ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΡΙΑ

Τι είναι φιλοσοφία;

Μερικές φορές, όταν δεν είμαστε απορροφημένοι από τις καθημερινές μας ασχολίες και βρίσκουμε λίγο χρόνο να παρατηρήσουμε ήρεμα τα πράγματα γύρω μας και μέσα μας και να στοχαστούμε πάνω στη σημασία τους, συνειδητοποιούμε ότι θα ΄πρεπε να μας απασχολήσει σοβαρά το ίδιο το γεγονός ότι υπάρχουμε και βρισκόμαστε μέσα στον κόσμο. Σε μια τέτοια περίπτωση αυτά που συνήθως θεωρούμε αυτονόητα, σχετικά με τον εαυτό μας, τους άλλους ανθρώπους και τα πράγματα, το ότι γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε, το ότι ο ήλιος ανατέλλει και δύει κάθε μέρα, το ότι οι λέξεις έχουν κάποιο νόημα, ξαφνικά μας προκαλούν έκπληξη και θαυμασμό (απορία). Αυτός ο θαυμασμός δείχνει πως έχουμε υιοθετήσει μια φιλοσοφική στάση. Tότε μας γεννιούνται παράξενα ερωτήματα, που θυμίζουν αυτά που κάποτε διατυπώνουν τα παιδιά: Ποιος είμαι στ' αλήθεια; Aπό πού έρχομαι και πού πηγαίνω; Γιατί υπάρχει ο κόσμος; Ποιος τον δημιούργησε; Τι είναι ο χώρος και τι ο χρόνος; Tι γίνεται όταν πεθαίνουν οι άνθρωποι; Τι είναι το καλό και τι το κακό; Είμαστε ελεύθεροι όταν προβαίνουμε σε συγκεκριμένες πράξεις ή μας καθορίζουν βαθύτερες δυνάμεις που δεν μπορούμε να ελέγξουμε; Tι κάνει τα ωραία πράγματα ωραία;

Γελειογραφία Αρκάς, Χαμηλές πτήσεις, εκδ. γράμματα.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ: Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

"Όταν το παιδί ρωτούσε: Γιατί εγώ να είμαι εγώ και όχι εσυ;
Πότε άρχισε ο χρόνος και που τελειώνει ο χώρος; Μήπως η ζωή μας πάνω στη Γη δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα όνειρο; Μήπως αυτό που βλέπω, ακούω και μυρίζω είναι ένας φανταστικός κόσμος; Υπάρχει πράγματι το κακό, υπάρχουν άνθρωποι πραγματικά κακοί; Πως γίνεται εγώ, αυτός που είμαι τώρα, να μην υπήρχα πριν και μια μέρα να μην είμαι πια αυτός που είμαι τώρα;..."
(Βιμ Βέντερς, Τα φτερά του έρωτα)

Άρνολντ Μπαίκλιν, Οδυσσέας και Καλυψώ, 1882, Βασιλεία, Μουσείο Καλών Τεχνών

Ξεκινάμε με μια διανοητική δυσφορία σαν του παιδιού που ρωτάει:
"Γιατί;” Το ερώτημα του παιδιού δεν είναι σαν εκείνο του ώριμου ανθρώπου· είναι μια έκφραση απορίας και όχι αίτημα για παροχή ακριβών πληροφοριών. Έτσι και οι φιλόσοφοι ρωτούν: “Γιατί;” και “Tι;”, χωρίς να ξέρουν τι ακριβώς είναι αυτό που ρωτούν. Εκφράζουν ένα αίσθημα διανοητικής δυσφορίας... Τα φιλοσοφικά προβλήματα έχουν τη μορφή: “Τα ΄χω χαμένα”
(Λούντβιχ Bίτγκενσταϊν, Αφορισμοί και εξομολογήσεις)

