Φιλοσοφικός Λόγος (Γ Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

ΕΝΟΤΗΤΑ 15η
(617C-E)

Λαχέσεως Λόγος

Ἄλλας δὲ καθημένας πέριξ δι' ἴσου τρεῖς, ἐν θρόνῳ ἑκάστην, θυγατέρας τῆς Ἀνάγκης, Μοίρας, λευχειμονούσας, στέμματα ἐπὶ τῶν κεφαλῶν ἐχούσας, Λάχεσίν τε καὶ Κλωθὼ καὶ Ἄτροπον, ὑμνεῖν πρὸς τὴν τῶν Σειρήνων ἁρμονίαν, Λάχεσιν μὲν τὰ γεγονότα, Κλωθὼ δὲ τὰ ὄντα, Ἄτροπον δὲ τὰ μέλλοντα. Καὶ τὴν μὲν Κλωθὼ τῇ δεξιᾷ χειρὶ ἐφαπτομένην συνεπιστρέφειν τοῦ ἀτράκτου τὴν ἔξω περιφοράν, διαλείπουσαν χρόνον, τὴν δὲ Ἄτροπον τῇ ἀριστερᾷ τὰς ἐντὸς αὖ ὡσαύτως· τὴν δὲ Λάχεσιν ἐν μέρει ἑκατέρας ἑκατέρᾳ τῇ χειρὶ ἐφάπτεσθαι. Σφᾶς οὖν, ἐπειδὴ ἀφικέσθαι, εὐθὺς δεῖν ἰέναι πρὸς τὴν Λάχεσιν. Προφήτην οὖν τινα σφᾶς πρῶτον μὲν ἐν τάξει διαστῆσαι, ἔπειτα λαβόντα ἐκ τῶν τῆς Λαχέσεως γονάτων κλήρους τε καὶ βίων παραδείγματα, ἀναβάντα ἐπί τι βῆμα ὑψηλόν εἰπεῖν—

«Ἀνάγκης θυγατρὸς κόρης Λαχέσεως λόγος. Ψυχαὶ ἐφήμεροι, ἀρχὴ ἄλλης περιόδου θνητοῦ γένους θανατηφόρου. Οὐχ ὑμᾶς δαίμων λήξεται, ἀλλ' ὑμεῖς δαίμονα αἱρήσεσθε. Πρῶτος δ' ὁ λαχὼν πρῶτος αἱρείσθω βίον ᾧ συνέσται ἐξ ἀνάγκης. Ἀρετὴ δὲ ἀδέσποτον, ἣν τιμῶν καὶ ἀτιμάζων πλέον καὶ ἔλαττον αὐτῆς ἕκαστος ἕξει. Αἰτία ἑλομένου· θεὸς ἀναίτιος.»

Πλάτων, «Πολιτεία» 617C- E: Λαχέσεως Λόγος (αρχαίο κείμενο και μεταφράσεις) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Λεξιλόγιο

λευχειμονούσας· λευχειμονέω-ῶ: είμαι ντυμένος στα λευκά
στέμματα: στεφάνια από μαλλί ή από κλάδους δάφνης, μυρσίνης κ.τ.τ.
ἁρμονίαν: (ως προσηγορικό) συμφωνία, σύστημα μουσικής (ιδίως το σύστημα των οκτώ φθόγγων: η διαπασῶν, που αποδιδόταν στον Πυθαγόρα)
περιφορά: εδώ ο περιστρεφόμενος θόλος του ουρανού
λήξεται (μέλλ.)· λαγχάνω
αἱρήσεσθε (μέλλ.)· αἱρέομαι-οῦμαι: προτιμώ, παίρνω για τον εαυτό μου
συνέσται (μέλλ.)· σύνειμι: συζώ, είμαι μαζί

