| Ελλάδα – Ευρώπη – Κόσμος | ||
Πάνω σε μια φράση του Lawrence Durrell Η κυριαρχία των ευρωπαίων εκπολιτιστών Προβλήματα ταυτότητας. Ανάμεσα στην ανωνυμία και τη Ο ολοκληρωτισμός των ΜακΝτόναλντς Το περίγραμμα της Νέας Παγκόσμιας Τάξης
Πάνω σε μια φράση του Lawrence Durrell1
Δεν μπορείς να λες ότι το κυανό είναι ανώτερο από το λευκό με τον ίδιο τρόπο που λες ότι ο χρυσός είναι ανώτερος από τον κασσίτερο. Και όμως, ο Lawrence Durrell, παλαιός φίλος και συγγραφέας που πολύ εκτιμώ, σε μια κριτική του για τις Μέρες του 1945 – 1951 του Σεφέρη, διαπράττει περίπου το ίδιο σφάλμα. Γράφει: «Το βραβείο Νόμπελ ήταν το καταλληλότερο για να τιμηθεί το έργο του Σεφέρη, γιατί μαζί του η ελληνική λογοτεχνία πέρασε το μεγάλο φράγμα και μπήκε στην Ευρώπη, όπου αποτύπωσε το στέρεο δικαίωμά της και έγινε μέρος της ευρωπαϊκής συνειδήσεως. Αυτό δεν είναι αποδοκιμασία των μεγάλων ελλήνων ποιητών των τελευταίων πενήντα χρόνων –κάθε άλλο. Αλλά η ευαισθησία αυτών των ποιητών παραμένει ελληνική με τη βαλκανική έννοια, και το έργο τους (υπογραμμίζω εγώ), αν και είναι λαμπρό, είναι ελλαδικό στο πνεύμα. Οι ποιητές αυτοί δεν ήταν, όπως ο Σεφέρης, ουσιαστικά κοσμοπολίτικες ψυχές (ο Καβάφης αποτελεί εξαίρεση), και αναρωτιέται κανείς κατά πόσον οι σμυρναίικοι δεσμοί του Σεφέρη δεν του έδωσαν την ίδια οπτική γωνία που έδωσε η Αλεξάνδρεια στον Καβάφη». Μια φράση σαν αυτή είναι χαρακτηριστική της ανετοιμότητας των Ευρωπαίων να καθορίσουν ποια είναι η κοινότητά τους και ποια η ενιαία συνείδηση που τη διέπει. Εάν η ελληνική ποίηση μπορεί να έχει ενδιαφέρον για τους Ευρωπαίους, είναι στο μέτρο που ίσα ίσα δείχνει πόσο διαφέρει απ' αυτούς· είναι η μοναδικότητά της, το δακτυλικό της αποτύπωμα, που προσφέρει την ευκαιρία στους διανοητές της Δύσης να κρίνουν και, ως ένα βαθμό, να καθορίσουν με διαφορετικό τρόπο το ειδικό βάρος του δικού τους πολιτισμού· ενός πολιτισμού όπου όλοι συνεισφέρουν όχι ανάλογα με την έκταση της πολιτικής τους ισχύος αλλ' ανάλογα με τον πλούτο του υλικού που ευρέθηκε να κρατούν στα χέρια τους. Εξακολουθείτε, αγαπητέ Λάρρυ, να 'χετε κατά νου την εικόνα για την Ελλάδα που διδαχτήκατε στα πανεπιστήμιά σας· γι' αυτό κι εννοείτε πάντα να μας πλησιάζετε μέσα απ' τους θρήνους της Αντιγόνης και τα τελευταία λόγια του Σωκράτη. Όχι ότι αυτά δεν υπάρχουν σήμερα· υπάρχουν. Μόνο που θα πρέπει να τ' αναζητήσετε σε άλλη κλίμακα και σε διαφορετικό πνευματικό υψόμετρο. Επειδή ο λαός αυτός, που ομιλεί την ίδια γλώσσα και ζει στην ίδια φύση, επέτυχε, κατά τη μακρά διαδρομή του και κάτω από τις πλέον δυσμενείς γι' αυτόν συνθήκες να διαμορφώσει τα ισόποσά τους μέσα στη ζωντανή πραγματικότητα· και όχι μόνον, αλλά να τα οδηγήσει στην πρωτογενή, φυσική τους αλήθεια. Είναι η μεταστοιχείωση αυτή που σας διαφεύγει· αυτά τα ισόποσα που αδυνατείτε να εκτιμήσετε, ίσως γιατί σας λείπουν τα κατάλληλα αισθητήρια. Είναι αυτά όμως που φιλοδόξησαν και επέτυχαν να εκφράσουν οι μεγάλοι μας ποιητές και συγγραφείς, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παπαδιαμάντης, ο Σικελιανός, χωρίς ούτ' ένα γραμμάριο βαλκανικού τύπου να παρεισφρέει στα γραπτά τους, όπως ο πρώτος τυχόν χημικός της ψυχής θα μπορούσε να σας το διαβεβαιώσει. Και να μην παραλείψουμε να προσθέσουμε, κοντά σ' αυτά τα ένδοξα τέκνα, τον «κοσμοπολίτη» σας Γιώργο Σεφέρη, που η πιο μεγάλη του αρετή, ακριβώς, ήταν ότι δε φράγκεψε αλλ' αφέθηκε, κατά την ομολογία του, να σιγοκαίγεται απ' τον καημό της Ρωμιοσύνης. Δεχθείτε να κατεβείτε την ταπεινή κλίμακα, που είναι η αλφαβήτα του νέου ελληνισμού· να μυηθείτε στα πρώτα του και απλά στοιχεία: στο μυριστικό χορτάρι, στην άρμη του κυμάτου, στην πυράδα του ασβέστη. Και θα βρεθείτε ψηλά, ψηλότερα ίσως απ' ότι χρειάζεται για ν' αντιληφθείτε ότι πιο κοντά στον ηδύοσμο της Σαμοθράκης βρίσκεται ο Ηράκλειτος, και πιο κοντά στης Σέριφος το φυκίον ο Όμηρος. Τότε θα συνεννοηθούμε καλύτερα.
Οδυσσέας Ελύτης
1 Λώρενς Ντάρρελ (Lawrence Darrell): Άγγλος συγγραφέας του αιώνα μας, ιρλανδικής καταγωγής. Γνωστός για το περίφημο μυθιστόρημά του «Αλεξανδρινό κουαρτέτο» (τετραλογία), με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, και το βιβλίο του «Πικρολέμονα» με θέμα τον απελευθερωτικό αγώνα της Κύπρου, όπου, από το 1953 – 1959, ήταν επιφορτισμένος με το τμήμα δημοσίων σχέσεων της Βρετανικής Κυβέρνησης.