Στην αρχή νομίζουμε ότι τα ερωτήματα που μας αναγκάζουν να ξεκινήσουμε μια φιλοσοφική συζήτηση είναι δύσκολα αλλά συνηθισμένα , σαν εκείνα που αντιμετωπίζει η επιστήμη. Όταν όμως προσπαθήσουμε να τα απαντήσουμε, συνειδητοποιούμε την ιδιαιτερότητά τους. Δεν ξέρουμε από πού να ξεκινήσουμε την ανάλυσή τους και ποια μέθοδο πρέπει να χρησιμοποιήσουμε, για να βρούμε την απάντηση στο πρόβλημα που διατυπώνουν. Μάλιστα, για να δώσουμε κάποια ικανοποιητική απάντηση σε πολλά από αυτά τα ερωτήματα, φαίνεται

Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, Το αίνιγμα του χρησμού, 1910, Ιδιωτική συλλογή. Η μορφή που έχει στραμμένη την πλάτη της στον θεατή και βρίσκεται σε περισυλλογή -αποτελεί πιστή αντιγραφή από το έργο του Μπαίκλιν Οδυσσέας και Καλυψώ- αντιπροσωπεύει τον καλλιτέχνηφιλόσοφο, που στέκεται σκεπτικός μπροστά στα μυστήρια του κόσμου. Δεξιά, ο μάντης πίσω από το παραπέτασμα παραπέμπει στην αινιγματική, κρυφή όψη της ύπαρξης.

πως θα χρειαζόταν να κοιτάξουμε νοερά τους εαυτούς μας και τον κόσμο "απ' έξω", κάτι μάλλον ακατόρθωτο. Ωστόσο, τα φιλοσοφικά ερωτήματα και τα προβλήματα που αυτά θέτουν φαίνεται να ασκούν πάνω μας μια παράξενη γοητεία, να μας προξενούν δέος και αμηχανία ή μπορεί και να μας εκνευρίζουν όταν οδηγούμαστε σε αδιέξοδο. Η γενικότητα, αλλά και ο παράδοξος χαρακτήρας τους μας κάνουν να νιώθουμε ότι θα υποστούμε ένα είδος “νοητικής κράμπας”, εάν ασχοληθούμε μαζί τους.

Πολλές φορές βιαζόμαστε να εγκαταλείψουμε την προσπάθειά μας και μάλιστα τη χαρακτηρίζουμε μάταιη ή και τελείως ανόητη. Αν όμως επιμείνουμε, θα διαπιστώσουμε ότι η ενασχόληση με αυτά τα ερωτήματα μας βοηθά να διερευνήσουμε τα όρια της ανθρώπινης σκέψης, δηλαδή να καταλάβουμε μέχρι πού μπορούν να φτάσουν τα λογικά και τα εννοιολογικά μας εργαλεία. Γι’ αυτό και μπορούμε να αποκαλέσουμε τα ερωτήματα αυτού του είδους οριακά, θεμελιώδη ή έσχατα. Ακόμη και αν δε βρούμε τις απαντήσεις, που μπορεί να ξεπερνούν τις γνωστικές μας δυνατότητες, αξίζει να δοκιμάσουμε, ακριβώς

επειδή τα ερωτήματα είναι οριακά. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, η αναζήτηση των απαντήσεων θα μας συναρπάσει και θα διευρύνει τον πνευματικό μας ορίζοντα. Ακόμη και αν δεν καταλήξει σε σταθερό αποτέλεσμα, η πορεία που θα ακολουθήσουμε θα διευρύνει τους ορίζοντές μας, θα ανοίξει νέες προοπτικές στη γνώση και στην πράξη και θα οξύνει την κριτική μας ικανότητα. Δε θα ήταν λάθος να πούμε ότι η φιλοσοφία είναι σκέψη πάνωστην ίδια τη σκέψη και

