Φιλοσοφικός Λόγος (Γ Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

ΕΝΟΤΗΤΑ 10η
(Β 6, 14-16)

Ορισμός της αρετής

Ἔτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου, ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον, τὸ δ' ἀγαθὸν τοῦ πεπερασμένου), τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲν ῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπόν, ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ, χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν)· καὶ διὰ ταῦτ' οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις, τῆς δ' ἀρετῆς ἡ μεσότης·

ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί.

Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένη λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν. Μεσότης δὲ δύο κακιῶν, τῆς μὲν καθ' ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατ' ἔλλειψιν· καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δ' ὑπερβάλλειν τοῦ δέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι, τὴν δ' ἀρετὴν τὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι.

 

Λεξιλόγιο

ἁμαρτάνω: κάνω λάθος, κάνω σφάλμα
πολλαχῶς ἔστιν: μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, γίνεται με πολλούς τρόπους
τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου: γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί (κατά λέξη: το κακό είναι γνώρισμα του απείρου, ανήκει στο άπειρο).
εἴκαζον: υπέθεταν, συμπέραιναν, δίδασκαν
κατορθόω - ῶ: πράττω το σωστό
μοναχῶς: με έναν μόνο τρόπο
ἐσθλοί: καλοί
ἁπλῶς: με έναν μόνο τρόπο
παντοδαπῶς: με πολλούς τρόπους
προαιρετική: που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο
ὡρισμένῃ λόγῳ: η οποία καθορίζεται από τη λογική. (Ο λόγος είναι για τη μεσότητα, όπως δείχνει η δοτική πτώση της μετοχής).
ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν: και συγκεκριμένα, κατά τη γνώμη μου, με τη λογική που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος
τῆς μὲν καθ' ὑπερβολήν: που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής

Ερμηνευτικά σχόλια

ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον: Ο Αριστοτέλης δέχεται εδώ τη διδασκαλία των Πυθαγορείων για τις αντίθετες -μεταξύ τους— δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο. Στη διδασκαλία αυτή το ἀγαθόν είναι σύστοιχο π.χ. με το φῶς, με το δεξιόν, με το ἕν, με το πέρας, ενώ το κακόν με το σκότος, με το ἀριστερόν, με το πλῆθος, με το ἄπειρον.
Ο Αριστοτέλης και η διδασκαλία των Πυθαγορείων [πηγή: Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ Γυμνασίου-Βιβλίο εκπαιδευτικού]
ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί: Άγνωστης προέλευσης στίχος.
ἕξις προαιρετική: Επανειλημμένα υπογραμμίζεται από τον Αριστοτέλη η σημασία της προαιρέσεως για την ύπαρξη της αρετής. Σε ένα άλλο χωρίο του ίδιου έργου διαβάζουμε τους αναγκαίους όρους για να χαρακτηρισθεί μια πράξη ενάρετη: ο άνθρωπος πρέπει να έχει α) συνείδηση της πράξης του (εἰδώς), β) την ανάλογη προαίρεση (προαιρούμενος), γ) σιγουριά και σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως).
Αρετή «έξις προαιρετική» (κείμενο) [πηγή: Φιλοσοφικός Λόγος, Γ Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης-Βιβλίο του καθηγητή]
λόγος: Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε: «ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετή ἐστιν». Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα· έπειτα έρχεται η λογική, η φρόνηση, που βοηθά τον νόμο και τελειοποιεί το έργο του.
Η αρετή και ο ορθός λόγος (κείμενο)
ὁ φρόνιμος: Στον φρόνιμο άνθρωπο ενώνονται και συνυπάρχουν όλες οι αρετές. Όταν υπάρχει η φρόνηση, γράφει αλλού ο Αριστοτέλης, όλες οι αρετές θα υπάρξουν. Οι διάφορες αρετές δείχνουν πώς αντιδρά ο φρόνιμος στις διάφορες περιστάσεις· αν λείψει μια αρετή, αποδιοργανώνεται το όλον. Έτσι ο ηθικά σπουδαῖος αποτελεί μέτρο σύγκρισης για τους άλλους.
Η έννοια της φρονήσεως [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Θέματα για συζήτηση

1. ὡρισμένῃ λόγῳ: Όπως θα πρόσεξες, στο σημαντικότατο αυτό για τη σύλληψη της αρετής στοιχείο ο Αριστοτέλης αναφέρεται για πρώτη φορά εδώ. Τι είναι αυτό που τον έκανε, κατά την κρίσιμη στιγμή του ορισμού, να αισθανθεί αυτή την ανάγκη; Τι το καινούργιο πρόσθεσε το νέο αυτό στοιχείο;
2. Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δύο σελίδων) για τις βασικές έννοιες που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης προκειμένου να διαμορφώσει τον ορισμό του της αρετής.

Προτομή του Αριστοτέλη (Νεάπολη, Εθνικό Μουσείο).

Προτομή του Αριστοτέλη (Νεάπολη, Εθνικό Μουσείο).