Η κυριαρχία των ευρωπαίων εκπολιτιστών
Η φράση «είμαι Ευρωπαίος» θα ηχούσε πολύ παράξενα πριν από μερικούς αιώνες, όταν το μόνο που συνέδεε τους κατοίκους της ηπείρου μας ήταν ο χριστιανισμός -η «ευρωπαϊκή ταυτότητα» είναι ιδέα πολύ μεταγενέστερη. Χριστιανοί λοιπόν, όχι Ευρωπαίοι. Και ως καλοί χριστιανοί είχαν βεβαίως καθήκον να προστατεύσουν την ανθρωπότητα από τους αιρετικούς, τους άπιστους και τους ειδωλολάτρες· και φυσικά να την εκχριστιανίσουν. Αυτό ήταν άλλωστε το ιδεολογικό υπόβαθρο που στήριξε τις κατακτητικές τους εξορμήσεις: τις κατακτήσεις των σλαβικών χωρών από τους τεύτονες ιππότες· την προς Ανατολάς επέκταση της γερμανικής φεουδαρχίας· τις σταυροφορίες· την απώθηση των Αράβων από την Ιβηρική χερσόνησο και τη Σικελία· την κατάκτηση του νέου κόσμου. Όταν πια κλείνει θριαμβευτικά ο 15ος αιώνας, όταν με τις επιστημονικές ανακαλύψεις και εφαρμογές οι Ευρωπαίοι αποκτούν συνείδηση της τεχνολογικής (και πολεμικής) υπεροχής τους και έτσι αποφασίζουν ότι η ήπειρός τους είναι το κέντρο του κόσμου, όταν με την Αναγέννηση αποκτούν την αίσθηση και μιας υπεροχής στα γράμματα και στις τέχνες, τότε η χριστιανική αυτοσυνειδησία τους εμβολιάζεται με την ιδέα ενός κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στο εξής θα κατακτούν όχι μόνο για να εκχριστιανίσουν αλλά και για να «εκπολιτίσουν» –δια πυρός και σιδήρου, βεβαίως, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Με την πάροδο των αιώνων η πολιτισμική διάσταση των ιδεών αυτών συγκάλυψε σιγά σιγά τη θρησκευτική. Οι Ευρωπαίοι έφθασαν έτσι να θεωρούν ότι εκείνο που ξεχώριζε στην Ευρώπη από τον υπόλοιπο κόσμο ήταν όχι μόνο η θρησκεία της, αλλά και ο πολιτισμός της και η εκπολιτιστική της αποστολή. Είναι ένα από τα τρία ιδεολογήματα που διαμορφώθηκαν από τον 16ο αιώνα ως τα μέσα του 19ου και στήριξαν την εκκολαπτόμενη ευρωπαϊκή ταυτότητα. Το πρώτο εξιδανίκευε την πρόοδο της επιστήμης και της γνώσης· το άλλο την παραγωγικότητα και τον πλούτο, που καθιερώθηκαν έτσι ως αυθύπαρκτες πολιτισμικές αξίες· το τρίτο, αυτό που αναφέραμε, συνέδεσε αυτές τις αξίες, όλες μαζί, με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ας τα δούμε τώρα από κοντά ένα προς ένα. Στην εξιδανίκευση της επιστημονικής προόδου συνετέλεσαν απλουστευμένες πεποιθήσεις και αξίες τόσο του χριστιανισμού, κυρίως προτεσταντικού, όσο και του ορθολογισμού. Οι μεν χριστιανοί έφθασαν να πιστεύουν ότι η θεία βούληση οδηγεί τον άνθρωπο στην επιστημονική ανακάλυψη και στη συνεχή διεύρυνση των γνώσεών του· οι δε ορθολογιστές θεώρησαν ότι προς τις κατευθύνσεις αυτές οδηγούν νομοτελειακώς τον άνθρωπο οι υλικές αναγκαιότητες αλλά και η ίδια η φύση του. Έτσι, μέσω του Θεού ή της Φύσης, η επιστημονική πρόοδος προάγεται σε αυτούσια αξία, πολιτισμική και εν πολλοίς ηθική. Αυτή η εξιδανίκευση, έπειτα από μια μακρότατη ιστορική διεργασία, γίνεται πλέον κοινός τόπος το 19ο αιώνα. Διατηρείται μάλιστα πανίσχυρη ως τις μέρες μας, παρά τις αμφισβητήσεις της· αμφισβητήσεις που τόσο ωραία συνοψίζονται στις πολλαπλές αναγνώσεις του μύθου του Δόκτορα Φάουστ, από τον Marlowe1 και μέσω Goethe2 ως τον Thomas Mann· 3 αμφισβητήσεις που τόσο δραματικά συνειδητοποιούνται στις μέρες μας, μετά τις εμπειρίες της ναζιστικής ευγονικής, της πυρηνικής βόμβας και της περιβαλλοντικής καταστροφής. Το δεύτερο ιδεολόγημα που συνδιαμόρφωσε την ευρωπαϊκή ταυτότητα προεκτείνει το προηγούμενο. Οι Ευρωπαίοι του 18ου και του 19ου αιώνα βλέπουν την επιστημονική πρόοδο να οδηγεί στην τεχνική, και θεωρούν ότι αυτή με τη σειρά της οδηγεί στην παραγωγικότητα και τελικώς στην υλική πρόοδο και στην οικονομική ανάπτυξη. Ως εδώ σωστά. Αλλά από εδώ και πέρα αρχίζει ο εξιδανικευτικός, απλουστευτικός συλλογισμός. Αφού η πρόοδος της επιστήμης και της γνώσης είναι νομοτελειακώς προκαθορισμένες, παρομοίως προκαθορισμένες είναι και οι συνέπειές τους, δηλαδή η τεχνολογία, η παραγωγικότητα, η υλική πρόοδος, ο πλούτος. Άρα είναι τα δώρα του Θεού ή της Φύσης που ο άνθρωπος μπορεί αλλά και οφείλει να αξιοποιήσει. Έτσι λοιπόν εξιδανικεύθηκαν και «ηθικοποιήθηκαν» η παραγωγικότητα και η παραγωγή, η υλική ευημερία και ο πλούτος· και καθιερώθηκαν ως αυθύπαρκτες πολιτισμικές αξίες, ως βασικά στοιχεία του συστήματος αξιών του «πολιτισμένου κόσμου». Ο πολιτισμός της επιστήμης και της τεχνικής, δηλαδή ο ευρωπαϊκός πολιτισμός ταυτίστηκε έτσι με τον πλούτο. Αντιθέτως, η επιστημονική και πολιτισμική αδράνεια ταυτίστηκε με την οικονομική υπανάπτυξη και με τη βαρβαρότητα· χαρακτηριστικά του «κόσμου των αγρίων» της Αφρικής και της Ασίας, τον οποίο οι Ευρωπαίοι του 19ου αιώνα ανέλαβαν να εκπολιτίσουν με τη νέα αποικιακή τους εξάπλωση. «Πλουτίστε!», η περίφημη παρότρυνση του Guizot προς τους συμπατριώτες του, συνοδευόταν από μια συμπληρωματική παραίνεση, ευγενέστερη: «Φωτίστε, πλουτίστε, καλυτερεύστε την ηθική και υλική κατάσταση της Γαλλίας μας». Ο Διαφωτισμός, ο πλούτος, η ηθική. Ήταν ο απόηχος του αιώνα των Φώτων· ήταν οι προτεσταντικές ιδέες του Γκιζό· ήταν όμως επιπλέον και η βιομηχανική επανάσταση που, δένοντας οριστικά την επιστήμη με την τεχνολογία και με την οικονομία, είχε πλέον επιβάλλει ένα τρόπο σκέψης υλιστικό και χρησιμοθηρικό – και ένα αντίστοιχο αξιακό σύστημα. Ωστόσο ο Γκιζό δεν είναι τυχαίος: προτεστάντης, διανοούμενος, ιστορικός, εύπορος, φιλελεύθερος, μάλλον συντηρητικός, υπουργός Παιδείας και τελικώς πρωθυπουργός της Γαλλίας στα 1840. Και το αξιακό σύστημα που ο Γκιζό εκφράζει δεν έχει επικρατήσει τυχαίως στην κοινωνία του, στην ήπειρο του, σε έναν ολόκληρο πολιτισμό· έχει επικρατήσει επειδή άνθρωποι σαν τον Γκιζό μπόρεσαν, λόγω παιδείας και κοινωνικής θέσης, να το επιβάλλουν: είναι όσοι ανήκουν στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις –ιδίως όταν στο αξιακό σύστημα περιλαμβάνεται, ως αυταξία, ο πλούτος. Έτσι φθάνουμε στο τρίτο ιδεολόγημα που στήριξε την εκκολαπτόμενη ευρωπαϊκή ταυτότητα. Ήταν η ακλόνητη, σχεδόν μεταφυσική, πεποίθηση των ανθρώπων που ανήκαν στις ανώτερες ευρωπαϊκές τάξεις ότι είχαν μια ιερή εκπολιτιστική αποστολή, δεδομένη από τη Θεία Πρόνοια ή από την ίδια τη φυσική ανωτερότητα αυτών των ιδίων και του πολιτισμού τους. Αυτή είναι άλλωστε η νέα ιδεολογική θεμελίωση της αποικιακής πολιτικής των Δυνάμεων. Την ιδεολογία αυτή εκφράζει αποκαλυπτικά η συγγραφή του Jules Ferry, πρωθυπουργού της Γαλλίας στα 1880 –όπως την αντανακλά και η γλώσσα της εποχής, με τις κοινοτοπίες της. Στα επίσημα κείμενα του 19ου αιώνα φράσεις όπως «η πολιτισμένη Ευρώπη» ή «τα πολιτισμένα έθνη» επαναλαμβάνονται μέχρι ναυτίας. Στο διπλωματικό λεξιλόγιο εξάλλου καθιερώνεται η φράση «θέμα ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος»· και ένα θέμα δεν είναι «ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος»· παρά μόνο όταν αφορά τις μεγάλες δυνάμεις ή, έστω, τα «πολιτισμένα έθνη». Αυτή ήταν λοιπόν η συλλογική ταυτότητα που οι Ευρωπαίοι ανέπτυξαν μαζί με το νέο, βιομηχανικό πολιτισμό τους. Εκλογίκευσαν έτσι και νομιμοποίησαν μια παγκόσμια εξουσιαστική ιεραρχία –με την Ευρώπη τους στην κορυφαία θέση.
