Νεοελληνική Γλώσσα (Β΄ Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Δ ΧΡΗΣΗ ΛΕΞΙΚΩΝ

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής εικόνα

εικόναΚείμενο 12

ο ήλιος (ΟΥΣ.) 1. ουράνιο σώμα που φωτίζει και ζεσταίνει τη γη
Ξύπνησε πολύ πρωί για να απολαύσει την ανατολή του ήλιου.
2. το φως του ήλιου, καθώς και το μέρος που φωτίζει και ζεσταίνει ο ήλιος
Μ' έκαψε ο ήλιος.
Κάθισε στον ήλιο για να μαυρίσει.
3. κίτρινο λουλούδι που μοιάζει στο σχήμα με τον ήλιο και γυρίζει προς αυτόν
Από τους σπόρους του ήλιου βγαίνει το ηλιέλαιο.

ΣΥΝΩΝ.: ηλιοτρόπιο, ηλίανθος

ΣΥΓΓ.: ηλιακός, ηλίαση, ήλιο, λιακάδα, λιάζω, λιαστός, λιακωτό

ΣΥΝΘ.: ηλιοβασίλεμα, ηλιοθεραπεία, ηλιόφως, ηλιοτρόπιο, ηλίανθος, ηλιόσπορος, ηλιόλουστος, ηλιοστάσιο, ευήλιος, ανήλιος, ηλιοκαμένος, ηλιοφάνεια, λιόγερμα, λιοπύρι, λιόφωτο, ανήλιαγος

ΠΡΟΣΟΧΗ: η λέξη ήλιος δεν έχει πληθυντικό αριθμό στην πρώτη και στη δεύτερη σημασία.

Άννα Βακαλοπούλου και Άννα Iορδανίδου, Το λεξικό του δημοτικού, εκδ. Πατάκη, 1998

εικόναΑκούω και μιλώ

  1. Δείτε το λήμμα «ήλιος» του λεξικού αυτού που απευθύνεται σε μαθητές του Δημοτικού. Τι τύπου γραμματικές πληροφορίες δίνει για τη λέξη ήλιος; • Πού τις εντοπίζετε;
  2. Το λεξικό καταγράφει τρεις σημασίες για τη λέξη ήλιος. Πώς σχετίζονται αυτές οι σημασίες μεταξύ τους;
  3. Τι άλλου τύπου πληροφορίες δίνει το λεξικό για τη λέξη ήλιος;

 

εικόναΜαθαίνω για τα είδη λεξικών

Το λεξικό που είδαμε στο κείμενο 12 είναι ένα ερμηνευτικό λεξικό ελληνικής γλώσσας για μικρά παιδιά και οι πληροφορίες που δίνει είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες των συγκεκριμένων χρηστών. Έτσι, έχουμε χρήστες:

• με μητρική γλώσσα τα ελληνικά ☞ το λεξικό περιλαμβάνει μόνο ελληνική γλώσσα
• που είναι μικρής ηλικίας ☞ το λεξικό χρησιμοποιεί απλή και κατανοητή γλώσσα
• που θέλουν να καταλάβουν τι σημαίνει μια λέξη ☞ το λεξικό επεξηγεί τις σημασίες με ορισμούς, συνώνυμα, αντίθετα, παραδείγματα ...
• που θέλουν να δουν πώς γράφεται μια λέξη ☞ το λεξικό δίνει την ορθογραφία των λέξεων


εικόναΚείμενο 13 εικόναΚείμενο 14

ήλιος¹ ο [íĨos] 018 γεν. και ηλίου: 1α. φωτεινό ουράνιο σώμα που αποτελεί το κέντρο του πλανητικού συστήματος στο οποίο ανήκει και η γη: Η Γη στρέφεται γύρω από τον άξονά της και γύρω από τον Ήλιο. Έκλειψη ηλίου. Καυτός/λαμπερός/μεσημεριανός/ ~. Ο ~ ζεσταίνει / θερμαίνει / καίει / λάμπει. Ο ~ του μεσονυχτίου, φυσικό φαινόμενο των πολικών περιοχών. Ανατολή / δύση ηλίου. Οι ακτίνες του ήλιου. Βγήκε / βασίλεψε ο ~. Η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου, η Ιαπωνία. II (μτφ.)σε ένδειξη μεγαλοπρέπειας και μεγαλείου: Ο βασιλιάς Ήλιος, ο Λουδοβίκος ΙΔ΄. β. (αστρον.) κάθε ουράνιο σώμα που αποτελεί το κέντρο ενός πλανητικού συστήματος. 2. η ακτινοβολία, το φως, η θερμότητα του ήλιου και το μέρος που φωτίζει και το θερμαίνει ο ήλιος: Το σπίτι έχει πολύ ήλιο/ το λούζει ο ~. Κάθεται με τις ώρες στον ήλιο, για να μαυρίσει. Μ' έκαψε ο ~. Γυαλιά ηλίου. Τον ζάλισε ο ~. Πριν πέσει ο ~, πριν από τη δύση του. ΦΡ ~ με δόντια, για χειμωνιάτικη ηλιόλουστη αλλά παγερή μέρα. δεν έχει στον ήλιο μοίρα, δεν έχει κανένα στήριγμα, καμιά προστασία στη ζωή. μια θέση* στον ήλιο. ζει πίσω από τον ήλιο, απομονωμένος, μακριά από τον κόσμο. (λόγ.) ηλίου φαεινότερον*. (γνωμ.) ο ύπνος* τρέφει το παιδί κι ο ~ το μοσχάρι... [αρχ. ήλιος]