Ερμηνευτικά σχόλια

πέριξ δι' ἴσου: γύρω από την άτρακτο και σε ίσα διαστήματα.
Μοίρας: μοίρα ως προσηγορικό όνομα σημαίνει μερίδα, δηλαδή το διάστημα της ζωής που έχει παραχωρηθεί στον κάθε άνθρωπο. Ως προσωποποιήσεις οι Μοίρες θεωρούνταν κόρες του Δία και της Ανάγκης (ή της Νύκτας ή της Θέμιδας σύμφωνα με άλλες παραδόσεις) και ήταν τρεις: η Λάχεσις (αυτή που μοιράζει, πρβλ. λαγχάνω, λαχνός), η Κλωθώ (αυτή που κλώθει το νήμα της ζωής) και η Ἄτροπος (η αλύγιστη, που κρατά το ψαλίδι και κόβει το νήμα).
Giorgio Ghisi, Οι τρεις Μοίρες (χαρακτικό του 1558) [πηγή: The Metropolitan Museum]
λευχειμονούσας: οι ορφικοί είχαν φανταστεί τις Μοίρες ως λευκοστόλους.
Σειρήνων: ο Όμηρος αναφέρεται στις Σειρήνες και στο τραγούδι τους, αλλά δεν τις περιγράφει. Στην εικονογραφία παρουσιάζονται ως υβριδικά όντα με κεφάλι και στήθος γυναίκας και με σώμα πουλιού. Αργότερα θεωρούσαν τις Σειρήνες ως γυναίκες εκπάγλου καλλονής που έπαιζαν μουσική και τραγουδούσαν. Αυτές δημιουργούν την αρμονία ή μουσική των σφαιρών —μια πυθαγόρεια αντίληψη που ο Πλάτωνας επεξεργάζεται στον μύθο του Ηρός.
Ο Οδυσσέας και οι Σειρήνες (αγγειογραφία από αττική ερυθρόμορφη στάμνο του Ζωγράφου των Σειρήνων από την περιοχή Vulci, 480-470 - The British Museum) [πηγή: Βικιπαίδεια]
δεξιᾷ χειρί: στη λαϊκή αντίληψη οι όροι δεξιός και αριστερός είναι φορτισμένοι, ο πρώτος με θετική σημασία (ευνοϊκός, ευχάριστος, ικανός) και ο δεύτερος με αρνητική (κακότυχος, δυσάρεστος). Η διάκριση αυτή είχε απασχολήσει ιδιαίτερα τους πυθαγόρειους.
«δεξιός»: σημασιολογική διερεύνηση (λήμμα) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]
συνεπιστρέφειν· μαζί με τη μητέρα της, την Ανάγκη
τοῦ ἀτράκτου: και ἡ ἄτρακτος: το αδράχτι. Εδώ βέβαια πρόκειται για την κοσμική άτρακτο που ο Πλάτωνας είχε περιγράψει λεπτομερώς στο χωρίο 616-617. Πρόκειται για μια άτρακτο αιωρούμενη (από τον κίονα του φωτός που ενώνει ουρανό και γη) ακριβώς για να στρέφεται ταχύτερα. Η άτρακτος, που βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος, είναι σύμβολο (και μηχανισμός) για τη συνένωση όλων των κινήσεων του κόσμου. Ανακαλεί επίσης την παραδοσιακή εικόνα για την Κλωθώ. Είναι συνάμα ο μέγας κόσμος και το μικροσκοπικό πρότυπό του (μακρόκοσμος - μικρόκοσμος). Έτσι μπορούμε να τον φανταστούμε σαν ένα πλανητάριο και να τον θεωρήσουμε ως την πηγή της κοσμικής τάξης.
περιφοράν: ο όρος δηλώνει κάθε κυκλική κίνηση, αλλά κυρίως χρησιμοποιείται για να περιγράψει την κίνηση των ουρανίων σωμάτων. Είναι προφανές ότι η άτρακτος της Ανάγκης συντονίζει τις περιφορές ολόκληρου του σύμπαντος.
διαλείπουσαν χρόνον: αφήνοντας να περάσει ένα χρονικό διάστημα. Η Κλωθώ εγκαταλείπει και αναλαμβάνει η Λάχεσις.
ὡσαύτως = διαλείπουσαν χρόνον.
ἐν μέρει: συνάπτεται μόνο με το ἑκατέρας... ἐφάπτεσθαι, όχι με το ἑκατέρᾳ τῇ χειρί. Ως Μοίρα του παρελθόντος η Λάχεσις συμβάλλει και στις δύο κινήσεις, επειδή από το παρελθόν εξαρτώνται και το παρόν και το μέλλον.