Γ. Β. Δερτιλής
1 Κρίστοφερ Μάρλοου (Kristofer Marlowe, 1564 – 1593): Άγγλος θεατρικός συγγραφέας, σύγχρονος του Σαίξπηρ. Έγραψε τον «Δρ. Φάουστους» το 1588. 2 Ιωάννης Βόλφγκαγκ Γκέτε (Johann Wolfgang von Goethe, 1749 – 1832): Γερμανός ποιητής και φιλόσοφος. Ο «Φάουστ» είναι το διασημότερο έργο του. Εκδόθηκε στο τέλος της ζωής του. 3 Τόμας Μαν (Thomas Mann, 1875 – 1955): Γερμανός πεζογράφος. Δημοσίευσε τον «Δόκτορα Φάουστους» το 1947.
Προβλήματα
ταυτότητας
Τι σημαίνει να έχεις μια ταυτότητα, δηλαδή να έχεις επίγνωση ότι είσαι κάποιος, ότι έχεις έναν εαυτό; Αυτό το ερώτημα το είχε θέσει ο Σωκράτης απορητικά κι' αυτό υπήρξε το πρώτο αίτημα για αυτοσυνείδηση. Το σωκρατικό «γνώθι σαυτόν» σημαίνει: πάρε απόσταση από την ενστικτώδη αμεσότητα της ζωής, ξεπέρασε τις στιγμιαίες ή παρορμητικές σου αντιδράσεις και φώτισε την ύπαρξή σου στη συνέχεια και την ενότητά της δια μέσου του χρόνου. Μια συνέχεια, που φανερώνει το νόημα και την αξία της. Για τους λαούς αυτή η συνέχεια σημαίνει Ι σ τ ο ρ ί α . Συνείδηση της ταυτότητας των έχουν οι λαοί, εφ' όσον έχουν συνείδηση της Ιστορίας των. Διαθέτουν δηλαδή μνήμη για πράξεις και έργα δεμένα σε τόπο και χρόνο με ό,τι ονομάζουμε πατρίδα και που είναι άξια αναγνώρισης. Η Ιστορία έτσι σφραγίζει την ι δ ι α ι τ ε ρ ό τ η τ α και το μέγεθος της παρουσίας ενός λαού. Συνείδησή της σημαίνει συνείδηση ταυτότητας. Ό,τι όμως ισχύει για τους λαούς, ισχύει και για τα πρόσωπα. Η συνέχεια στην περίπτωση αυτή αφορά την προσωπική ζωή, τα συσσωρευμένα βιώματα που πλάθουν το υπόβαθρο της συνείδησής μας, για να ξεχωρίσουν βαθμιαία σε επίγνωση της ιδιαιτερότητας του προσώπου, που αποδίδει μιαν αξία στον εαυτό του και αγωνίζεται με πράξεις και έργα να ανταποκριθεί σ' αυτήν. Η ταυτότητά μας λοιπόν δεν μας δίδεται έτοιμη, αλλά μας παραδίδεται ως έργο ζωής. Συνεχώς καλούμαστε, στις κρίσιμες ιδιαίτερες στιγμές, να αποδείξουμε ποιοι είμαστε, να καταξιώσουμε ή να προδώσουμε, να επαληθεύσουμε ή να αγνοήσουμε το νόημα, που έχει αυτή η παρουσία μας. Η συνείδηση της ταυτότητας δεν μας ξεχωρίζει μόνο από τους άλλους, αλλά μας δίνει και την ευθύνη να υπάρχουμε και να δημιουργούμε σε αναφορά προς μια παράδοση, που καλούμαστε να κρατήσουμε ζωντανή. Συνείδηση ταυτότητας σημαίνει κλήση για αυτοπραγμάτωση, που συνοδεύεται με κινδύνους. Σήμερα αισθητός είναι ο κίνδυνος, που προέρχεται από δυο ακραίες τάσεις: Την υποχώρηση της συνείδησης της ιδιαιτερότητας των λαών μπροστά σ' ένα διφορούμενο οικουμενισμό από τη μια, και την έξαρση ενός μισαλλόδοξου υπέρμετρου εθνικισμού από την άλλη. Ο ο ι κ ο υ μ ε ν ι σ μ ό ς της εποχής μας προβάλλει κάτω από δυο μορφές: Είναι ο οικουμενισμός, που ζητά, ενισχυμένος και από τα επιτεύγματα της τεχνολογίας, να ενώσει τους ανθρώπους κάτω από μιαν ενιαία ηθική και πολιτική συνείδηση στηριγμένος σε κανόνες και αρχές γενικά παραδεκτές, σε ένα, θα λέγαμε, πανανθρώπινο λόγο. Αυτός ο οικουμενισμός μάς είναι γνωστός από την ιστορία σε περιόδους, κατά τις οποίες κυριαρχούν υπερεθνικοί σχηματισμοί. Στο παιγνίδι αυτό της ενοποίησης βασικό ρόλο διαδραματίζει σήμερα και η ρυθμιζόμενη από τα ίδια κέντρα οικονομία του πλανήτη μας. Σ' ένα κόσμο που είναι ρευστός και συγκεχυμένος, καθώς τα σύνορα υποχωρούν σ' ένα νέο συγκρητισμό,1 και οι ιδέες μαζί με τα πρότυπα ζωής διαχέονται παντού και μας πολιορκούν με λόγια, εικόνες και συμβαίνοντα, η αίσθηση ότι οι άνθρωποι ζουν και αντλούν τους όρους της ύπαρξής των μέσα από μια κοινή πηγή ενισχύεται. Το χριστιανικό κήρυγμα «ουκ έστι Ιουδαίος ουδέ Έλλην» έρχεται και πάλι στο προσκήνιο όχι με τη θρησκευτική έννοια αλλά με την έννοια της αλληλεξάρτησης και της εξομοίωσης. Θεωρητικά και στην πιο ευγενή του μορφή αποτελεί αίτημα, που το επιβάλλει η ισχύς των αξιών εκείνων, που θεωρούνται πανανθρώπινες και στο χώρο της πράξης αποτελούν ηθικές προσταγές, των οποίων η παραβίαση εξεγείρει τις συνειδήσεις και τις πολιτικές ομάδες. Υπάρχει όμως και ένας άλλος οικουμενισμός, αυτός που μετατρέπει τους ανθρώπους και τους λαούς σε καταναλωτικές μάζες καταργώντας την ιδιαιτερότητά τους, αφού τους εξαναγκάζει σε μια τυποποίηση, που καθορίζεται από τις ρυθμιστικές επιταγές μιας χωρίς σύνορα παραγωγής και κατανάλωσης σε αγαθά υλικά και πνευματικά. Τα ίδια κέντρα καθορίζουν τις ανάγκες και τις συνήθειές μας στη μόδα, τη διατροφή, την ψυχαγωγία, τα θεάματα και τα ακούσματα και συντηρούν μια απρόσωπη, χωρίς ιδιαιτερότητα και χωρίς ταυτότητα ζωή. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι τώρα εξαφανίζονται διάλεκτοι, ήθη και έθιμα υποχωρούν και στη θέση τους εμφανίζεται το φολκλοριστικό ψευδοθέαμα. Οι εθνικές παραδόσεις πιέζονται και απειλούνται με εξουθένωση μπροστά στα σχηματικά πρότυπα, που επιβάλλονται με τη συσσωρευτική επανάληψη και την επιμονή της βιομηχανοποιημένης ανθρώπινης «αδελφότητας», που πειθαρχεί στους ίδιους τρόπους σκέψης και έκφρασης, στις ίδιες πολιτικές πρακτικές, στις ίδιες αισθητικές επιταγές. Η πρώτη μορφή του οικουμενισμού, που φορέας της είναι η πανανθρώπινη συνείδηση, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αρνητική, όταν φτάνει σε μιαν αφαίρεση, δηλαδή στο διεθνιστικό αποχρωματισμό της ιδιαιτερότητας των λαών. Όταν ο καθένας δηλώνει ότι είναι ένας με όλους τους άλλους και καταντά να μην είναι παρά κανένας. Στην υγιή του όμως μορφή ο οικουμενισμός αυτός αναμφισβήτητα μας διανοίγει τον ορίζοντα προς μια πανανθρώπινη κοινότητα. Στον χώρο της φιλοσοφίας κατοχυρώνεται στα νεότερα χρόνια από την ηθική των κατηγορικών προστακτικών του Καντ,2 τη θεωρία της δικαιοσύνης του Τζον Ρολς3 και τη διαλογική ηθική του Χάμπερμας,4 γιατί προβάλλει και ενεργοποιεί το κατ' εξοχήν ανθρώπινο, που μας ενώνει με όλους τους άλλους και μας ωθεί ν' αποβάλλουμε τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, που μας χωρίζουν. Αναθεωρώντας και επανερμηνεύοντας έτσι τον εαυτό μας δεν καταργούμε αλλά σώζουμε την ιδιαιτερότητά μας μέσα σ' ένα κόσμο, που δεν παύει να είναι πολυφωνικός και πλουραλιστικός. Η δεύτερη αντίθετα μορφή οικουμενισμού αποτελεί αναμφισβήτητα μιαν ισοπεδωτική εξουθένωση του προσωπικού πυρήνα και της ιστορικής ιδιαιτερότητας του καθ' ενός λαού, γιατί μετατρέπει τη ζωή σ' ένα μηχανισμό προσαρμογής και υποκαθιστά τη δημιουργική έκφραση με την τυραννία της κατασκευής. Να είναι άραγε αυτό το όραμα μιας μετακουλτούρας; Όταν όλοι καταναλώνουν τα ίδια πράγματα, έχουν τις ίδιες ανάγκες, υπακούουν στα ίδια στερεότυπα, συμπεριφέρονται και αντιδρούν πανομοιότυπα, τότε δεν απέχουμε πολύ από τον εφιαλτικό κόσμο του Όργουελ. Τη θέση των ανθρώπων την παίρνουν τα ανδρείκελα, που ωστόσο ακόμα αντιδρούν και πονούν. Η φυγή τούς οδηγεί αναπόφευκτα σε κάτι ακραίο και παράλογο, που στρέφεται προς έναν ανεξέλεγκτο υποκειμενισμό. Στην περίπτωση των λαών έχουμε τότε να κάνουμε με έναν άκρατο εθνικισμό. Δεν είναι τυχαίο, που η εποχή μας γνωρίζει αυτό τον εθνικισμό σε συνεχή ξεσπάσματα μισαλλοδοξίας. Ανήκει κι' αυτός σε μια κρίση ταυτότητας, που είδαμε και στην περίπτωση της συρρίκνωσης της ανθρώπινης ιδιαιτερότητας. Ο εθνικοσοσιαλιστικός σωβινισμός, ο ισλαμισμός, που μοιάζει να είναι υπερεθνικός κι' όμως προβαίνει με εθνικιστικά συνθήματα, οι διωγμοί και οι συγκρούσεις ανάμεσα σε θρησκευτικές και εθνικές ομάδες, που δεν θέλουν να συνυπάρξουν και που είναι ανάγκη να μάθουν να συνυπάρχουν κάτω από την ίδια στέγη, ή ξενοφοβία και το κλίμα τρόμου, που καλλιεργεί, αποτελούν τραγικά δρώμενα στο σκηνικό του αιώνα μας. Ο μισαλλόδοξος εθνικισμός είναι η αρρωστημένη πλευρά μιας καταπιεσμένης ταυτότητας με ρίζες πνευματικές και οικονομικές, που αντεκδικείται. Το να μπορούμε να έχουμε μια ταυτότητα εθνική ή προσωπική, αυτό είναι που μας κρίνει. Γιατί είναι δυνατόν να αφεθούμε στον αφανισμό της ταυτότητάς μας είτε παραδιδόμενοι σε μιαν απρόσωπη και ανώνυμη ζωή, είτε μεταπηδώντας σε κάτι που δεν είμαστε αλλά νομίζουμε ότι είμαστε, κυνηγώντας δηλαδή μιμητικά τη ζωή ενός άλλου. Ή αντίθετα είναι πάλι δυνατόν να νομίσουμε ότι ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας σε μια ψευδαίσθηση υπεροχής, σ' ένα θεατρικό παραλήρημα αυτοαποθέωσης, που έρχεται να επικαλύψει την τραυματική μας κατάσταση ή να τραπούμε σε μια φυγή απομόνωσης επιμένοντας στη μοναδικότητα της αποστολής μας. Μπορεί ακόμη η συνείδηση της ταυτότητας να μας γίνει ρομαντική νοσταλγία ή ουτοπικός φουτουρισμός και εριννύα που μας κυνηγά με ενοχές. Η ταυτότητά μας πλέκεται έτσι μέσα σε μια περιπέτεια μεταμορφώσεων και ερμηνειών, που εμείς ή μαζί με μας και οι άλλοι δίνουμε στον εαυτό μας. Ποιοι τελικά είμαστε, αυτό είναι το πρόβλημά μας, είναι το έργο που μας ανατίθεται για να φέρουμε στο φως τον αληθινόν εαυτό μας σε αναμέτρηση με την παράδοσή μας, σε δημιουργική ανταπόκριση προς τους καιρούς και σε συνεχή διάλογο με τους άλλους. Γιατί η διαφορά μας με τους άλλους, η ιδιαιτερότητά μας, εκτιμημένη σωστά, μόνο αυτή μπορεί να μας κρατήσει ανοικτούς σε μια βαθύτερη οικείωση μ' ένα κόσμο πολυπρόσωπο και να μας καταστήσει αληθινά δημιουργικούς και ανθρώπινους. Το έργο αυτό της ενότητας μέσα στη διαφορά, που η Ευρώπη έχει αναλάβει μπαίνοντας στον εικοστό πρώτο αιώνα, είναι δύσκολο και δυσεπίτευκτο μέσα σ' ένα κόσμο, που τείνει να υποταγεί στην ανωνυμία και δεν έχει ξεφύγει ακόμα από την παθολογία της εθνικιστικής μισαλλοδοξίας.
Κώστας Π. Μιχαηλίδης
1 συγκρητισμός: κράμα, ανακάτεμα 2 Εμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724 – 1804): Γερμανός φιλόσοφος, θεμελιωτής του κριτικού ιδεαλισμού 3 Τζον Ρολς (John Rawls): σύγχρονος φιλόσοφος, ο οποίος με το έργο του «Μια θεωρία της δικαιοσύνης» αναπτύσσει τις απόψεις του για την κοινωνική δικαιοσύνη προεκτείνοντας κυρίως απόψεις του Καντ 4 Γιούργκεν Χάμπερμας (Jurgen Habermas): εκπρόσωπος της κριτικής σχολής της Φρανφούρτης· τον απασχολεί κυρίως η ορθολογική εφαρμογή του σοσιαλισμού στη σύγχρονη κοινωνία της επιστήμης και της τεχνολογίας
Ο ολοκληρωτισμός των ΜακΝτόναλντς
ΜακΝτόναλντς και Βοσνία: υπάρχει σχέση ανάμεσα στον κόσμο των χάμπουργκερ και στον κόσμο των εθνοκαθάρσεων; Για τον καθηγητή Μπάρμπερ, αυτές οι δύο δυνάμεις βρίσκονται σε ανταγωνισμό. Σε αυτό το προκλητικό άρθρο υποστηρίζει όμως ότι οι δύο φαινομενικά αντιτιθέμενες δυνάμεις έχουν πολλά κοινά και ότι θα μπορούσαν και οι δύο να είναι επικίνδυνες για το μέλλον της δημοκρατίας.