τις δυνατότητές της. Ο όρος φιλοσοφία αναφέρεται κυρίως σ’ αυτή τη δραστηριότητα, αλλά πολλοί τον χρησιμοποιούν για να δηλώσουν και τα προϊόντα της, δηλαδή τις θεωρίες στις οποίες καταλήγουν οι φιλόσοφοι (π.χ. η φιλοσοφία του Αριστοτέλη, του Σπινόζα, του Καντ κτλ.). Πάντως πρέπει να τονιστεί ο δυναμικός και “ανοικτός” χαρακτήρας του “φιλοσοφείν”. Όπως έχει παρατηρήσει ο Καντ, είναι σωστότερο να λέμε ότι πρέπει να μαθαίνουμε το “πώς να φιλοσοφούμε” και όχι να μαθαίνουμε ένα έτοιμο “σώμα” φιλοσοφικών αντιλήψεων και θεωριών.
Ωστόσο, ίσως να μας φανεί στην αρχή

αρκετά δύσκολο να κατανοήσουμε την ιδιαίτερη αυτή μορφή σκέψης πάνω στην ίδια τη σκέψη, που μας παρουσιάζεται με διαφορετικές μορφές. Είναι γεγονός ότι τον αιώνα που πέρασε -και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες- έχει γίνει κατάχρηση της λέξης “φιλοσοφία” στην καθημερινή γλώσσα. Αυτό οφείλεται ως ένα σημείο στην ευρύτητα της εφαρμογής της έννοιας την οποία δηλώνει η λέξη, που μας οδηγεί σε πολύ περισσότερες από μία “φιλοσοφίες”: στη φιλοσοφία της φύσης, στη φιλοσοφία του ανθρώπου, της κοινωνίας, της ιστορίας, καθώς και σε πολλές άλλες, περισσότερο

εξειδικευμένες φιλοσοφίες, όπως είναι, για παράδειγμα, η φιλοσοφία των μαθηματικών, η ηθική φιλοσοφία, η φιλοσοφία του δικαίου, η φιλοσοφία της τέχνης, αλλά και της βιολογίας, της οικονομίας, πρόσφατα ακόμη και της επικοινωνίας.
Προφανής συνέπεια της ευρύτατης αυτής εφαρμογής του όρου “φιλοσοφία” υπήρξε η σύγχυση που επικράτησε στον κοινό νου για το αντικείμενό της, σύγχυση η οποία με τη σειρά της οδήγησε σε μια αίσθηση “δικαιώματος ελεύθερης χρήσης” του όρου.

Αντί, για παράδειγμα, να παροτρύνουμε κάποιον να “σκεφτεί με ψυχραιμία και υπομονή” λέγοντας ακριβώς αυτές τις λέξεις, συνήθως λέμε “φιλοσόφησέ το” ή, σε άλλη περίπτωση, αντί να πει ο διευθυντής της επιχείρησης στους υπαλλήλους του “προς το παρόν δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε αυξήσεις”, προτιμά να πει “η φιλοσοφία μας είναι να διασφαλίσουμε πρώτα την ανταγωνιστικότητα της εταιρείας μας”· σ’ αυτόν τον “πληθωρισμό” σημασιών της λέξης “φιλοσοφία” έχουν φυσικά μερίδιο και οι διαφημίσεις, όπου δε θα μας εξέπληττε πλέον, αν ακούγαμε για τη “φιλοσοφία”

κάποιας ηλεκτρικής σκούπας!
Φυσικά, ο μεγάλος όγκος των αναφορών στον όρο “φιλοσοφία” συνδέεται με λιγότερο ακραίες καταχρήσεις. Για παράδειγμα, όταν επιθυμούμε να πραγματοποιήσουμε μια δύσκολη αλλαγή στη ζωή μας, λέμε συχνά ότι “πρέπει να αλλάξουμε φιλοσοφία”, αντί για το ακριβέστερο “πρέπει να αλλάξουμε τρόπο σκέψης”, το οποίο πρακτικά σημαίνει ότι πρέπει να εντοπίσουμε το πρόβλημα σε ορισμένες σκέψεις, συνήθειες ή και κανόνες της καθημερινής μας ζωής.
Είναι λοιπόν κάθε σκέψη, συνήθεια ή κανόνας μια “φιλοσοφία”; Όχι βέβαια, όπως δεν είναι θεωρία της φυσικής και κάθε απλή παρατήρηση ενός φυσικού φαινομένου.