ήλιος² ο: το φυτό ηλίανθος. [< ήλιος¹, επειδή μοιάζει στο σχήμα και στρέφεται προς αυτόν]
Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής,
Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, 1999 (1η ανατύπωση)

■ προφορά
■ σημασίες
■ διαφοροποίηση σημασίας
■ επιστημονικός κλάδος
■ φράσεις
■ ετυμολογία
■ δύο λήμματα
ήλιος (ο) {κ. ηλί-ου· -ων, -ους} 1. ο αστέρας που αποτελεί το κέντρο του ηλιακού συστήματος, γύρω από τον οποίο περιστρέφονται οι πλανήτες και από τον οποίο παίρνουν φως και θερμότητα: φάσμα / ακτινοβολία περιστροφή / πυκνότητα θερμοκρασία του ~ 2. αυτός ο αστέρας, όπως γίνεται αντιληπτός στη γη, σε σχέση με τη θέση του στον ουρανό, τη θερμότητα που παράγει, το χρόνο κατά τον οποίο γίνεται ορατός κ.λπ.: ο ~ δεν έχει ανατείλει ακόμα // δεν μπορούσε να κοιτάξει τον ~ χωρίς γυαλιά//ο ~ της Ελλάδας//έκλειψη ηλίου (βλ. λ. έκλειψη· ΦΡ. (α) βγαίνει ο ήλιος (i) ανατέλλει, ξεκινά η μέρα: μόλις βγει ο ήλιος, θα ξεκινήσουμε (ii) έχει ηλιοφάνεια (β) η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου η Ιαπωνία […] 3. (συνεκ.) το φως και η θερμότητα που εκπέμπει αυτός ο αστέρας: ο εκτυφλωτικός ~ του μεσημεριού // ο ~ έμπαινε γλυκά από το ανοικτό παράθυρο // βγήκε να ζεσταθεί λιγάκι στον ~ // η άμμος έκαιγε από τον ~ ! (καθημ.) κάθομαι στον ήλιο κάνω ηλιοθεραπεία, εκτίθεμαι στις ηλιακές ακτίνες: κάθεται με τις ώρες στον ήλιο, για να μαυρίσει [...] 4. (συνεκ.) ο ωραίος, ηλιόλουστος καιρός: σήμερα έχει ~, είναι χαρά θεού έξω 5. κάθε αυτόφωτο ουράνιο σώμα, που αποτελεί κέντρο ηλιακού συστήματος: τα άστρα της νύχτας είναι οι ~ άλλων πλανητικών συστημάτων
6. σχέδιο ή συμβολική αναπαράσταση του αστέρα αυτού, π.χ. ως κύκλου περιβεβλημένου με ακτίνες ή ζωγραφισμένου με ανθρώπινα χαρακτηριστικά προσώπου (μάτια, στόμα κ.λπ.): ζωγράφισε έναν ~ στην άκρη του τετραδίου της // ο ~ της Βεργίνας 7. (μτφ.) (α) οτιδήποτε προσεγγίζει τη λάμψη και την αίγλη του αστέρα αυτού: ο ~ της δικαιοσύνης (ο Χριστός) (β) (συχνά και ως προσφώνηση αγαπημένου προσώπου): ήλιε μου! •8. το φυτό ηλίανθος και το άνθος του (η κεφαλή του) (βλ. λ.) ☞ ΣΧΟΛΙΟ λ. δασύνω, συνίζηση, καινός.
[ETYM. < αρχ. +ἥλιος / ἀέλιος < *σᾶFέλιος < I.E. *sawel-«ήλιος», πβ. σανσκρ. Sũra-, λατ. Sol, γαλλ. Soleil, ιρλ. Skil. γοτθ.sũil, sunno, γερμ. Sonne, αγγλ. sun κ.ά. Παράγ. ἀπηλιώτης (βλ. λ.)].

Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας,
Γ. Μπαμπινιώτη, Ιούλιος 1998 (επανεκτύπωση) (απόσπασμα)

■ κλίση
■ σημασίες
■ φράσεις
■ επίπεδο γλώσσας
☐ ετυμολογία

εικόνα Κείμενο 15

ήλι-ος nn {18D} (και ή-λιος) {18B} 1. sun: έχω τον ήλιο στα μάτια μου,have the sun is one's eyes. κάθομαι στον ήλιο, sit in the sun. μην κάθεσαι στον ήλιο / φύγε από τον ήλιο! Come out of the sun. σηκώνομαι με την ανατολή του ~ ου, rise with the sun, τράβα τις κουρτίνες να κλείσεις τον ήλιο / να μπει μέσα ο ήλιος, draw the curtains to shut out / to let in the sun. ο ~ ος του μεσονυχτίου, the midnight sun, καπέλο του ήλιου, sun-bonnet, sunhat. κάσκα του ήλιου, sunhelmet. γυαλιά ~ ου, sunglasses. Ομπρέλα του ήλιου, sunshade.  

τέντα του ήλιου, sun-awning. Ο θεός - ~ ος, the sun-god. (Π.Δ.) ο ~ ος της δικαιοσύνης, the sun of righteousness. θα 'χουμε ήλιο ή βροχή αύριο; will it be sunny or wet tomorrow? η γάτα έψαχνε για λίγο ήλιο, the cat was looking for a sunny spot / for a suntrap, δεν έχω μοίρα στον ήλιο, have no place in the sun, ουδέν κρυπτόν υπό τον ~ ον*, murder wiil out.

2. βοτ. sunflower.

Λεξικό Oxford, Greek-English Learner's Dictionary, D.N. Stavropoulos & A. S. Hornby, Oxford University Press 1977


■ σημασίες
■παράδειγμα και μετάφραση του παραδείγματος
■ επιστημονικός κλάδος

εικόνα Κείμενο 16

417. ΣΥΜΠΑΝ
[…]
418. ΑΣΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΙ
[…]
419. ΗΛΙΟΣ
Οὐσ. ἥλιος. [ποιητ.] ἅρμα ἡλίου, ἄστρον τῆς ἡμέρας, μύδρος διάπυρος, Φαέθων, Φοῖβος, Φοῖβος Ἀπόλλων, Ὑπερίων | δίσκος τοῦ ἡλίου. [ἡ φωτεινή ἐπιφάνειά του] φωτόσφαιρα, φωτοσφαῖρα | κηλῖδες ἡλίου, <ἡλιόφως, 770>.
ἀνατολή ἡλίου, κ. λιόβγαλμα | δύσις ἡλίου, δυσμαί, κ. δύση, γέρμα-, γύρισμα- τοῦ ἥλιου, (ἡλιο)βασίλεμα, ἡλιόγερμα.
Ρ.ἀμ. <ἀνατέλλω, 418>, <μεσουρανῶ, 421>, <δύω, 418>.
Ἐπίθ. ἡλιακός. [ὁ παρά τον ἥλιον] παρήλιος, <ἀνήλιος, 770>.
[…]
ΕΙΔΗ ΦΥΤΩΝ
511. ΚΟΣΜΗΤΙΚΑ

