιν ἐσχαρίδας πυρὸς ἐνακμάζοντος· καὶ εἰσὶ διαφανεῖς, ὡς καὶ στέγειν τὸ πῦρ καὶ μὴ κρύπτειν τὸ φῶς. Οἱ τοίνυν ἰχθύες δεδιότες τὴν αὐγὴν πλησιάζουσι μαθεῖν βουλόμενοι τοῦ φοβοῦντος σφᾶς τὴν αἰτίαν· εἶτα ἐκπλαγέντες πρός τινι πέτρᾳ ἡσυχάζουσιν ἀθρόοι παλλόμενοι τῷ δέει. Οἱ δὲ παρανηχόμενοι δελφῖνες τοὺς ἐξωτέρω τῶν ἰχθύων φοβοῦντες ὠθοῦσι καὶ τοῦ διαδιδράσκειν ἀναστέλλουσιν. Οὐκοῦν ἐκεῖνοι πιεζόμενοι πανταχόθεν καὶ τρόπον τινὰ κεκυκλωμένοι ἁλίσκονται. Καὶ οἱ δελφῖνες προσίασιν ὡς ἀπαιτοῦντες τοῦ κοινοῦ πόνου τὴν ἐπικαρπίαν τὴν ὀφειλομένην σφίσιν ἐκ τῆς νομῆς, καὶ οἵ γε ἁλιεῖς πιστῶς καὶ εὐγνωμόνως ἀφίστανται τοῖς συνθήροις τοῦ δικαίου μέρους, εἰ βούλονται καὶ πάλιν σφίσι συμμάχους ἀκλήτους παρεῖναι.

Αἰλιανός, Περὶ ζῴων ἰδιότητος 2.8 (διασκευή)

Ερωτήσεις

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

νέμω [= μοιράζω, δίνω σε κάποιον αυτό που του ανήκει] [στο κείμενο συναντήσατε τους τύπους: ἀπονέμουσι και νομῆς]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		νομεύω [= βόσκω] νόμιος [= αυτός που ανήκει,στον βοσκό] νεμεσίζομαι [= οργίζομαι]	ὁ νομός [= τόπος βοσκής, διοικη-τική διαίρεση] ὁ νομάς (γεν. -άδος) νομαδικός ὁ νομεύς (-έας) ἡ νομή νόμιμος ἡ νομιμότης (-ητα) νομικός ἡ νέμεσις (-η) νομίζω τὸ νόμισμα	νομικίστικος
		ἰσονομοῦμαι	νομοθετῶ ὁ νομάρχης νομομαθής ὁ ἀγορανόμος ὁ ἀγρονόμος ἡ ἀντινομία ὁ ἀστρονόμος ὁ ἀστυνόμος αὐτόνομος ἔκνομος ἄνομος ἔννομος σύννομος ἡ εὐνομία ὁ κληρονόμος ὁ οἰκονόμος τὸ προνόμιον (-ιο) χειρονομῶ ἀπονέμω ὁ διανομεύς (-έας)	νομίατρος νομιμοποιώ νομιμόφρων νομισματοκοπείο νομοπαρασκευαστικός νομοτέλεια νομότυπος βιβλιοθηκονόμος δασονόμος δικονομία δημοσιονομικός προνομιούχος στρατονόμος τροχονόμος υγειονομία

Ασκήσεις

1. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της ν.ε. (στήλη Α΄) με την απόδοσή τους (στήλη Β΄):

   Α΄	Β΄
   1. σύννομος	α. αυτός που έχει κάποιο προνόμιο
   2. νομοτέλεια	β. γιατρός που εποπτεύει ως δημόσιος υπάλληλος θέματα υγείας των κατοίκων ενός νομού της χώρας
   3. υγειονομία	γ. σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν τη διαδικασία απονομής δικαιοσύνης
   4. νομίατρος	δ. η λειτουργία κάποιου πράγματος σύμφωνα με απαράβατους κανόνες
   5. δικονομία	ε. ο σύμφωνος με τον νόμο
   6. προνομιούχος	στ. κρατική υπηρεσία που φροντίζει τη δημόσια υγεία

   
   
2. Να συμπληρώσετε τα κενά του πίνακα με ομόρριζες μεταξύ τους λέξεις της α.ε.:

   ρήμα	ουσιαστικό	επίθετο
   νομοθετέω, νομοθετῶ	ὁ τό ἡ
   	ὁ ἀγορανόμος ἡ
   	ὁ ἀστυνόμος ἡ
   κληρονομέω, κληρονομῶ	ὁ ἡ
   διανέμω	ἡ
   ἀπονέμω	ἡ
   	ἡ	αὐτόνομος

    

Β2. Ετυμολογικά

Άλλοι τρόποι σχηματισμού λέξεων

Οι λέξεις της Αρχαίας Ελληνικής, όπως είδατε μέχρι τώρα, σχηματίστηκαν άλλες με παράγωγη και άλλες με σύνθεση. Αρκετές λέξεις όμως σχηματίστηκαν και με δύο άλλους τρόπους: α) την ονοματοποιία και β) την αλλαγή του γραμματικού είδους ή αλλιώς καταχρηστική παραγωγή.

Μεταφορική χρήση λέξεων

Οι λέξεις, εκτός από την αρχική, την κυριολεκτική σημασία τους, παίρνουν συχνά και μια μεταφορική σημασία, μία διαφορετική δηλαδή, παραλλαγμένη σημασία, η οποία χαρακτηρίζεται από περισσότερη ζωντάνια.

Μεταφορικά χρησιμοποιούνται:

Ασκήσεις

1. Να αντιστοιχίσετε τις ονοματοποιημένες λέξεις της στήλης Α΄ με την ερμηνεία τους από τη στήλη Β΄, ώστε να φανεί ο τρόπος σχηματισμού τους:
   

   A'	B'
   1. τρίζω	α. φωνάζω (για κοράκια)
   2. βρυχάομαι, βρυχῶμαι	β. μουγκρίζω (για λιοντάρια)
   3. κράζω ή κρώζω	γ. κάνω ήχο σαν τρίξιμο

2. Να εξηγήσετε τις αλλαγές γραμματικού είδους στις ακόλουθες λέξεις:
   ἡ τριήρης < ἡ τριήρης ναῦς
   ἡ ῥητορική < ἡ ῥητορικὴ τέχνη
   τὸ παρελθόν < μτχ. αορ. ρ. παρέρχομαι
   οἱ ἄριστοι < οἱ ἄριστοι πολῖται
   οἱ ἀπόντες < οἱ ἀπόντες ἄνθρωποι
   ὁ Πύρρος < πυρρός (= ξανθοκόκκινος)
   ἡ πλατεῖα < ἡ πλατεῖα ὁδός
3. Να βρείτε την κυριολεκτική και τη μεταφορική σημασία των παρακάτω λέξεων της α.ε.: κοῦφος, ταπεινόω–ταπεινῶ, συστέλλω, τιμή, ἀσθενής, πέλαγος. Συμβουλευτείτε τα λεξικά σας.

Γ. Σύνταξη

Όπως διδαχθήκατε στην Α΄ Γυμνασίου, οι επαυξημένες προτάσεις πέραν των βασικών όρων περιέχουν και προσδιορισμούς.

Τα είδη των προσδιορισμών

Οι προσδιορισμοί διακρίνονται σε ονοματικούς, που προσδιορίζουν τους ονοματικούς όρους μιας πρότασης (Υ, Α, Κ), και σε επιρρηματικούς, που προσδιορίζουν το ρήμα ή άλλα ρηματικά στοιχεία μιας πρότασης (απαρέμφατα και μετοχές), καθώς και άλλους επιρρηματικούς προσδιορισμούς.

