1. Το θέμα μου ήταν πώς πρέπει να μεταρρυθμιστή η διδασκαλία της ιστορίας στα σχολεία σύμφωνα με την ανάγκη που έφερε και την πρώτη Βαλκανική Διάσκεψη. Είναι μια ανάγκη που περνά τα βαλκανικά σύνορα και τη νιώθουν σήμερα έντονη όλοι οι λαοί: το αλληλοφάγωμα να παραμερίση εμπρός στη φιλική συνεννόηση και τη συνεργασία τους, με το σκοπό να υψωθή η ανθρώπινη ζωή και ο πολιτισμός της.

Όταν όμως αντικρύζη κανείς το μάθημα της ιστορίας απ' αυτή την άποψη, βλέπει πως δεν είναι μονάχα αυτό που αντιμαχόταν και αντιμάχεται την καθολική ανάγκη των λαών για συνεννόηση και συνεργασία, παρά ολόκληρο το σχολείο με τα πολυποίκιλα μέσα που διαθέτει. Την παιδεία γενικά, και προπάντων τη βαλκανική, την εξουσίαζε, ως τώρα τουλάχιστο -αλλού περισσότερο κι' αλλού λιγώτερο- ένα πνεύμα αντίθετο, που από χίλιες δυο πηγές πότιζε την ψυχή των παιδιών μας από την πιο μικρή τους ηλικία. Τέτοιο πνεύμα δεν ήταν βέβαια μονάχα σχολικό, αλλά κυριαρχούσε σε όλη την κοινωνία από πολύχρονη παράδοση που την είχαν θρέψει ιστορικές, πολιτικές κ.ά. συνθήκες. Το σχολείο όμως το καλλιεργούσε πιο συστηματικά· και πιο αποτελεσματικά, το έκανε ψυχική δύναμη, γιατί μ' αυτό έπλαθε την παιδική ψυχή. Ολόκληρο το πνεύμα αυτό συγκεντρώνεται στον όρο εθνική μόρφωση. Το μάθημα της ιστορίας είναι μόνο ένα μέσο, σπουδαιότατο βέβαια, αλλά ένα μέσα σε πολλά άλλα.

2. Στα νεώτερα χρόνια, παντού για απώτερο σκοπό της παιδείας έβαζαν τον ηθικό χαρακτήρα. Ήταν μια έννοια με ωρισμένο ηθικό περιεχόμενο, με ωρισμένες ηθικές αρχές, που σύμφωνα μ' αυτές έπρεπε να μορφωθή το άτομο. Γυρεύαμε να συνηθίσωμε το άτομο στην κοινωνική αρετή: να μην κάνη στον άλλον ό,τι δε θα ήθελε και οι άλλοι να του κάνουν και πιο πολύ: να κάνη για τον διπλανό του ό,τι θα ήθελε να του κάνη και κείνος. Γυρεύαμε αλληλοβοήθεια, αγάπη, ειλικρίνεια, τιμιότητα, δικαιοσύνη κτλ., αρετές που δίνουν την έννοια του ανθρωπισμού.