Μήπως λοιπόν, για να
καταλάβουμε τις διαφορετικές
σημασίες του όρου "φιλοσοφία", θα
'πρεπε να εξετάσουμε καλύτερα τι
κάνει κάποιος όταν φιλοσοφεί;

Χόπερ, Μοναξιά, 1944, Ιδιωτική Συλλογή. Πού οδηγούν οι δρόμοι του Χόπερ; Φαίνεται ότι δεν οδηγούν σε κάποιο συγκεκριμένο τόπο αλλά μάλλον στον ορίζοντα, σ' έναν τόπο άγνωστο που σ' αυτόν τον πίνακα παρατηρείται από το ύψος της επιφάνειας του δρόμου

ΚΕΙΜΕΝΑ
1. "Aπό θαυμασμό και απορία οι άνθρωποι και τώρα και παλιά άρχισαν να φιλοσοφούν πρωταρχικά θαύμαζαν τα παράδοξα φαινόμενα που παρουσιάζονταν μπροστά τους, έπειτα σιγά σιγά και προοδευτικά απορούσαν και για τα πιο μεγάλα, παραδείγματος χάριν για τις μεταβολές της ελήνης, για τα φαινόμενα του ήλιου και των άστρων και για τη γένεση των πάντων. Όποιος όμως θαυμάζει και απορεί, έχει την ιδέα πως βρίσκεται σε άγνοια (γι' αυτό και όποιος αγαπά τον μύθο είναι από μια άποψη και φιλόσοφος, γιατί ο μύθος περιλαμβάνει θαυμαστά συμβάντα). Ώστε, μιας και φιλοσόφησαν προσπαθώντας να ξεφύγουν από την άγνοια, είναι φανερό πως φιλοσόφησαν για να μπορούν να κατανοήσουν θεωρητικά τη μορφή των πραγμάτων και όχι για κάποια πρακτική χρήση".
(Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Α 2, 982b121)

2. "ΜΕΝΩΝ: Σωκράτη, είχα ακούσει, προτού σε γνωρίσω, πως το μόνο που κάνεις είναι να βρίσκεσαι σε αμηχανία και να φέρνεις σε αμηχανία και τους άλλους και

αυτό που νιώθω τώρα είναι πως με τα μάγια και τα φίλτρα σου με έχεις παραλύσει, έτσι που να βρίσκομαι κι εγώ σε τέλεια αμηχανία. Για να πω και ένα αστείο, μου φαίνεται πως είσαι ακριβώς σαν το σελάχι της θάλασσας, που ηλεκτρίζει όποιον το πλησιάζει και το αγγίζει, και μου έχεις κάνει κάτι τέτοιο αυτή τη στιγμή, γιατί το μυαλό μου και το στόμα μου είναι ναρκωμένα και δεν μπορώ να σου απαντήσω".
(Πλάτων, Μένων, 80a)

3. "Σήμερα υπάρχει τρομακτικά πολλή φιλοσοφία σε μικρές φέτες, έτσι ώστε πια μόνο στα μαγαζιά μπορεί να αγοράσει κανείς κάτι χωρίς κοσμοαντίληψη, ενώ από την άλλη μεριά επικρατεί δεδηλωμένη καχυποψία απέναντι στα μεγάλα κομμάτια φιλοσοφίας […] σήμερα μόνο οι εγκληματίες τολμούν να βλάψουν άλλους ανθρώπους χωρίς να επικαλεστούν τη φιλοσοφία".
(Ρόμπερτ Μούζιλ, Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες, ( μτφρ. Τ. Σιέτη, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1992, τόμ. Ι, σ. 297)


