3. Μιχαήλ Η' και Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγοι

α. Ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος και η πολιτική του

Mε την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το Βυζαντινό Κράτος κατέστη και πάλι υπολογίσιμη δύναμη. Μεγάλοι κίνδυνοι απειλούσαν όμως την αυτοκρατορία μετά την ανασύστασή της. Ο Μιχαήλ Η' (1261- 1282) έπρεπε να αντιμετωπίσει την επιθετικότητα των Λατίνων και να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στα ελλαδικά εδάφη. Η επιτυχία του δεύτερου στόχου θα εξασφαλιζόταν, όμως, μόνο αν επιτυγχανόταν ο πρώτος.

Για να περιορίσει, λοιπόν, την επιθετικότητα των Λατίνων, ο Μιχαήλ δεν δίστασε να αποδεχθεί την

εκκλησιαστική Ένωση με τη Ρώμη, η οποία επιβεβαιώθηκε από τη σύνοδο της Λυών (1274). Η Ένωση όμως προκάλεσε στο Βυζάντιο μια βαθιά εσωτερική κρίση. Ο Μιχαήλ, πεπεισμένος για την ορθότητα της πολιτικής του, αντέδρασε με διώξεις και φυλακίσεις των αντιπάλων της Ένωσης.

Εκτός από τον πάπα, με διπλωματικά μέσα αντιμετώπισε ο Μιχαήλ και τις ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες: ακύρωσε τη συμμαχία με τους Γενουάτες, για να προσεταιρισθεί τους ανταγωνιστές τους Βενετούς (1265), αργότερα όμως συμμάχησε και πάλι με τη Γένουα (1267). Η ταυτόχρονη συμμαχία με τις μεγάλες ναυτικές δυνάμεις ήταν μία ευφυής πολιτική πράξη.

Το Βυζάντιο επί Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου ( 1261-1282)

Η σύνοδος της Λυών (1274). Ο Καρδινάλιος Μποναβεντούρα, που υποστήριζε την αναγκαιότητα της ένωσης των δύο εκκλησιών, υποδέχεται τους απεσταλμένους του Βυζαντίου και συνομιλεί μαζί τους (ελαιογραφία, Παρίσι, Λούβρο).

Στο Βορρά ο Μιχαήλ εξασφάλισε με ένα πλέγμα συμμαχιών τα σύνορα του κράτους του. Πιο επικίνδυνος από όλους τους αντιπάλους του αποδείχθηκε ο Κάρολος ο Ανδεγαυός, κυρίαρχος του βασιλείου της Νεάπολης και της Σικελίας. Ο Μιχαήλ, πάντως, κατόρθωσε να ματαιώσει τη σχεδιαζόμενη κατά του Βυζαντίου επιχείρηση του Καρόλου με τη βοήθεια του βασιλιά της Γαλλίας.

Στα τέλη του 13ου αιώνα, ο Κάρολος έγινε και πάλι επικίνδυνος, όταν οι ηγεμόνες της Βαλκανικής και η Βενετία συμμάχησαν μαζί του εναντίον του Βυζαντίου. Μία φοβερή καταστροφή, όμως, διέλυσε για πάντα τις φιλοδοξίες του Καρόλου: Στη Σικελία εκδηλώθηκε λαϊκή εξέγερση κατά της δυναστείας των Ανδεγαυών που τελείωσε με τη σφαγή και την εκδίωξη των Γάλλων, ο λεγόμενος Σικελικός Εσπερινός (31 Μαρτίου 1282), Καθοριστικές για την οργάνωση και επιτυχή έκβαση της εξέγερσης αυτής υπήρξαν η δραστηριότητα της βυζαντινής διπλωματίας και η στρατιωτική βοήθεια που πρόσφερε ο βασιλιάς Πέτρος της Αραγωνίας.

β. Ο Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος και η πολύπλευρη εξασθένηση του Βυζαντινού Κράτους

Επί Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου (1282-1328) η οργάνωση του Βυζαντινού Κράτους εξασθενούσε συνεχώς και οι δεσμοί ανάμεσα στο κέντρο και τις επαρχίες, οι οποίες συχνά περιέρχονταν στα χέρια φιλόδοξων ευγενών, γίνονταν όλο και πιο χαλαροί.

Στη διάρκεια του 14ου αι. οι άρχοντες επεξέτειναν τα κτήματά τους και αύξησαν τον αριθμό των πάροικων τους. Μέσα στη γενική αθλιότητα, αυτοί ζούσαν μια ζωή γεμάτη ανέσεις και προνόμια, απαλλαγμένοι από φορολογικές υποχρεώσεις. Αντίθετα, τα αγροτικά κτήματα, ακόμη και αυτά της κατώτερης αριστοκρατίας, μειώνονταν συνεχώς, επειδή τα απορροφούσαν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες.