Ο ανθρωπισμός όμως αυτός περιοριζόταν, έπρεπε να περιορίζεται μέσα στα όρια τα κρατικά. Κανόνιζε τις σχέσεις του ατόμου κυρίως προς τα άτομα που ανήκαν στο ίδιο κρατικό ή και εθνικό συγκρότημα. Όσο για τις σχέσεις όμως των κρατών και των εθνικών ομάδων μεταξύ τους, και μάλιστα με τις γειτονικές, εκεί είχαμε άλλο ηθικό μέτρο, άλλες ηθικές αρχές, συχνότατα αντίθετες με τις ενδοκρατικές. Οι άλλοι λαοί, και προπάντων οι γειτονικοί, ήταν για το σχολείο και τα παιδιά του ή αδιάφοροι ή το πιο πολύ εχθρικοί· εχθροί εμπρός σε μας τιποτένιοι, απολίτιστοι, αρπαχτικοί, γεμάτοι ελαττώματα και κακίες· εχθροί φανατικοί που έπρεπε να λείψουν από το πρόσωπο της γης για να ζήσωμε εμείς. Υπερτίμηση του εαυτού μας, εθνικό μονοπώλιο κάθε αρετής, ξιπασμός εθνικός, αδιαφορία ή υποτίμηση και πιο πολύ περιφρόνηση των άλλων, μίσος ή εκδίκηση, αυτό ήταν συχνότατα το κύριο περιεχόμενο της εθνικής αγωγής. Το σχολείο συνειδητά έπρεπε να καλλιεργή με όλα του τα μέσα πολλά συναισθήματα, ιδέες και ιδιότητες αντίθετες με τον ενδοκρατικό ανθρωπισμό. Έτσι την ιδεολογία του, την εργασία του τη χαρακτηρίζει μια βαθύτατη εσωτερική αντίφαση.

Όλη η πνοή του σχολείου ήταν τέτοια. Ο κάθε λαός δεν έχει παρά να θυμηθή πολλά από τα τραγούδια που τραγουδούσε στο σχολείο του, από τα ποιήματα που του μάθαιναν, από τους ρητορικούς λόγους που άκουγε, από τις σχολικές γιορτές που γιόρταζε κλπ. κλπ. Το πνεύμα αυτό καθρεφτιζόταν και στα αναγνωστικά του βιβλία, το βοηθούσε η θρησκευτική διδασκαλία και κορυφωνόταν στο μάθημα της ιστορίας. Η ιστορία, όχι μόνο στη δημοτική αλλά και στη μέση παιδεία, ήταν κυρίως πολιτική ιστορία, και ακόμα πιο περιορισμένη ιστορία πολέμων που έκαναν φανατικοί εχθροί μεταξύ τους· ο δίκαιος και ο γενναίος από τη μια μεριά, κι' απ' την άλλη ο άδικος και ο δειλός. Σ' αυτή και τους ήρωές της συγκεντρωνόταν σχεδόν ολόκληρη η εθνική ζωή, ενώ οι άλλες της εκδηλώσεις περνούσαν άγνωστες ή παραμερισμένες. Τέτοια ιστορία άνοιγε στην παιδική ψυχή την προοπτική για το μέλλον του τόπου της. Δεν μπορούσε παρά να είναι ένα μέλλον που θα έσταζε αίμα.

3. Όπως είπα, τέτοιο πνεύμα ήταν χυμένο σε όλη την ατμόσφαιρα, το είχε θρέψει πολύχρονη παράδοση, και μάλιστα παράδοση ιερώτατη, όπου τύχαινε να πηγάζη από αγώνες απελευθερωτικούς. Γιατί η πηγή του ήταν τότε βαθιά βιολογική ανάγκη. Έτσι το σχολείο ακολουθώντας συστηματοποιούσε χωρίς καν την παραμικρή ανησυχία για την αντίφαση που έκρυβε συχνά μέσα του. Η αντίφαση όμως αυτή έγινε τραγικά συνειδητή με τον παγκόσμιο πόλεμο και τις τρομαχτικές του συνέπειες. Χρόνια χυνόταν το αίμα και για ώριμο καρπό μάς έδωσε μια δυστυχία καθολική, που θα δέρνη τους λαούς και προπάντων τους μικρούς για χρόνια πολλά. Νικητές και νικημένοι σα να ξύπνησαν εμπρός σε μια πραγματικότητα που δεν την φαντάζονταν πριν. Αποτέλεσμα ένας βαθύτερος κλονισμός στις παραδομένες αξίες του πολιτισμού, προπάντων τις ηθικές, και απάνω απ' όλα στην αξία την εθνική, όπως παρουσιαζόταν συχνότατα ως τότε. Δεν έχουν λόγο οι λαοί ν' αλληλοσφάζωνται, για να βουτιούνται βαθύτερα στη δυστυχία. Ο πόλεμος πρέπει να λείψη πια, το μίσος ανάμεσα σε κράτη και εθνικές ομάδες να παραμερίση στη φιλική συνεννόηση, στη συνεργασία και στην αγάπη. Έτσι το περιεχόμενο της εθνικής αγωγής που είδαμε πριν σωριάστηκε ολότελα.