σφᾶς: αὐτάς, δηλ. τὰς ψυχάς.
προφήτην: κάποιος που μιλά υπό την επήρεια μιας θεότητας, το φερέφωνο. Η προφητεία είναι είδος φυσικής μαντείας και είχε καθιερωθεί στα μεγάλα μαντεία της αρχαιότητας. Η Πυθία ήταν προφῆτις όπως και η Σίβυλλα.
ἐν τάξει διαστῆσαι: να τις τοποθετήσει σε κανονικά διαστήματα.
γονάτων: συχνά στην αρχαία γλυπτική οι θεότητες παριστάνονταν να κάθονται πάνω σε θρόνους. Οι πιστοί τοποθετούσαν τα δώρα και τα αναθήματά τους πάνω στα γόνατα των θεοτήτων και γι' αυτό η φράση θεῶν ἐν γούνασι κεῖται σημαίνει οι θεοί θα αποφασίσουν. Οι ικέτες επίσης προσέπιπταν στα γόνατα του προστάτη τους ή της θεότητας. Η Λάχεσις πάνω στα γόνατα της οποίας έχουν τοποθετηθεί οι κλήροι είναι ταυτόχρονα μια μορφή της κοσμικής τάξης και εκείνη που διαθέτει τους κλήρους για τις μελλοντικές ζωές και τύχες των ψυχών.
καὶ βίων παραδείγματα: κάποιο εύπλαστο υλικό ή και τουλίπες από μαλλί που κατά τη διαδικασία της επιλογής έπαιρναν τη μορφή που είχε επιλέξει ο κλήρος.
βῆμα ὑψηλόν: το βήμα έχει και πρακτική και συμβολική σημασία. Ο ομιλητής και βλέπεται και ακούγεται από όλους, αλλά συνάμα εξυψώνεται στη συνείδηση των ακροατών του. Το υψηλό βήμα προσδίδει κύρος στον ομιλητή.
Ἀνάγκης... λόγος· η σύνταξη: Λόγος Λαχέσεως κόρης θυγατρὸς Ἀνάγκης. Και η παρέκκλιση από τη φυσική σειρά των λέξεων και η έλλειψη του ρήματος (ονοματική πρόταση) και το ασύνδετο προσδίδουν στον λόγο όγκο, αξίωμα και ιερατική μεγαλοπρέπεια.
ἐφήμεροι· πρβλ. Πινδ. Πυθ. 8, 95 «ἐπάμεροι (εφήμεροι)· τί δέ τις; τί δ' οὔ τις; σκιᾶς ὄναρ ἄνθρωπος», όπου η λ. δεν σημαίνει τον βραχύβιο αλλά τον θνητό που η ζωή του μεταβάλλεται από ημέρα σε ημέρα, που υπόκειται στις ιδιοτροπίες της τύχης. Ο Πλάτωνας ονομάζει τις ψυχές εφήμερες, γιατί η συνάφειά τους με το σώμα είναι προσωρινή. Αυτές οι ίδιες είναι αθάνατες (Φαίδρος 245c ψυχὴ πᾶσα ἀθάνατος).
Άνθρωποι εφήμεροι (παράλληλα κείμενα)
περιόδου: χρονικού κύκλου (τῆς ἀπὸ γενέσεως ἐπὶ γένεσιν περιόδου). Η περίοδος ανάμεσα στον θάνατο και την αναγέννηση είναι χιλιετής (Πολιτ. 615a) ή ακριβέστερα χιλιοεκατονταετής (σε 100 έτη υπολογίζεται η ανθρώπινη γενεά).
δαίμων: η αρχική σημασία της λέξης ήταν ο διαμοιραστής, αυτός που διανέμει, συνεπώς ο δαίμων συνδέεται με τη μοίρα. Γενικά πάντως δαίμων είναι μια υπερφυσική οντότητα κατώτερη κάπως από τη θεότητα. Ο δαίμων συνδέεται με τη ζωή και την τύχη ενός ατόμου ως ενεργητικός παράγων, και έτσι ο άνθρωπος αποβαίνει εὐδαίμων ή κακοδαίμων. Βλ. παρακάτω 620d-e «ὃν εἵλετο δαίμονα... φύλακα ξυμπέμπειν τοῦ βίου καὶ ἀποπληρωτὴν τῶν αἱρεθέντων».
«δαίμων»: σημασιολογική διερεύνηση (λήμμα) [πηγή: Πύλη για την ελληνική γλώσσα]