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
	1. Αναζητήστε στον κινηματογράφο και στη λογοτεχνία γενικά και θεμελιώδη ζητήματα /ερωτήματα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αφορμές για φιλοσοφικό προβληματισμό (π.χ. Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς, νουβέλα του Λέοντος Τολστόι, 2001, Οδύσσεια του διαστήματος, ταινία του Στάνλεϋ Κιούμπρικ). Να κάνετε το ίδιο και με κάποια συνθήματα σε τοίχους ή γελοιογραφίες (π.χ. “Αυτοπραγμάτωση!”, “Έγχρωμη ΤV, ασπρόμαυρη ζωή”, “Πώς διαχειρίστηκες τη μιζέρια σου σήμερα;”). Να αιτιολογήσετε την άποψή σας εξετάζοντας σε ποιο βαθμό και με ποιον τρόπο προάγεται η φιλοσοφική συζήτηση από τέτοιου είδους δημιουργικές εκφράσεις. 2. “Εκείνοι που μελετούν φιλοσοφία, σπουδάζουν ή καταγίνονται με φιλοσοφική έρευνα είναι σε θέση να

αναπτύξουν μερικές πολύ χρήσιμες ικανότητες: να λύνουν προβλήματα, να οργανώνουν λογικά τις σκέψεις τους, να διατυπώνουν έγκυρα και, καμιά φορά, ακαταμάχητα επιχειρήματα, να επικοινωνούν με τους άλλους με λόγο συγκροτημένο, εύλογο, τεκμηριωμένο, να αναλύουν κριτικά και να ξεδιαλύνουν τις βασικές ιδέες που είναι τρέχουσες στην καθημερινή ζωή, να αξιολογούν με τρόπο κριτικό την πορεία της συλλογικής ανθρώπινης ζωής και να συμβάλλουν στη διαδικασία αλλαγής της”.
Να εντοπίσετε στο απόσπασμα τις ωφέλειες οι οποίες, κατά τον συγγραφέα, προκύπτουν από την ενασχόληση με τη φιλοσοφία και να διατυπώσετε τις δικές σας σκέψεις με αφορμή την παραπάνω άποψη του Θεόφιλου Βέικου (Εισαγωγή στις φιλοσοφικές σπουδές, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1988, σ. 222).

Αναγραφή συνθήματος σε γέφυρα επί της Λεωφ. Κηφισού, Αθήνα. Μέσο το σπρέυ ή ο μαρακαδόρος για να εκφραστεί ένα κοινωνικό ή συχνά και πολιτικό μήνυμα.Η αναγραφή συνθημάτων στον ελλαδικό χώρο, ιδίως στα αστικά κέντρα έχει μεγάλη παράδοση.
HASTA NA ΠANE Stencil σε αθηναϊκό δρόμο. Με σύνθημα και παράσταση ή μόνο σύνθημα εμφανίζεται το stencil ως κοινωνική, αλλά και ως αμιγώς πολιτική έκφραση. Στο λεκτικό μέρος συγγενεύει με τα πολιτικά και κοινωνικά συνθήματα μαχητικής διαμαρτυρίας. Αρεστά ή όχι μεταδίδουν πάντως μηνύματα.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ:
ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

"Πολύ νωρίς είχα μάθει πως είναι αδύνατον να φανταστεί κανείς κάτι τόσο αλλόκοτο ή απίστευτο, που να μην το έχει κιόλας πει κάποιος από τους φιλοσόφους".
(Ρενέ Ντεκάρτ, Λόγος περί της μεθόδου)

"Φιλοσοφία θα πει: να βρίσκεσαι καθ' οδόν. Τα ερωτήματά της είναι ουσιαστικότερα από τις απαντήσεις της, και κάθε απάντηση μετατρέπεται σε νέο ερώτημα".
(Καρλ Γιάσπερς, Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

	Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, Μεταφυ- σική νεκρή φύση, 1914, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης. Ο Ντε Κίρικο αποτυπώνει τη Χαρούμενη επιστήμη του Νίτσε. Η νέα τέχνη “που χορεύει”,- τη γέννηση της οποίας συμβολίζει το αυγό,- εμψυχώνεται από τη χαρά για το “άγνωστο Χ”, την αγάπη για το αίνιγμα. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος επιχειρεί να ερμηνεύει τις μυστηριώδεις μεταφορές και τα σημάδια του κόσμου.


	Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, Το αίνιγμα της άφιξης και το δειλινό, 1911/12, Ιδιωτική συλλογή.

1. Διασάφηση γενικών εννοιών

Όταν προσεγγίζουμε τα φιλοσοφικά ερωτήματα, διαπιστώνουμε ότι είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε διάφορες γενικές και αφηρημένες έννοιες όπως: εαυτός, πραγματικότητα, χρόνος, νόμος, ελευθερία, δικαιοσύνη, ομορφιά κτλ. Συχνά στις συζητήσεις μας χρησιμοποιούμε- χωρίς να το πολυσκεφτούμε- λέξεις που αναφέρονται σε τέτοιες έννοιες, αλλά, αν κανείς μάς ζητήσει να εξηγήσουμε τι ακριβώς θέλουμε να πούμε, τότε το νόημά τους μας φαίνεται σκοτεινό και συγκεχυμένο. Για να φιλοσοφήσουμε λοιπόν, πρέπει προηγουμένως να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε πώς ακριβώς χρησιμοποιούνται αυτές οι λέξεις και τι σημαίνουν. Eίναι πιθανόν να έχουν άλλη σημασία στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας και άλλη στο πλαίσιο της απλής, καθημερινής συζήτησης μέσα στο οποίο τις συναντούμε. Εμείς όμως θα προσπαθήσουμε να τις μελετήσουμε συστηματικά απομονώνοντας τα κοινά και σταθερά στοιχεία των σημασιών τους. Θα εξετάσουμε αν μπορούμε να δώσουμε

κάποιον ορισμό που θα μας επιτρέπει να μη συγχέουμε τη μία με την άλλη έννοια. Όσο και να μας κουράζει ή να μας φαίνεται σχολαστικό αυτό το εγχείρημα, συνιστά απαραίτητη προεργασία κάθε περαιτέρω φιλοσοφικής αναζήτησης. Eξάλλου, χωρίς σαφή σύλληψη των εννοιών που εκφράζουν αυτές οι λέξεις, δε γίνεται να προχωρήσουμε στη διερεύνηση των φιλοσοφικών προβλημάτων.

2. Aιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων

Eίδαμε ότι η υιοθέτηση μιας φιλοσοφικής στάσης απέναντι στα πράγματα μας κάνει να απορούμε για εκείνα που προηγουμένως θεωρούσαμε αυτονόητα. Αν κανείς μάς έθετε το ερώτημα γιατί πρέπει στη ζωή να υπακούουμε σε ορισμένες αρχές και να μη βλάπτουμε τους συνανθρώπους μας, θα αρχίζαμε να προβληματιζόμαστε σχετικά με το εάν και το γιατί ισχύουν οι ηθικές αξίες που έχουμε διδαχτεί από τα παιδικά μας χρόνια. Αν πάλι αναρωτιόταν για την αυθεντία της επιστήμης και μας καλούσε να υποστηρίξουμε καλύτερα την πίστη

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ξεκινάει από την απορία που είναι φυσική στα ανθρώπινα όντα. Ο πίνακας Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε; Πού πηγαίνουμε; του Πολ Γκογκέν απεικονίζει την έκφραση της απορίας στα μέλη ενός λαού πριν από τη χρήση γραφής.