[...] Στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Αμερική, οι αγορές έχουν ήδη διαβρώσει την εθνική κυριαρχία και έχουν γεννήσει έναν νέο παγκόσμιο πολιτισμό των διεθνών τραπεζών, των εμπορικών ενώσεων, των υπερεθνικών λόμπι όπως ο ΟΠΕΚ, των παγκόσμιων υπηρεσιών ειδήσεων όπως το CNN και το BBC και των πολυεθνικών εταιρειών. Ενώ οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις και τα εργοστάσια βρίσκονται κάπου σε κυρίαρχο έδαφος κάτω από το βλέμμα και τους πιθανούς κανονισμούς των κρατών-εθνών, οι νομισματαγορές και το Ίντερνετ υπάρχουν παντού, πουθενά όμως συγκεκριμένα. Και παρ' ότι δεν παράγουν κοινά συμφέροντα ούτε κοινό νόμο, οι κοινές αγορές απαιτούν, εκτός από ένα κοινό νόμισμα, και μια κοινή γλώσσα –τα αγγλικά. Επιπλέον παράγουν κοινές συμπεριφορές του είδους που γεννά η ζωή της κοσμοπολίτικης πόλης. Εμπορικοί πιλότοι, προγραμματιστές υπολογιστών, σκηνοθέτες του κινηματογράφου, διεθνείς τραπεζίτες, ειδικοί των ΜΜΕ, τεχνίτες πετρελαίου, διασημότητες του θεάματος, ειδικοί της οικολογίας, κινηματογραφικοί παραγωγοί, δημογράφοι, λογιστές, καθηγητές, δικηγόροι, αθλητές –αυτοί συνθέτουν τη νέα ράτσα ανδρών και γυναικών για τους οποίους η θρησκεία, ο πολιτισμός και η εθνικότητα είναι περιθωριακά στοιχεία σε μια εργασιακή ταυτότητα. Τα ψώνια έχουν επίσης μια κοινή υπογραφή σε όλο τον κόσμο. Οι κυνικοί θα μπορούσαν ακόμη και να υποστηρίξουν ότι ορισμένες από τις πρόσφατες επαναστάσεις στην Ανατολική Ευρώπη είχαν αληθινό στόχο τους όχι την ελευθερία και το δικαίωμα της ψήφου αλλά καλοπληρωμένες δουλειές και το δικαίωμα της κατανάλωσης. Ο Κόσμος των ΜακΝτόναλντς είναι ένα παγκόσμιο προϊόν λαϊκής κουλτούρας που καθοδηγείται από το επεκτατικό εμπόριο. Το περίγραμμά του είναι αμερικανικό. Τα αγαθά του είναι τόσο εικόνες όσο και υλικό, μια αισθητική όσο και παραγωγική γραμμή. Είναι τόσο σχετικό με τον πολιτισμό όσο και εμπόρευμα, τόσο αμφίεση όσο και ιδεολογία. Τα σύμβολά του είναι οι μοτοσικλέτες Χάρλεϊ Ντέιβιντσον και τα αυτοκίνητα Κάντιλακ και το Χαρντ Ροκ Καφέ. Δεν τα οδηγείς. Νιώθεις την αύρα τους και λικνίζεσαι στις εικόνες που επικαλούνται από παλιές ταινίες. Η μουσική, το βίντεο, το θέατρο, τα βιβλία και τα «θεματικά» πάρκα –οι καινούργιες εκκλησίες ενός εμπορικού πολιτισμού– φτιάχνονται όλα σαν εξαγωγές εικόνων που δημιουργούν ένα κοινό παγκόσμιο γούστο γύρω από κοινά λογότυπα, διαφημιστικά σλόγκαν, σταρ, τραγούδια, μάρκες, τζινγκλς1 και εμπορικά σήματα. Η σκληρή δύναμη αλλάζει σε απαλή, ενώ η ιδεολογία μεταλλάσσεται σε ένα είδος βιντεολογίας που δουλεύει μέσα από ηχητικά μπάιτ και κλιπ ταινιών. Η βιντεολογία είναι περισσότερο φλου και λιγότερο δογματική από την παραδοσιακή πολιτική ιδεολογία: μπορεί συνεπώς να επιτύχει καλύτερα να ενσταλάξει τις καινοφανείς αξίες που απαιτούν οι παγκόσμιες αγορές. Ο παγκόσμιος πολιτισμός του Κόσμου των ΜακΝτόναλντς είναι σχεδόν ακαταμάχητος. Το 1992 το υπ' αριθμόν ένα εστιατόριο με βάση τον όγκο πελατών στην Ιαπωνία ήταν το ΜακΝτόναλντς ακολουθούμενο στη δεύτερη θέση από το Kentacky Fried Chicken. Στη Γαλλία, όπου οι πολιτισμικοί καθαρολόγοι παραπονούνται με πικρία για τη διαγραφόμενη Έκτη Δημοκρατία (την «Αμερικανική Δημοκρατία»),2 η κυβέρνηση επιτίθεται στα «γαλλοαγγλικά» παρ' ότι χρηματοδοτεί τη Euro Disney έξω από το Παρίσι. Στο ίδιο πνεύμα, η κινηματογραφική βιομηχανία κάνει πόλεμο στις εισαγωγές αμερικανικών ταινιών ενώ αποδίδει στο Σιλβέστερ Σταλόνε μια από τις υψηλότερες τιμές της Γαλλίας, τον τίτλο του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών. Πιο ανατολικά, οι τουρίστες που ψάχνουν ένα κομμάτι παλιάς Ρωσίας που να μην τους απομακρύνει και πολύ από το MTV3 μπορούν να βρουν παραδοσιακές κούκλες Ματριόσκα (που μπαίνουν η μία μέσα στην άλλη) με τα καθόλου παραδοσιακά πρόσωπά των (από το μεγαλύτερο στο μικρότερο) Μπρους Σπρίνγκστιν, Μαντόνα, Μπόι Τζορτζ, Ντέιβ Στιούαρτ και Άννι Λένοξ. Οι μικροπόλεμοι της Τζιχάντ4 θα κρατήσουν τα πρωτοσέλιδα και στις αρχές του επόμενου αιώνα κάνοντας τις προβλέψεις για το τέλος της Ιστορίας να δείχνουν αθεράπευτα ανόητες. Η ομοιογενοποίηση του Κόσμου των ΜακΝτόναλντς όμως μάλλον θα εγκαταστήσει μια μακρο-ειρήνη που θα ευνοεί τον θρίαμβο του εμπορίου και των αγορών του, για να δώσει σε εκείνους που ελέγχουν την πληροφόρηση, την επικοινωνία και την ψυχαγωγία έσχατο (αν όχι απερίσκεπτο) έλεγχο στον παγκόσμιο πολιτισμό και στο ανθρώπινο πεπρωμένο. Αν δεν κατορθώσουμε να προσφέρουμε μια εναλλακτική λύση στην πάλη ανάμεσα στην Τζιχάντ και τον Κόσμο των ΜακΝτόναλντς, η εποχή στης οποίας το κατώφλι στεκόμαστε –μετακομμουνιστική, μεταβιομηχανική, μεταεθνική, ωστόσο διασπαστική, φοβισμένη και μισαλλόδοξη– θα καταλήξει μάλλον να γίνει οριστικά μεταδημοκρατική. Γιατί όσο η Τζιχάντ κηρύσσει μια αιματηρή πολιτική ταυτότητας, ο Κόσμος των ΜοκΝτόναλντς τρέφει μια αναίμακτη οικονομία του κέρδους. Όλοι είναι καταναλωτές και όλοι ανήκουν σε μια φυλή. Κανένας όμως δεν είναι πολίτης. Και χωρίς πολίτες δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία.
Μπένζαμιν Μπάρμπερ
1 jingle: διαφημιστικό τραγουδάκι 2 Κανονικά οι Γάλλοι ζουν την πέμπτη Δημοκρατία τους, σύμφωνα με τον τρόπο απαρίθμησής τους. 3 Εμ-Τι-Βι (MTV): Το διεθνές τηλεοπτικό κανάλι, το οποίο διαμορφώνει παγκοσμίως τα μουσικά ρεύματα που ακολουθεί η νεολαία. 4 Τζιχάντ: Ιερός πόλεμος, κατά τους μουσουλμάνους. Κάθε «ιερός πόλεμος» για την επικράτηση μιας θρησκείας, ιδεολογίας κτλ.