αἱρήσεσθε: ο δαίμων δεν θα επιλέξει την ψυχή που θα συνοδεύει εφ' όρου ζωής, αλλά η ψυχή θα επιλέξει τον δαίμονά της. Πρόκειται συνεπώς για ελεύθερη προσωπική επιλογή, το άτομο είναι το ίδιο υπεύθυνο για τη μοίρα του. Από την άποψη αυτή ο δαίμων φαίνεται να αντιπροσωπεύει μια δύναμη που ενυπάρχει ήδη στον άνθρωπο. Αντίθετη προς την πλατωνική είναι η άποψη που διατυπώνει ο Ηράκλειτος στο απόσπασμα 119 «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» (= ο χαρακτήρας είναι η μοίρα του ανθρώπου). Ο Εφέσιος φιλόσοφος πρεσβεύει ότι το ήθος, δηλαδή ο χαρακτήρας του ανθρώπου, είναι υπεύθυνος για την ευτυχία ή τη δυστυχία του.
πρῶτος δ' ὁ λαχών: Ο συνδυασμός κλήρωσης και αίρεσης (εκλογής) είναι ένας τρόπος να συμφιλιώσει κανείς την ελευθερία με την ανάγκη. Η εκλογή συνεπώς είναι ελεύθερη υπό ορισμένες προϋποθέσεις.
ἐξ ἀνάγκης: η επιλογή, αν και ελεύθερη, είναι αμετάκλητη. Αφού η ψυχή επιλέξει τον βίο που θεωρεί άριστο είναι πια αναγκασμένη να ζει με αυτόν.
ἀδέσποτον: η αρετή δεν γνωρίζει και δεν ανέχεται επικυρίαρχο. Ο άνθρωπος κατακτά την πλήρη ανάπτυξή του και χαίρεται τη μοναδική αληθινή ελευθερία του ως άτομο μόνο όταν γίνει υπηρέτης της αρετής. Παρόμοια είναι η άποψη του Γκαίτε ότι «μόνο ο νόμος μπορεί να μας δωρίσει την ελευθερία».
αἰτία ἑλομένου θεὸς ἀναίτιος: οι άνθρωποι συνηθίζουν να επιρρίπτουν στους θεούς την αιτία της προσωπικής τους δυστυχίας. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή αυτή αντίληψη ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι ο θεός, επειδή είναι αγαθός, δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος για το κακό (βλ. Πολ. 379a-e). Την κατακλείδα του λόγου της Λάχεσης επικαλούνταν στα μεταγενέστερα χρόνια οι στοχαστές (χριστιανοί και μη) που υπεράσπιζαν την ελευθερία της βούλησης. Σε μια προτομή του Πλάτωνα (που χρονολογείται στον 1ον αι. π.Χ. και βρέθηκε στα Τίβουρα (σημ. Tivoli), είναι χαραγμένες (προφανώς ως συνόψιση της πλατωνικής φιλοσοφίας) οι φράσεις:«αἰτία ἑλομένῳ (sic) θεὸς ἀναίτιος» και «ψυχὴ πᾶσα ἀθάνατος» (Φαίδρ. 245c).

Θέματα για συζήτηση

1. Η σειρά της επιλογής είναι καθορισμένη με κλήρωση. Όμως επειδή τα παραδείγματα βίων ήταν περισσότερα από τους κλήρους, κάθε ψυχή ήταν υπεύθυνη για την εκλογή της. Έτσι η στιγμή της επιλογής είναι η ύψιστη κρίση για το πεπρωμένο του κάθε ανθρώπου και συνεπώς θα πρέπει ο καθένας να προσπαθήσει να αντισταθεί στην έλξη του πλούτου και της εξουσίας και να επιλέξει τον άριστο βίο, που είναι ο βίος της αρετής. Ποιος είναι ο ρόλος της παιδείας στην επιλογή αυτή;
Η εκπαίδευση στην Πολιτεία του Πλάτωνα [Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ Γυμνασίου]Πλάτων «Νόμοι» 643a–644b: Η ιδανική παιδεία και η συμβολή της στη διαμόρφωση του ενάρετου ανθρώπου και τέλειου πολίτη (παράλληλο κείμενο) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]
2. Ο λόγος που εκφωνεί ο προφήτης παρουσιάζει ορισμένες υφολογικές ιδιομορφίες. Ποίες είναι αυτές και πού σκοπεύουν;