μας στις μεθόδους και τις αξιωματικές αρχές της, μάλλον θα επαινούσαμε την οξυμμένη κριτική του διάθεση. Αν τώρα παρατηρούσε ότι, όσο και να έχει προοδεύσει η φυσική και η αστρονομία, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο ήλιος θα ανατείλει αύριο, όπως ανέτειλε χτες και σήμερα το πρωί, πιθανότατα θα νομίζαμε ότι ανησυχεί υπερβολικά για κάτι που έχουμε συνηθίσει να δεχόμαστε ως δεδομένο. Αν όμως μας έλεγε ότι τώρα που διαβάζουμε αυτό το βιβλίο στο γραφείο μας μπορεί στην πραγματικότητα να ονειρευόμαστε και ότι, αφού ξυπνήσουμε, θα διαπιστώσουμε πως βρισκόμαστε σε έναν τελείως διαφορετικό κόσμο, ίσως να τον παίρναμε για τρελό. Οι φιλόσοφοι ωστόσο δε διστάζουν να μας υπενθυμίζουν ότι οι αισθήσεις μας, αλλά και η λογική μας, συχνά σφάλλουν και ότι όσα δεχόμαστε ως προφανή στην καθημερινή μας ζωή δεν αποκλείεται να αλλάξουν, όπως πολλές φορές αλλάζουν και οι αρχές που κατευθύνουν τις επιστημονικές έρευνες. Oι φιλόσοφοι, με άλλα λόγια, μας καλούν να επιχειρήσουμε να αιτιολογήσουμε ακόμη και τις πιο βασικές μας πεποιθήσεις, αυτές που αποκτήσαμε από την εμπειρία μας ή από την οικογένειά μας, το σχολείο μας, τους δασκάλους και τους φίλους μας, αλλά και αυτές που δεχόμαστε ως προϋποθέσεις, όταν ξεκινούμε τη μελέτη της επιστήμης. Όσο παράδοξο και ακραίο κι αν ακούγεται μερικές φορές το αίτημά τους για αιτιολόγηση, οφείλουμε να προσπαθήσουμε να το ικανοποιήσουμε. Ακόμη κι αν αποτύχουμε, καλό είναι να ξέρουμε γιατί αποτύχαμε. Πρέπει να δούμε μέχρι πού μπορούμε να φτάσουμε και έτσι να ανιχνεύσουμε τα όρια των λογικών μας ικανοτήτων.

3. Διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και της θέσης του ανθρώπου μέσα σ’αυτόν

Η κοινή εμπειρία μας, η θρησκεία, οι επιστήμες, η τέχνη μάς φανερώνουν διαφορετικές όψεις του κόσμου, οι οποίες μπορεί και να συγκρούονται μεταξύ τους. Έτσι, για παράδειγμα, η φυσική διδάσκει ότι τα φαινομενικά συμπαγή τραπέζια και οι καρέκλες του δωματίου μας αποτελούνται από μικροσκοπικά, αόρατα σωματίδια και κενό, η βιολογία μάς μαθαίνει πως είμαστε φτιαγμένοι από κύτταρα, η ψυχολογία δείχνει πως τα κίνητρά μας

Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ: η τοιχογραφία του Ραφαήλ στο Βατικανό είναι η εντυπωσιακή αναγεννησιακή απεικόνιση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Οι μορφές σε αυτές τις τέσσερις λεπτομέρειες είναι πιθανώς (δεξιόστροφα, από πάνω αριστερά) ο Παρμενίδης, ο Ηράκλειτος, ο Πυθαγόρας και ο Σωκράτης.

μπορεί να καθορίζονται από υποσυνείδητες επιθυμίες, η θρησκεία μάς εμπνέει την πίστη σε κάποια υπερφυσική, ανώτατη δύναμη, ενώ η τέχνη μάς

παύει να αποτελεί ιδεώδες που κατευθύνει τη φιλοσοφική δραστηριότητα.