Νόθευση και υποτίμηση του βυζαντινού νομίσματος

Αλλά οι αυτοκράτορες νόθευσαν το νόμισμα, για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των καιρών. Γιατί παλαιότερα, στα χρόνια της βασιλείας του Ιωάννη Βατάτζη, τα δύο τρίτα του βάρους του νομίσματος (=16 κεράτια) ήταν καθαρός χρυσός την αξία αυτή διατήρησε ο γιος και διάδοχος του (Θεόδωρος Β' Λάσκαρις). Ύστερα, επί Μιχαήλ (Παλαιολόγου), όταν ανακτήθηκε η Κωνσταντινούπολη, εξαιτίας των αναγκαστικών δόσεων προς τους Ιταλούς, τα παλαιά σημεία πάνω στο νόμισμα αντικαταστάθηκαν από την εικόνα της Κωνσταντινούπολης στην πίσω πλευρά του και η αξία του χρυσού νομίσματος μειώθηκε ακόμη ένα κεράτιο, έτσι που περιείχε πια μόνο 15 καράτια από τα εικοσιτέσσερα. Μετά το θάνατο του Μιχαήλ Η', στις αρχές (βασιλείας του Ανδρόνικου Γ') το νόμισμα περιείχε 14 κεράτια χρυσού και τώρα πια μόνο το μισό του βάρους του είναι καθαρός χρυσός. Γι' αυτό το λόγο οι τροφές ήταν δυσεύρετες και πολύ δύσκολο να αγορασθούν, αν παρουσιάζονταν κάπου, και ο λαός έμοιαζε να είναι αιχμάλωτος (της οικονομικής ανάγκης) και υπέφερε από πείνα.

Γεώργιος Παχυμέρης, έκδ. I. Bekker, τόμ. 2 (Βόννη 1835), 493-494

Εικόνα

Οι ξένοι μισθοφόροι επικράτησαν τώρα σχεδόν ολοκληρωτικά στο βυζαντινό στρατό, με αποτέλεσμα να επιβαρυνθεί το κράτος με δυσβάστακτες οικονομικές υποχρεώσεις. Αυτό οδήγησε τον Ανδρόνικο Β' να διαπράξει ένα μοιραίο λάθος: μείωσε υπερβολικά τη δύναμη του βυζαντινού στρατού και περιόρισε σημαντικά το στόλο.

Η οικονομική κρίση εκδηλώθηκε κυρίως με τη νόθευση και υποτίμηση του άλλοτε πανίσχυρου χρυσού νομίσματος (υπέρπυρον), από τις αρχές του 14ου αι. Νέοι φόροι επιβλήθηκαν και τα χρήματα χρησιμοποιήθηκαν, κυρίως για να συντηρείται μια μικρή στρατιωτική δύναμη και για να εξαγοράσει ο αυτοκράτορας την ειρήνη από τους ισχυρούς γείτονές του. Όπως σημείωνε με πικρή ειρωνεία ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς, η στάση αυτή θύμιζε τους ανθρώπους εκείνους, οι οποίοι, για να εξαγοράσουν τη φιλία των λύκων, κόβουν τις φλέβες τους και τους δίνουν να πιουν και να φουσκώσουν από το αίμα τους. Έτσι το Βυζάντιο ήταν επόμενο να καταρρεύσει, διότι δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις που δημιούργησε ούτε να αμυνθεί για την ύπαρξή του.

Στην εξωτερική πολιτική του ο Ανδρόνικος δέχτηκε ανεπανόρθωτα πλήγματα. Στο Βορρά έχασε πολλά εδάφη από την αναδυόμενη σερβική δύναμη, στη θάλασσα εγκαταλείφθηκε από τους Γενουάτες και ταπεινώθηκε από τους Βενετούς, στους οποίους κατέβαλε υψηλές αποζημιώσεις (1294). Αυτό επέτεινε τη στρατιωτική και οικονομική εξάντληση της αυτοκρατορίας. Το σοβαρότερο όμως πλήγμα ήταν η απώλεια της Μ. Ασίας, η οποία μέχρι το 1300 είχε υποταχθεί ουσιαστικά στους Τούρκους.

Η κατάσταση επιδεινώθηκε με τον εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στο νόμιμο αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β' και τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ' Παλαιολόγο(1321-1328). Με τη συμπαράσταση των ευγενών ο εγγονός προκάλεσε επανάσταση στη Θράκη, επωφελούμενος από τη δυσαρέσκεια των αγροτικών πληθυσμών. Ο εμφύλιος πόλεμος (1321- 1328) τελείωσε με την ήττα του Ανδρόνικου Β' και την παραίτησή του από το θρόνο, προκάλεσε όμως μεγάλες καταστροφές στη Θράκη και άφησε ελεύθερο το πεδίο στους εχθρούς του κράτους.

Ερωτήσεις

1. Ποιες ομοιότητες παρουσιάζει η εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η' με εκείνη του Μανουήλ Κομνηνού;

2. Ποιες συνέπειες είχε, κατά τη γνώμη σας, η σημαντική μείωση της αριθμητικής δύναμης του βυζαντινού στόλου και του βυζαντινού στρατού;

3. Πού οφειλόταν και ποιες συνέπειες είχε η υποτίμηση του χρυσού νομίσματος για το λαό σύμφωνα με το παράθεμα και την αφήγηση;