Ο κλονισμός όμως, όπως είπα, ήταν βαθύτερος, και δεν ερχόταν μόνο απ' έξω, από τις σχέσεις των κρατών μεταξύ τους, αλλά και από μέσα, και κυρίως από μέσα. Γιατί με τον παγκόσμιο πόλεμο έγινε πιο χτυπητή και πιο συνειδητή και μια άλλη αντίφαση, ενδοκρατική αυτή. Ο ξιπασμός, η άγνοια, η αδιαφορία ή η υποτίμηση και η αδικία δεν περιορίζονται στις σχέσεις των λαϊκών ομάδων μεταξύ τους, αλλά χαρακτηρίζουν σε πολλά και τις σχέσεις που έχουν οι διάφορες κοινωνικές τάξεις και ομάδες μέσα στο ίδιο εθνικό ή κρατικό συγκρότημα. Ο ενδοκρατικός ανθρωπισμός φάνηκε πως ήταν σε πολλά, λόγια μονάχα. Την αντίφαση αυτή την είχαμε αλλού εντονώτερη και αλλού μικρότερη, ακόμη και στην παιδεία, και προπάντων στην οργάνωσή της. Η μέση παιδεία ήταν για λίγους, που τους είχε ευνοήσει όχι το φυσικό τους, αλλά η τύχη, γιατί έτυχε δηλ. να έχουν τα οικονομικά μέσα. Για το λαό ήταν μόνο η δημοτική παιδεία, κι' αυτή κατ' εξοχήν στα Βαλκάνια λιγόχρονη και φτωχή έδινε μονάχα λίγα ψίχουλα στα παιδιά, πολλά πεινασμένα και αρρωστιάρικα. Τέτοια συνείδηση -δυναμωμένη από επανάσταση εσωτερική σε χώρα μεγάλη όπου οι αντιθέσεις ήταν οξύτατες- κλόνισε ακόμα περισσότερο τις ηθικές προπάντων αξίες, έφερε με τις αντιθέσεις χάος ηθικό, και μαζί με το σώριασμα της εθνικής αγωγής κλονίστηκε σε πολλούς ακόμα και το βαθύτερο νόημα του εθνισμού. Όχι μόνο η εθνική αγωγή με το περιεχόμενο που είδαμε πρέπει να λείψη, αλλά και η εθνική ομάδα -και όπου ακόμα έχει αυθύπαρχτη οργάνωση- να διαλυθή, ο εθνισμός να παραμερίση εμπρός σ' έναν καθολικό ανθρωπισμό.

4. Τέτοιος κλονισμός είχε τον αντίχτυπό του και στο σχολείο, και το σχολείο γενικά τρικλίζει σήμερα αβέβαιο έχοντας χάσει την πίστη του. Το έργο του, οι δάσκαλοί του και τα παιδιά του ζουν σε χάος, όπου πετιούνται από τη μιαν άκρη στην άλλη, ενώ οργανωμένες ομάδες, που τις χωρίζουν οι πιο μεγάλες αντιθέσεις, γυρεύουν να καταχτήσουν την παιδεία, να την κάνουν όργανο τους. Τι έχει να κάμη η παιδεία σε τέτοια κατάσταση; Σύμφωνα με το θέμα μου θα περιορίσω την απάντησή μου στην εθνική μόρφωση, αν και τέτοιος περιορισμός είναι δύσκολος και κάποτε αδύνατος μέσα στη συνύφανση που είναι μπλεγμένα τα κοινωνικά φαινόμενα. Θα κρατήση η παιδεία την εθνική μόρφωση με το περιεχόμενο που είχε πριν, όπως το θέλουν ακόμα μερικοί κύκλοι, ή προχωρώντας στην άλλη άκρη θ' αρνηθή γενικά κάθε εθνική μόρφωση; Και στα δυο ερωτήματα η απάντηση είναι αρνητική.