Το περίγραμμα της Νέας Παγκόσμιας Τάξης
Οι δομές διακυβέρνησης τείνουν να συμφύονται με τους ισχυρούς στο εσωτερικό της χώρας και τους τελευταίους αιώνες με τους οικονομικά ισχυρούς. Η εξέλιξη αυτή συνεχίζεται. Στους Financial Times, ο οικονομικός ανταποκριτής του BBC Τζέιμς Μόργκαν περιγράφει την «ντε φάκτο παγκόσμια κυβέρνηση», που αρχίζει σιγά σιγά να παίρνει μορφή: το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Παγκόσμια Τράπεζα, την ομάδα των επτά μεγαλύτερων βιομηχανικών χωρών, την GATT1 κι άλλες δομές που σκοπό έχουν να υπηρετήσουν τα συμφέροντα των υπερεθνικών εταιρειών, των τραπεζών και των επενδυτικών εταιρειών σ' αυτή τη «νέα αυτοκρατορική εποχή». Στο άλλο άκρο, η Επιτροπή του Νότου παρατηρεί ότι «οι ισχυρότερες οικονομίες του Βορρά έχουν γίνει ντε φάκτο η διευθυντική ομάδα της παγκόσμιας οικονομίας, προστατεύοντας τα συμφέροντά τους κι επιβάλλοντας τη θέληση τους στο Νότο», όπου οι κυβερνήσεις «αντιμετωπίζουν την οργή, ακόμη και τη βίαιη εξέγερση των λαών τους, το βιοτικό επίπεδο των οποίων συρρικνώνεται καθημερινά, προκειμένου να εξασφαλιστούν τα τωρινά πρότυπα λειτουργίας του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος» –πράγμα που σημαίνει: η σημερινή δομή εξουσίας και η σημερινή κατανομή πλούτου. Ένα ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό των ντε φάκτο αναδυόμενων θεσμών διακυβέρνησης είναι η ανοσία τους στη λαϊκή επιρροή, ακόμα και εν πλήρη επιγνώσει. Ενεργούν πάντα εν κρυπτώ, δημιουργώντας έναν κόσμο υποταγμένο στις ανάγκες των επενδυτών: το πλατύ κοινό «το 'χουν βάλει στη θέση του» και την απειλή της δημοκρατίας την έχουν εξουδετερώσει. Η αντιστροφή αυτή στην πορεία εξάπλωσης που είχε ακολουθήσει η δημοκρατία κατά τους περασμένους αιώνες είναι ζήτημα μεγάλης σημασίας· εξίσου μεγάλη είναι και η σπουδαιότητα των νέων μορφών που έχει πάρει η διαστρέβλωση της κλασικής φιλελεύθερης θεωρίας στη διεθνή οικονομία. [...] Ακόμα περισσότερο, οι θεσμοί του υπερεθνικού κράτους υπηρετούν σε μεγάλο βαθμό άλλους αφέντες, όπως έκανε και κάνει ακόμα και η κρατική εξουσία. Και στην παρούσα περίπτωση, υπηρετούν τις ανερχόμενες υπερεθνικές επιχειρήσεις στον χρηματιστικό τομέα και σε άλλους κλάδους υπηρεσιών, τη βιομηχανία, τα ΜΜΕ και τις τηλεπικοινωνίες-θεσμούς που είναι ολοκληρωτικοί ως προς την εσωτερική δομή τους, εντελώς ανεύθυνοι, αυταρχικοί ως προς το χαρακτήρα τους και παντοδύναμοι. Στα πλαίσιά τους, ο κάθε συμμέτοχος έχει την ορισμένη θέση του μέσα στην αυστηρή ιεραρχία της κυριαρχίας, εφαρμόζοντας εντολές από πάνω και μεταφέροντάς τις προς τα κάτω. Όσοι έχουν μείνει απ' έξω, μπορούν να «μπουν στη δούλεψη» των αφεντικών και (αν είναι τυχεροί) ν' αγοράσουν αυτά που παράγουν. Η μεγάλη μάζα του πληθυσμού της Γης δεν έχει πολλές επιλογές. [...] Μία από τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας είναι η ανάδειξη νέων κρατικών θεσμών που υπηρετούν τα συμφέροντα της υπερεθνικής οικονομικής εξουσίας. Μια άλλη είναι η εξάπλωση του τριτοκοσμικού κοινωνικού μοντέλου των δύο ταχυτήτων και στο βιομηχανικό κόσμο. Πρωτοπόρες σ' αυτήν την εξέλιξη είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες (λόγω της ασυνήθιστης δύναμης και ταξικής συνείδησης που έχει σ' αυτή τη χώρα ο επιχειρηματικός τομέας· οι Αμερικανοί επιχειρηματίες κατάφεραν ν' αποφύγουν το κοινωνικό συμβόλαιο που οι εργατικοί αγώνες επέβαλαν σε άλλα μέρη). Η παραγωγή μεταφέρεται σε περιοχές χαμηλών αμοιβών και κατευθύνεται σε προνομιούχους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Μεγάλες μερίδες του πληθυσμού καθίστανται περιττές για τη διαδικασία παραγωγής, ίσως δε και για την αγορά. Οι μέρες, που ο Χένρι Φόρντ συνειδητοποιούσε ότι δεν θα μπορούσε να πουλήσει τ' αυτοκίνητά του παρά μόνον αν οι εργάτες του είχαν αξιοπρεπή μεροκάματα για να τ' αγοράσουν, έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί. [...] Σύμφωνα ακριβώς με τις επιδιώξεις και τις προσδοκίες των αρχιτεκτόνων της πολιτικής, οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις υπονόμευσαν τη βάση της λειτουργούσας δημοκρατίας, οδήγησαν τους πολίτες στην απομόνωση και τους ανάγκασαν να ζουν «ο καθένας για τον εαυτό του». Δεν τους «συνέθλιψαν» ακόμα, όπως στην Ανατολική Ευρώπη και στα άλλα μέρη του Τρίτου Κόσμου που βουλιάζει ολοένα και περισσότερο στην εξαθλίωση. Το ίδιο συμβαίνει και με τις κοινότητες των εργατών στην Αμερική, όπου άλλοτε οι άνθρωποι αγωνίζονταν μ' αισιοδοξία και θάρρος για την κοινωνική δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ τώρα είναι ένα πλήθος μοναχικών, απελπισμένων και αποθαρρυμένων ανθρώπων. Μέσα σ' αυτόν τον αμερικανικό Τρίτο Κόσμο, που διογκώνεται ολοένα και περισσότερο στους κόλπους της αμερικανικής κοινωνίας, το βίαιο έγκλημα και τα άλλα συμπτώματα κοινωνικής παθολογίας αρχίζουν να παίρνουν ανησυχητικές διαστάσεις, στο βαθμό που οι ανθρώπινες αξίες διαβρώνονται υπό την πίεση της επιλεκτικής εφαρμογής των κανόνων της αγοράς. [...] Η πραγματικότητα στη Δύση και στις υπόλοιπες χώρες του κόσμου καθόλου δεν μοιάζει πια με τις ονειρώδεις φαντασίες που είναι σήμερα της μόδας, σχετικά με την ιστορία που συγκλίνει τάχα σ' ένα ιδεώδες ελευθέρων αγορών και δημοκρατίας, «σ' ένα μέλλον, του οποίου η Αμερική είναι ταυτόχρονα υπερασπιστής, θεματοφύλακας και υπόδειγμα». Μια ακριβέστερη περιγραφή θα έπρεπε να συγκεντρώσει τα στοιχεία, που προέβαλαν ιδιαίτερα έντονα τα τελευταία είκοσι χρόνια. Στη Νέα Παγκόσμια Τάξη Πραγμάτων, ο κόσμος θα διευθύνεται από τους πλούσιους και αποκλειστικά προς το συμφέρουν τους. Το παγκόσμιο σύστημα δεν μοιάζει καθόλου με την κλασική, παραδοσιακή αγορά. Ο όρος «εταιρική εμποροκρατία» αποδίδει καλύτερα την πραγματικότητα. Η διακυβέρνηση περνάει όλο και περισσότερο στα χέρια των τεράστιων ιδιωτικών οργανισμών και των αντιπροσώπων τους. Οι οργανισμοί αυτοί έχουν ολοκληρωτικό χαρακτήρα: σε μια επιχείρηση η εξουσία πηγάζει από πάνω και διαχέεται προς τα κάτω, ενώ ο έξω κόσμος παραμένει αποκλεισμένος. Στο δικτατορικό σύστημα που ακούει στο όνομα «ελεύθερη επιχείρηση», η εξουσία επί των επενδυτικών αποφάσεων, επί της παραγωγής και της εμπορικής διάθεσης, είναι συγκεντρωμένη στα χέρια του διευθυντικού κυκλώματος και παραμένει μακριά από τα βλέμματα των πληβείων, όπως τα άγια των αγίων: οι εργαζόμενοι και η κοινωνία