προσδιορισμοί	ονοματικοί	κατηγορίες		είδη	παραδείγματα
		ομοιόπτωτοι		παράθεση	Κῦρος, ὁ Περσῶν βασιλεύς, τῷ ἀδελφῷ αὑτοῦ ἐμάχετο.
				επεξήγηση	Ὁ κοινὸς ἰατρός σε θεραπεύσει, χρόνος.
				επιθετικός	Μετεῖχομεν ὑμῖν ἱερῶν τῶν σεμνοτάτων.
				κατηγορηματικός	Πᾶσαν ὑμῖν τὴν ἀλήθειαν ἐρῶ (= θα πω).
		ετερόπτωτοι		σε γενική	Σωκράτης ἦν σοφώτατος Ἀθηναίων.
				σε δοτική	Σύμμαχοι Λακεδαιμονίοις ὑπάρχομεν.
				σε αιτιατική	Σκόπει πῶς ἂν βελτίων τήν ψυχήν γένοιο.
		μορφές		σημασίες	παραδείγματα
	επιρρηματικοί	α. επιρρήματα β. πλάγιες πτώσεις γ.επιρρηματικές μετοχές δ. δευτ. επιρρ. προτάσεις ε. εμπρόθετες φράσεις στ. απαρέμφατα ζ. επιρρ. κατηγορούμενα η. προληπτικά ή του αποτελέσματος κατηγορούμενα		τόπος	Ἐνταῦθα Κύρου βασίλεια (= ανάκτορα) ἦν.
				χρόνος	Τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ ἀφίκοντο ἐπὶ τὸν ποταμόν.
				τρόπος, μέσο, όργανο, συνοδεία	Πάτριον (= είναι πατροπαράδοτο) ἡμῖν ἐκ τῶν πόνων τὰς ἀρετὰς κτᾶσθαι.
				ποσό	Πόσου (= με ποια αμοιβή) διδάσκει Εὔηνος;
				αιτία, σκοπός, αποτέλεσμα	Λιμῷ ἀπέθανον (αιτία)
				αναφορά	Εὖ ἔχω τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχήν.
				όρος ή προϋπόθεση	Ἔφασαν ἀποδώσειν τοὺς νεκρούς, ἐφ’ ᾧ (= υπό τον όρο) μὴ καίειν τὰς οἰκίας.
				εναντίωση, παραχώρηση	Εὐλαβοῦ (= να φυλάγεσαι από) τὰς διαβολάς, κἂν ψευδεῖς ὦσιν.
				βεβαίωση ή άρνηση	Οὐ γὰρ δὴ σύ γ’ ἦσθα ναυβάτης ἡμῖν.
				δισταγμός ή πιθανότητα	Ἴσως οὖν εἴποιμεν ἂν τοῦτο.

Ασκήσεις

1. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις με βάση την πληρότητά τους:
   α. Οἱ Εὐβοεῖς ἁλιεῖς τοῖς δελφῖσι ἰσομοιρίαν τῆς θήρας ἀπονέμουσι.
   β. Καὶ ἡ ἄγρα τοιαύτη ἐστί.
   γ. Οἱ δὲ παρανηχόμενοι δελφῖνες τοὺς ἐξωτέρω τῶν ἰχθύων φοβοῦντες ὠθοῦσι.
   δ. Οὐκοῦν ἐκεῖνοι πιεζόμενοι πανταχόθεν καὶ τρόπον τινὰ κεκυκλωμένοι ἁλίσκονται.
   

2. Να βρείτε τους κύριους και τους δευτερεύοντες όρους των προτάσεων που ακολουθούν:
   α. Οἱ τοῦ ἀγαθοῦ κριτοῦ λόγοι πείθουσιν τοὺς πολίτας.
   β. Οἱ ἐν Μαραθῶνι πεσόντες ἐν Μαραθῶνι καὶ ἐθάπτοντο.
   γ. Οὐ καταισχυνῶ (= δε θα ντροπιάσω) ὅπλα τὰ ἱερά.
   δ. Φιλοκλῆς ἦν στρατηγὸς τῶν Ἀθηναίων.
   ε. Ἡ Πάραλος ἔπλευσε εἰς τὰς Ἀθήνας ἀπαγγελοῦσα (= για να αναγγείλει) τὰ γεγονότα.
   

3. Να βρείτε τους προσδιορισμούς στις προτάσεις που ακολουθούν και να τους διακρίνετε σε ονοματικούς και επιρρηματικούς:
   α. Οἱ ἁλιεῖς κοίλας τινὰς ἐξαρτῶσιν ἐσχαρίδας.
   β. Οἱ ἰχθύες πρός τινι πέτρᾳ ἡσυχάζουσιν.
   γ. Οἱ δελφῖνες ἀπαιτοῦσι τοῦ κοινοῦ πόνου τὴν ἐπικαρπίαν τὴν ὀφειλομένην ἐκ τῆς νομῆς.
   δ. Οἱ ἁλιεῖς πιστῶς καὶ εὐγνωμόνως ἀφίστανται τοῦ δικαίου μέρους.
   ε. Οἱ ἁλιεῖς βούλονται καὶ πάλιν τοὺς δελφῖνας συμμάχους ἀκλήτους παρεῖναι.