Οὐσ. αἰγό-, κ. ἁγιό-κλημα | ἀκακία ἡ φαρνεσιανή, κ. γαζία | ἀκακία τῆς Κωνσταντινουπόλεως, κ. γκιουλμπρισίμι | ἀλθαία ἡ ροδανθής, κ. δεντρομολόχα | ἀμάραντον, κ. σταθούρι | ἀνεμώνη, κ. ἀγριοπαπαρούνα | ἀντίρρινον, λυκόστομο, σκυλάκι | βαλσαμίνη, κ. σκουλαρίκια τῆς βασίλισσας | βατράχιον, κ. νεραγκούλα | βεγονία, κ. μπιγκόνια | γαρδενία, κ. γαρδένια | γεράνι(ον)! γλαδίολος, κ. γλαδιόλα, γκλαγέλ, | δάλεια, κ. ντάλια | δαφνοκέρασος (ἡ), νήριον, κ. ροδοδ-άφνη, -αφνιά, πικροδάφνη | ἡλίανθος, κ. ἥλιος|ἡλιοτρόπιον, κ. λιόδρομο, λιοστρόφι | ἴασμος, κ. γιασεμί | ἴασμος ὁ ἀραβικός, κ. φούλι | ἰξός, κ. μελιός, γκί | ἴον το ἄγριον, κ. γιοφύλλι | ἴον το εὔοσμον, κ. γιούλι | μανουσάκι, μενεξές. [το ἄνθος] ἴανθος (ὁ) | ἴον το τρίχρουν, κ. πανσές | ἶρις (ἡ), κ. κρίνος | κάκτος | καμέλια | κρίνον, κ. κρίνος | κυκλάμινον, κ. κυκλαμιά, λαγουδάκι | λείλιον, λείριον | λευκάνθεμον, κ. αστ-, ασπ-ρολούλουδο, ἄστρο, μαργαρίτα | ματθαιολία, κ. βιόλα, βιολέτα | μελία ἡ ἀζεδαράχη, κ. πασχαλιά | μήκων ἡ ροιάς, κ. λαλές, παπαρούνα | μιμηλή-, μιμόζα- ἡ αἰδήμων, κ. μή μου ἅπτου | μυοσώτις, κ. μή με λησμόνει | μυρσίνη, μύρτος (ή), κ. (σ)μυρτιά | νάρκισσος, κ. ζαμπάκι, μανουσάκι | νοῦφαρ, νυμφαία, κ. ν(ο)ύφαρο | ἀρτανσία, ὀρτενσία, ὀρτάντζα | πελαργόνιον, κ. ἀμπαρόριζα | πολυανθές το κονδυλόρριζον, κ. για-, δια-τσέντο | πυράκανθα I ροδῆ, κ. ροδωνιά, τριανταφυλλιά. [το ἄνθος] ρόδον, κ. τριαντάφυλλο. [ποικιλ.] ἑκατόμφυλλον | ροδόδενδρον | σχοῖνος ὁ μόλλειος, κ. (ψευτο)πιπεριά | ταγήτης, ταγίτης, κ. κατιφές τουλίπ-η, κ. -α | ὑάκινθος, κ. ζουμπούλι | φουξία, κ. φούξια | χρυσάνθεμον. '

Επιθ. ροδοστεφ-ανωμένος, -άνωτος, -ής | ροδοσκέπαστος | ροδοειδής. [ἀποτελούμενος ἐκ ρόδων] ρόδινος, κ. τριανταφυλ-λένιος, <ροδόχρους, 782.

Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της Νεοελληνικής Γλώσσης του Θεολ. Βοσταντζόγλου, 1990 (2η έκδοση)

■ ρήματα σχετικά με τον ήλιο
■ παράγωγα επίθετα

εικόνα Τι μπορώ να βρω στα λεξικά

Υπάρχουν διάφορα είδη λεξικών, που διαφέρουν ως προς τις γλώσσες που καλύπτουν, την οργάνωση του περιεχομένου τους, τις πληροφορίες που δίνουν για κάθε λέξη κτλ.

Τι πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς σε ένα λεξικό;
Ανάλογα με το είδος του λεξικού, μπορεί κανείς να αναζητήσει διάφορες πληροφορίες για κάποια λέξη, όπως:

  • ορθογραφία
  • σημασία ή σημασίες
  • συλλαβισμό
  • προφορά
  • ετυμολογία
  • συνώνυμα
  • αντίθετα
 
  • γραμματικές πληροφορίες
    [μέρος του λόγου, κλίση, σύνταξη]
  • χρήση [επίπεδο γλώσσας]
  • επιστημονικό τομέα [στο λεξιλόγιο του οποίου ανήκει η λέξη]
  • παραδείγματα χρήσης
  • εκφράσεις, παροιμίες, φράσεις
  • μετάφραση σε άλλη γλώσσα

 

εικόναΔιαβάζω και γράφω

  1. Δείτε τα λήμματα των λεξικών των κειμένων 13 και 14. Αναλύουν με τον ίδιο τρόπο τις σημασίες της λέξης ήλιος;
    • Πού, κατά τη γνώμη σας, οφείλεται η διάκριση που κάνει το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη σε ήλιος¹ και ήλιος²;
  2. Με ποιο τρόπο κατατάσσει τις δύο αυτές σημασίες το λεξικό του Βοσταντζόγλου (κείμ. 16); • Για ποιο λόγο;
  3. Υποθέστε ότι συμμετέχετε στην ομάδα σύνταξης ενός λεξικού. Επιλέξτε μία από τις παρακάτω λέξεις και φτιάξτε το λήμμα της: διάστημα, γαλαξίας, άστρο. • Χρησιμοποιήστε ως πηγές το βιβλίο της Γεωγραφίας καθώς και άλλα λεξικά (έντυπα, ηλεκτρονικά και διαθέσιμα στο διαδίκτυο).