δεν μπορούν ούτε να την ελέγξουν ούτε να την επηρεάσουν και αυτό αποτελεί ζήτημα αρχής και νόμου. Οι υπερεθνικές έχουν μεγεθυνθεί γρήγορα και έχουν φθάσει σ' ένα επίπεδο που οι ξένες πωλήσεις τους ήδη υπερβαίνουν το σύνολο των πωλήσεων του παγκοσμίου εμπορίου, αυτό το σύστημα ιδιωτικής διακυβέρνησης έχει συγκεντρώσει πρωτοφανή δύναμη. Τη δύναμη αυτή την εκμεταλλεύτηκαν κατά κανόνα για να δημιουργήσουν και να στηρίξουν την «ντε φάκτο παγκόσμια κυβέρνηση», όπως αυτή περιγράφεται στις σελίδες των οικονομικών εφημερίδων: η κυβέρνηση αυτή έχει τους δικούς της θεσμούς που επίσης δεν μπορεί να ελέγξει ή να επηρεάσει η μεγάλη πλειοψηφία. Όσο για το «παγκόσμιο εμπόριο» είναι ήδη κατά το ένα τρίτον «ενδοεταιρικό», συναλλαγές δηλαδή μεταξύ μητρικής εταιρείας και των θυγατρικών της και ασφαλώς όχι εμπόριο με την ουσιαστική σημασία του όρου. Η συγκέντρωση ισχύος σε ελάχιστα χέρια απαιτεί ισχυρά κράτη, που θα προστατεύουν και θα προωθούν τα συμφέροντα των αφεντικών με κάθε τρόπο. Η δυνατότητα μεταφοράς της παραγωγής σε περιοχές όπου η κρατική καταπίεση είναι μεγάλη και η διοχέτευσή της στους ήδη πλούσιους τομείς του παγκόσμιου συστήματος επεκτείνουν το τριτοκοσμικό μοντέλο της κοινωνίας δύο ταχυτήτων και μέσα στους κόλπους των πλούσιων χωρών. Οι διαδικασίες και οι εξελίξεις αυτές επιταχύνθηκαν, με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, και με τα νέα όπλα που προέκυψαν έτοιμα προς χρήση ενάντια στους «καλομαθημένους δυτικούς εργάτες» που είχαν καταφέρει ν' αποκτήσουν ορισμένα δικαιώματα μετά από αιματηρούς αγώνες. Επιταχύνθηκαν επίσης εξαιτίας της τεράστιας εξάπλωσης του ανεξέλεγκτου διεθνούς κεφαλαίου και της ριζικής στροφής του κεφαλαίου από τις παραγωγικές επενδύσεις και το εμπόριο στην κερδοσκοπία. Οι παράγοντες αυτοί συνέβαλαν αποφασιστικά και στην επιβράδυνση της οικονομικής μεγέθυνσης, υπονομεύοντας ταυτόχρονα και τον εθνικό οικονομικό σχεδιασμό. Οι εθνικές κυβερνήσεις, που προσπαθούν ακόμα να πάρουν κάποια μέτρα κοινωνικής πρόνοιας, εξαναγκάζονται από τέτοιους εξωτερικούς παράγοντες να υπηρετήσουν τα συμφέροντα των πλουσίων και των ισχυρών περισσότερο παρά ποτέ. [...] Πόσο μπορεί να συνεχιστεί αυτή η κατάσταση; Θα δημιουργηθεί πράγματι μια διεθνής κοινωνία πάνω στα πρότυπα του Τρίτου Κόσμου, με νησίδες αφθονίας και προνομιούχου πολυτέλειας μέσα σε πελάγη δυστυχίας και μιζέριας –νησίδες, που θα είναι ίσως μεγάλες σε πλουσιότερες χώρες– και με ελέγχους ολοκληρωτικής φύσης μέσα σε δημοκρατικές μορφές, οι οποίες με ταχείς ρυθμούς χάνουν το νόημα και το περιεχόμενο τους, καταντώντας απλή πρόσοψη; Ή η λαϊκή αντίσταση, που πρέπει με τη σειρά της να διεθνοποιηθεί, αν θέλει να πετύχει, θα μπορέσει να αποδιαρθρώσει αυτές τις εξελισσόμενες δομές βίας και κυριαρχίας και να συνεχίσει την εδώ και αιώνες υπάρχουσα πορεία της εξάπλωσης της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, των οποίων η ανάπτυξη έχει τώρα διακοπεί, ακόμα και αναστραφεί; Αυτά είναι τα μεγάλα και σημαντικά ερωτήματα για το μέλλον.
Νόαμ Τσόμσκι
1 Γκάττ (Gatt): διεθνής οργανισμός στα πλαίσια της Παγκόσμιας Οργάνωσης Εμπορίου (Π.Ο.Ε.), που ασχολείται κυρίως με την απελευθέρωση της αγοράς στον τομέα των αγροτικών προϊόντων και επιδιώκει την κατάργηση των προστατευτικών μέτρων που παίρνουν πολλές χώρες για τα αγροτικά προϊόντα και τους αγρότες τους
[...] Καθώς εξηγήθηκε πολλές φορές, οι σύγχρονες οικονομικές και τεχνικές δυνάμεις έχουν φτάσει, στις ημέρες μας, σ' ένα σημείο όπου δεν μπορούν πια να λειτουργήσουν ομαλά, όσο βρίσκονται απομονωμένες μέσα στα κλειστά σύνορα των πατροπαράδοτων Κρατών, αλλά έχουν ανάγκη να απλωθούν και να αναπτυχθούν σε πλαίσια πολύ μεγαλύτερα. Ένα ανάλογο φαινόμενο παρατηρήθηκε και άλλοτε στην ευρωπαϊκή ιστορία, όταν η φεουδαρχική οικονομία ξεπεράστηκε από την εξέλιξη της ζωής, καταργήθηκαν τα σύνορα των φεούδων και οργανώθηκαν οι μεγάλες μοναρχίες των Νεωτέρων Χρόνων. Τώρα, οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις και οι αντίστοιχες τεχνολογικές και οργανωτικές εξελίξεις απαιτούν οικονομικές ενότητες ακόμα μεγαλύτερες, περίπου ηπειρωτικές. [...] Η εξέλιξη των μεγάλων ενοτήτων θα είναι τόσο ραγδαία ώστε εμείς, απ' έξω, δεν θα μπορέσουμε πια να διατηρήσουμε ούτε τις σημερινές μας σχέσεις μαζί τους και θα ξεπέσουμε σε βιοτικό επίπεδο κατώτερο από το τωρινό. Το μέλλον μας θα είναι ο εθνικός μαρασμός μέσα στα τέλματα της ανεργίας και της υποτονικής κοινωνικής ζωής. Αυτά έχουν καταντήσει κοινοί τόποι. Όταν η ίδια η Αγγλία, η ως χτες πρώτη δύναμη του κόσμου, δηλώνει επισημότατα, με το στόμα του πρωθυπουργού της, ότι δεν είναι δυνατό να ζήσει, στο εξής, οικονομικά απομονωμένη, ποιος θα πιστέψει πια ότι θα μπορέσει να ζήσει κλεισμένη στον εαυτό της η Ελλάδα; [...] Πηγαίνουμε με την Ευρώπη γιατί εκεί βρίσκονται για μας οι εγγυήσεις της πολιτικής, πνευματικής και εθνικής ελευθερίας, παρ' όλες τις αναπόφευκτες κρίσεις και ωδίνες που προκαλεί η διάλυση των παλαιών αποικιακών Αυτοκρατοριών και η γέννηση των νέων Κρατών της Αφρικής. Από την Κοινή Αγορά περιμένουμε ότι θα μας βγάλει από τη στενότητα των σημερινών μας οριζόντων και ότι θα ανοίξει δρόμους που θα επιτρέψουν, στο σύνολο του ελληνικού λαού, να ζήσει, σε καμιά εικοσαριά χρόνια, πολύ καλύτερα από ό,τι σήμερα ζει. Μέσα στα πλαίσιά της, υπάρχει και η ελπίδα να μας δοθούν καινούριες ευκαιρίες για ευρύτερη δράση στο γνώριμο μας χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, με τον οποίο μας ενώνουν τόσοι ιστορικοί και πνευματικοί δεσμοί. Μπορούμε δηλαδή να ξαναγίνουμε αυτό που υπήρξαμε πολλές φορές στην ιστορία: ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στη Δύση και την Εγγύς Ανατολή. Οι νέες αυτές προοπτικές προϋποθέτουν, βέβαια, μεγάλη προσπάθεια από μέρους μας, θέληση ισχυρή, πρόγραμμα, μέθοδο, οργανωτικές ικανότητες. Προϋποθέτουν επίσης μορφωτικό επίπεδο που σήμερα μας λείπει. [...] Χωρίς ανάλογη εργασία για την παιδεία μας, η όλη προσπάθεια θα κινδυνεύσει να πάει χαμένη. Δεν πρέπει να παύσουμε να το τονίζουμε στους πολιτικούς μας και να απαιτούμε απ' αυτούς να δώσουν επί τέλους στην εκπαίδευση του ελληνικού λαού την πραγματική της σημασία που είναι πρωταρχική. Δεν είναι ορθό, ωστόσο, οι δικαιολογημένες ανησυχίες να γίνουν φόβοι υπέρμετροι. Δεν πιστεύω ότι κινδυνεύει η εθνική