Η ανθρώπινη ζωή, όσο φτάνει η ιστορία, πάντα φανερωνόταν με ορισμένο ομαδικό χρώμα και όχι αχρωμάτιστη. Και πολύ περισσότερο σήμερα η ανθρωπότητα δεν είναι αχρωμάτιστη και ανοργάνωτη μάζα, ένα τυχαίο άθροισμα ανθρώπων, παρά ένα σύνολο από διάφορους λαούς. Στην προσπάθεια που κάνει καθένας τους για να συντηρήση τον εαυτό του, πραγματώνει η ανθρωπότητα το ένστικτο για τη δική της αυτοσυντήρηση. Στον καθένα τα μέλη του έχουν πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ τους, και αυτά τους ορίζουν μια ξεχωριστή ψυχολογία και ιδιοσυγκρασία, την εθνική τους φυσιογνωμία. Με τα στοιχεία αυτά είναι ζυμωμένη όλη η ύπαρξη του ατόμου, μ' αυτά αισθάνεται, σκέπτεται, ζει. Γι' αυτό ο κάθε άνθρωπος ζει αληθινά και εντατικά τον εαυτό του κυρίως στον τόπο, στο έθνος, που ασύνειδα τον έχει μορφώσει. Το ίδιο και ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν είναι κάτι αόριστο και αχρωμάτιστο, αλλά η συνισταμένη από εθνικούς πολιτισμούς. Ανθρώπινη γλώσσα είναι η τουρκική, η βουλγαρική, η σερβική, η ελληνική κτλ. και όχι η εσπεράντο. Στους εθνικούς πολιτισμούς έχει αποθέσει η ανθρωπότητα τους θησαυρούς της, και σ' αυτούς βρίσκομε ζωντανές τις ανθρωπιστικές αξίες, όσες δηλαδή δεν αντιμάχονται την ηθική.

Από τα παραπάνω βγαίνει πως ο εθνισμός δεν είναι αυθαίρετο δημιούργημα της φαντασίας ή απλή υπηκοότητα που μπορούμε να την πετάξωμε ή να την αντικαταστήσωμε όπως εμείς θέλομε. Γιατί κανένας μας δεν μπορεί να ξεριζώση τον εαυτό του, την υπόστασή του, τη ζωή του. Και ακόμα βγαίνει πως δεν μπορεί να σταθή, ούτε να νοηθή καν μόρφωση, και πολύ λιγώτερο παιδεία, που να μην έχη εθνικό χρώμα, που να μην είναι εθνική. Το άτομο μόνο και μόνο γιατί γεννιέται και μεγαλώνει σε ωρισμένη λαϊκή ομάδα και τόπο, παίρνει βαθύτατα εθνική σφραγίδα, μορφώνεται εθνικά και χωρίς το σχολείο.

5. Έτσι περιεχόμενο της εθνικής αγωγής γίνεται η συστηματική καλλιέργεια των αγαθών του πολιτισμού και η συστηματική γνώση του τόπου απ' όλες του τις απόψεις. Η παιδεία όμως, αν θέλη να πετύχη το σκοπό της και να βοηθήση για ένα καλύτερο μέλλον και του τόπου της και της ανθρωπότητας, πρέπει και στο αυτονόητο αυτό περιεχόμενο να δουλέψη με ωρισμένες αρχές που πηγάζουν από το σκοπό της, και την έννοια της εθνικής αγωγής να τη βαθύνη και την πλατύνη. Να την πλατύνη και προς τα μέσα και έξω από τα σύνορα των λαών.

Όσο φτωχή και αν είναι η πραγματικότητα όπου δουλεύει ένα σχολείο, το δάσκαλο του πρέπει να τον εμπνέη ένα ιδανικό: ο ανθρωπισμός, ο καθολικός ανθρωπισμός. Να βοηθάη κι' αυτός με το έργο του να υψώνεται ολοένα και περισσότερο η ανθρώπινη ζωή και ο πολιτισμός της. Ένα ιδανικό χωρίς τέρμα, γιατί δεν έχει τέρμα ο δρόμος της ανθρώπινης ψυχής. Σ' αυτόν ένας δρόμος φέρνει: η σωστή εθνική μόρφωση. Γιατί ανθρωπότητα είναι όλοι οι λαοί μαζί, και η ζωή της υψώνεται όταν ανεμπόδιστη και αυθύπαρχτη η κάθε εθνική ομάδα αγωνίζεται για την εσωτερική της ανάπτυξη, και πιο πέρα για το ιδανικό της εγώ. Και δεν υπάρχει ομάδα που από τη δική της άποψη, με το δικό της τύπο, να μη βάζη ένα πολύτιμο πετράδι στον κοινό σκοπό όλων. Η καθεμιά τους κρύβει μέσα της άπειρα στοιχεία, που κανείς δεν ξέρει τι μπορεί να δώσουν. Όταν όμως το ένα έθνος εμποδίζη την ατομική, την ιδιότυπη ανάπτυξη του άλλου, όταν του πατά την αυθυπαρξία του, εμποδίζει την ανθρώπινη γενικά ζωή να υψωθή, καταστρέφει τον κοινό σκοπό, το δικό του σκοπό. Γι' αυτόν φτάνει η αυτοσυντήρησή του και η εντατική καλλιέργεια του εαυτού του. Έτσι στην κάθε εθνική ομάδα οι άλλες δεν είναι, δεν πρέπει να είναι αδιάφορες ή εχθρικές, παρά συνεργάτες που αγωνίζονται για τον ίδιο σκοπό, συνεργάτες που πρέπει να τους γνωρίση, να τους εκτιμήση σωστά και να τους βοηθήση.

6. Έτσι βλέπω το νόημα της εθνικής αγωγής, της συστηματικής προσπάθειας για τη μόρφωση του ατόμου και του λαού με απώτερο σκοπό τον καθολικό ανθρωπισμό. Είναι μια προσπάθεια που θ' απλώνεται από τα μέσα προς τα έξω με ψυχολογική αναγκαιότητα, όταν και μέσα στο κράτος, στις σχέσεις ατόμων και ομάδων μεταξύ τους, είναι ουσιαστική και στηρίζεται σε πράγματα. Μ' αυτόν βέβαια τον τρόπο το νόημα της εθνικής αγωγής απλώνεται και έξω από τα όρια και τη δύναμη του σχολείου, και βάζει σκοπό που πρέπει να τον υπηρετήσουν και να συνεργαστούν γι' αυτόν και άλλοι πολλοί παράγοντες, ο καθένας από τη δική του άποψη. Μέσα σ' αυτούς ένας από τους σημαντικούς είναι η παιδεία και η άποψή της. Αυτή, αν και οι αντιθέσεις και οι δυσκολίες που παρουσιάζει η σημερινή πραγματικότητα για τέτοιο δρόμο είναι τεράστιες, μπορεί παρ' όλα αυτά να δουλέψη πιο αποτελεσματικά από τους άλλους, γιατί πηγαίνει στο βάθος, στην πηγή των αντιθέσεων, στην ανθρώπινη ψυχή και τις αδυναμίες της. Φτάνει μόνο να σταθή στέρεα στη δική της άποψη και στο δικό της έργο. Και δικό της έργο είναι η ψυχική καλλιέργεια του ανθρώπου, κάτι δηλαδή που δεν γίνεται απότομα από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά είναι αδιάκοπη προσπάθεια που δε βρίσκει ποτέ τα όριά της. Για την παιδεία βήμα το βήμα θα υψώνεται η ανθρωπότητα, όσο πιο πολύ θα δουλεύεται η ψυχή του ανθρώπου και όσο βαθύτερα θα ποτίζεται με την αγάπη και την καλοσύνη.