μας υπόσταση επειδή πρόκειται να συνεταιριστούμε στενώτερα με έθνη φιλελεύθερα και φιλειρηνικά, διατηρώντας την οργάνωσή μας σαν αυτοκέφαλο Κράτος. Τουλάχιστο εμείς, όσοι συντηρούμε κάτι από την παράδοση του Ελληνισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δεν φοβόμαστε τη συμβίωση με άλλες εθνότητες. Τουναντίον μας φαίνεται πως είναι μια φυσική κατάσταση για τους Έλληνες να κινούνται σε μεγάλους γεωγραφικούς χώρους και να συγχρωτίζονται με πολύγλωσσα πλήθη. Είναι πάντα πιθανό ο ξερριζωμένος μετανάστης να υποφέρει πολλά από τους ξένους και στο τέλος να χάσει την εθνική προσωπικότητά του. Όταν όμως ο Ελληνισμός είναι συμπαγής και ριζωμένος στον τόπο με προαιώνιες ιστορικές παραδόσεις, δεν μπορώ να διανοηθώ ότι θα αλλοιώσει κανείς την εθνική του συνείδηση, θεληματικά ή αθέλητα. Μήπως η παλαιά Αυτοκρατορία των Αψβούργων κατόρθωσε ποτέ να αφομοιώσει τους Σλάβους υπηκόους της; Μήπως η Αγγλία κατόρθωσε να αφομοιώσει τους Ιρλανδούς, που μιλούσαν, ωστόσο, την ίδια γλώσσα μαζί της; Μήπως οι Ρώσοι μπόρεσαν να αφομοιώσουν τις εθνότητες του Καυκάσου; Δεν είναι τόσο απλή υπόθεση η διάλυση του εθνισμού ενός ολόκληρου λαού. Ο σύγχρονος Ελληνισμός έχει πνευματικά κεφάλαια ανεκτίμητα, όχι δανεισμένα, αλλά δικά του στ' αλήθεια: την ανθρωπιστική του παράδοση, την Ορθόδοξη Εκκλησία, το πνεύμα του Εικοσιένα. Ας προσθέσουμε σ' αυτά και τη νεοελληνική λογοτεχνία που μπορεί να μην είναι μεγάλη, είναι όμως η φωνή της καρδιάς του έθνους, για τούτο, χωρίς αυτήν δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ η εθνική μας παιδεία. Αν στηρίξουμε καλά στις βάσεις αυτές την αγωγή των παιδιών μας, δεν έχουμε λόγους να φοβόμαστε για το μέλλον του Ελληνισμού. Όσο για τις πρακτικές του ικανότητες στο διεθνή στίβο δεν θα τις κρίνουμε ως ασήμαντες και περιφρονητές, όταν αναλογιστούμε ότι ο μικρός αυτός λαός, μ' όλη του τη φτώχεια, ξεκινώντας από το τίποτα, κατάφερε, σε ολίγες δεκαετίες, να δημιουργήσει τον τρίτο εμπορικό στόλο της οικουμένης. Με τα δεδομένα αυτά, πιστεύουμε ότι ο Ελληνισμός μπορεί όχι μόνο να διατηρήσει την οντότητά του, μέσα στις ιστορικές συνθήκες, αλλά και να προκόψει και να ευημερήσει, αν θέλει να δουλέψει και αν, βέβαια, υπάρχει ειρήνη επί γης.
Γιώργος Θεοτοκάς
Τούτη την ώρα αισθάνομαι πως είμαι ο ίδιος μια αντίφαση. Αλήθεια, η Σουηδική Ακαδημία έκρινε πως η προσπάθειά μου σε μια γλώσσα περιλάλητη επί αιώνες, αλλά στην παρούσα μορφή της περιορισμένη, άξιζε αυτή την υψηλή διάκριση. Θέλησε να τιμήσει τη γλώσσα μου, και νά –εκφράζω τώρα τις ευχαριστίες μου σε ξένη γλώσσα. Σας παρακαλώ να μου δώσετε τη συγγνώμη που ζητώ πρώτα – πρώτα από τον εαυτό μου. Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα, και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα. Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά· κανόνας της είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχαία τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά το μέτρο, πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες. Ο ίδιος νόμος ισχύει και όταν ακόμα πρόκειται για φυσικά φαινόμενα: «Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα» λέει ο Ηράκλειτος «ει δε μη, Ερινύες μιν Δίκης επίκουροι εξευρήσουσιν».1 Συλλογίζομαι πως δεν αποκλείεται ολωσδιόλου να ωφεληθεί ένας σύγχρονος επιστήμων, αν στοχαστεί τούτο το απόφθεγμα του Ίωνα φιλοσόφου. Όσο για μένα συγκινούμαι παρατηρώντας πως η συνείδηση της δικαιοσύνης είχε τόσο πολύ διαποτίσει την ελληνική ψυχή, ώστε να γίνει κανόνας και του φυσικού κόσμου. Και ένας από τους διδασκάλους μου, των αρχών του περασμένου αιώνα, γράφει: «...θα χαθούμε γιατί αδικήσαμε...».2 Αυτός ο άνθρωπος ήταν αγράμματος· είχε μάθει να γράφει στα τριάντα πέντε χρόνια της ηλικίας του. Αλλά στην Ελλάδα των ημερών μας, η προφορική παράδοση πηγαίνει μακριά στα περασμένα όσο και η γραπτή. Το ίδιο και η ποίηση. Είναι για μένα σημαντικό το γεγονός ότι η Σουηδία θέλησε να τιμήσει και τούτη την ποίηση και όλη την ποίηση γενικά, ακόμη και όταν αναβρύζει ανάμεσα σ' ένα λαό περιορισμένο. Γιατί πιστεύω πως τούτος ο σύγχρονος κόσμος όπου ζούμε, ο τυραννισμένος από το φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν αν η πνοή μας λιγόστευε; Είναι μια πράξη εμπιστοσύνης – κι ένας Θεός το ξέρει αν τα δεινά μας δεν τα χρωστάμε στη στέρηση εμπιστοσύνης. Παρατήρησαν, τον περασμένο χρόνο γύρω από τούτο το τραπέζι, την πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης και στη λογοτεχνία· παρατήρησαν πως ανάμεσα σ' ένα αρχαίο ελληνικό δράμα και ένα σημερινό, η διαφορά είναι λίγη. Ναι, η συμπεριφορά του ανθρώπου δε μοιάζει να έχει αλλάξει βασικά. Και πρέπει να προσθέσω πως νιώθει πάντα την ανάγκη ν' ακούει τούτη την ανθρώπινη φωνή που ονομάζουμε ποίηση. Αυτή τη φωνή που κινδυνεύει να σβήσει κάθε στιγμή από στέρηση αγάπης και ολοένα ξαναγεννιέται. Κυνηγημένη, ξέρει πού να 'βρει καταφύγιο· απαρνημένη, έχει το ένστικτο να πάει να ριζώσει στους πιο απροσδόκητους τόπους. Γι' αυτή δεν υπάρχουν μεγάλα και μικρά μέρη του κόσμου. Το βασίλειο της είναι στις καρδιές όλων των ανθρώπων της γης. Έχει τη χάρη ν' αποφεύγει πάντα τη συνήθεια, αυτή τη βιομηχανία. Χρωστώ την ευγνωμοσύνη μου στη Σουηδική Ακαδημία που ένιωσε αυτά τα πράγματα· που ένιωσε πως οι γλώσσες, οι λεγόμενες περιορισμένης χρήσης, δεν πρέπει να καταντούν φράχτες όπου πνίγεται ο παλμός της ανθρώπινης καρδιάς· που έγινε ένας Άρειος Πάγος ικανός:
να κρίνει με αλήθεια επίσημη την άδικη μοίρα της ζωής,
για να θυμηθώ τον Σέλλεϋ,3 τον εμπνευστή, καθώς μας λένε, του Αλφρέδου Νόμπελ, αυτού του ανθρώπου που μπόρεσε να εξαγοράσει την αναπόφευκτη βία με τη μεγαλοσύνη της καρδιάς του. Σ' αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν' αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται. Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα, κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα.
Γιώργος Σεφέρης
Ποια είναι η σημασία της βράβευσης ενός Έλληνα ποιητή, σύμφωνα με τον ομιλητή, με το βραβείο Νόμπελ; Να απαντήσετε εντοπίζοντας στο κείμενο:
1 Ο ήλιος δεν θα ξεπεράσει τα όριά του, διαφορετικά οι Ερινύες, βοηθοί της Δίκης, θα τον βρουν (και θα τον τιμωρήσουν) 2 Λόγια του Μακρυγιάννη 3 Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ (Percy Bysshe Shelley, 1792 – 1822): Άγγλος ποιητής |
||