7. Σύμφωνα με τέτοιο πνεύμα και κατεύθυνση έχει να συμμορφωθή η διδασκαλία στα ιστορικοφιλολογικά προπάντων μαθήματα. Αγγίζω μόνο το ζήτημα των αναγνωστικών βιβλίων, για να επιμείνω περισσότερο στο πρόβλημα της ιστορίας που είναι και πολύ δυσκολώτερο. Τ' αναγνωστικά των σχολείων πρέπει ν αφήσουν υλικό που εμποδίζει τη σωστή εκτίμηση και του εαυτού μας και των άλλων, και από την άλλη μεριά να περιλάβουν υλικό πολύτιμο, που ασφαλώς έχει ο πολιτισμός κάθε τόπου, αλλά τώρα μένει ανεκμετάλλευτο. Στη μέση μάλιστα παιδεία, όσο και αν κέντρο θα είναι ο εθνικός πολιτισμός κάθε τόπου, το υλικό πρέπει ν' απλώνεται και σε νεώτερους πολιτισμούς άλλων λαών. Αυτό γίνεται βέβαια εν μέρει και τώρα με τη διδασκαλία της ξένης γλώσσας και μεγάλων ξένων λογοτεχνημάτων στα γυμνάσια. Σε μας όμως μπορεί ν' απλωθή και στους δικούς μας τους βαλκανικούς πολιτισμούς, και να παίρνη ο ένας από τον άλλον υλικό χαρακτηριστό και με ξεχωριστή μορφωτική σημασία. Και πιο πολύ ακόμα: θα μπορούσαν να μεταφραστούν ύστερα από συνεννόηση των ειδικών διαλεχτά έργα από το βαλκανικό πολιτισμό επίτηδες για τις σχολικές βιβλιοθήκες. Μ' αυτόν τον τρόπο θα βοηθηθή πολύ και το μάθημα της ιστορίας.

Στο μάθημα της ιστορίας πρέπει να γίνει μεγαλύτερη και πιο ουσιαστική αλλαγή. Πρέπει να λείψη η αποκλειστικότητα, η μονομέρεια και ο υποκειμενισμός.

8. Εκτός από τη διδασκαλία και την άλλη ζωή του σχολείου, όπως δόθηκε σε γενικές γραμμές παραπάνω, το ίδιο πνεύμα μπορούν ακόμη να το υπηρετήσουν και άλλα μέτρα, καθώς π.χ. από καιρό σε καιρό ειδικά εκπαιδευτικά συνέδρια της Βαλκανικής, ταξίδια των εκπαιδευτικών στις γειτονικές χώρες, ακόμα και των φοιτητών κτλ., μέτρα που από καιρό αλλού έχουν αρχίσει να τα εφαρμόζουν. Το κύριο όμως είναι παντού ν' αλλάξη για το σχολείο το νόημα της εθνικής αγωγής, αίτημα κάθε άλλο παρά ουτοπιστικό. Γιατί στηρίζεται σε μια κοινή συνείδηση, που από καιρό έχει ξυπνήσει και που ολοένα γίνεται εντονώτερη και γυρεύει ανήσυχη να βρη την πιο σωστή ενδοκρατική και διεθνική μορφή της. Είναι η συνείδηση που στηρίζεται στην αρχή πως ο κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να ζήση και ν' αναπτύξη ελεύθερα τον εαυτό του και πως όλοι οι άνθρωποι έχουν το ίδιο δικαίωμα στη ζωή. *