επιτρέπει να βλέπουμε τα πράγματα με τα μάτια της δημιουργικής φαντασίας. Η φιλοσοφία είναι η πνευματική δραστηριότητα που καλείται να διαμεσολαβήσει ανάμεσα σε αυτές τις “εικόνες” και να μας βοηθήσει να τις συμφιλιώσουμε, να τις ιεραρχήσουμε ή να εξηγήσουμε πώς σχετίζονται μεταξύ τους και πώς η μία μπορεί να οδηγεί στην άλλη. Από την αρχαιότητα οι φιλόσοφοι επιδιώκουν να συνδυάσουν τις διάφορες γενικές

Ρενέ Μαγκρίτ, Η φολοσοφία στο μπουντουάρ, 1966. Το χιούμορ υποχωρεί μπροστά στην ένταση του ερωτικού στοιχείου. Το νυχτικό αποκαλύπτει αυτά που, κανονικά, πρέπει να κρύβει.

4. Καθοδήγηση της πράξης και οργάνωση του τρόπου ζωής μας

Πως θα 'πρεπε να ζει κανείς, για να ζει καλά; Πώς θα ‘πρεπε να πράττει, για να πράττει σωστά; Aπό την εποχή των σοφιστών και του Σωκράτη η φιλοσοφία φαίνεται να έχει και πρακτικούς στόχους. Η ανάλυση και η διασάφηση των εννοιών, η αιτιολόγηση των πεποιθήσεων και η επεξεργασία μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και του ανθρώπου σκοπεύουν

θεωρίες και αντιλήψεις και να διαμορφώσουν μια συνολική και λογικά συνεκτική (χωρίς αντιφάσεις) θεώρηση του κόσμου μέσα σ' αυτόν. Τα "μεγάλα" ερωτήματα για τη ζωή, τον θάνατο και τα χαρακτηριστικά της ύπαρξής μας μπορούν να φωτιστούν -παρ’ όλο που δεν είναι δυνατόν βεβαίως να απαντηθούν οριστικά- μέσα από αυτή τη συνολική θεώρηση. Οπωσδήποτε, καθώς οι επιστήμες αναπτύσσονται και οι γνώσεις μας εξειδικεύονται και επεκτείνονται με αλματώδη ρυθμό, είναι πολύ δύσκολο να έχουμε μια γενική εποπτεία όλων αυτών που ξέρουμε ή νομίζουμε πως ξέρουμε. Όσο όμως κι αν είναι δύσκολη η επίτευξη του φιλόδοξου αυτού στόχου, όσο κι αν ο στόχος δεν μπορεί να προσεγγιστεί παρά μόνο εν μέρει και σε κάποιον βαθμό, δεν

ακόμη και σήμερα να μας υποδείξουν ακόμη και σήμερα να μας υποδείξουν αρχές και αξίες που θα ρυθμίσουν και θα νοηματοδοτήσουν τη ζωή μας. Η θεωρία -όσο σημαντική, όσο ενδιαφέρουσα και γοητευτική για το πνεύμα μας κι αν είναι- πρέπει να καθοδηγεί και τις πράξεις μας. Το πώς πρέπει να ζούμε ως άτομα, το πώς να συμπεριφερόμαστε ο ένας στον άλλον, το πώς να οργανώνουμε την κοινωνία και τους πολιτικούς μας θεσμούς αποτελούν ζητήματα που απασχολούσαν και απασχολούν και σήμερα τους φιλοσόφους. Ιδιαίτερα για την αρχαιοελληνική σκέψη, η φιλοσοφία είναι, εκτός των άλλων, και τέχνη του βίου.

ΚΕΙΜΕΝΑ
1. "ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Θα θυμάσαι λοιπόν ότι εγώ δε σου ζήτησα αυτό, δηλαδή να μου αναφέρεις ένα ή δύο από τα πολλά όσια, αλλά σου ζήτησα το συγκεκριμένο τυπικό γνώρισμα δυνάμει του οποίου όλα τα όσια είναι όσια. [...] Μάθε μου λοιπόν ποιο τέλος πάντων είναι αυτό το τυπικό γνώρισμα, ώστε κοιτάζοντάς το και έχοντάς το ως υπόδειγμα να μπορώ καθετί το οποίο κάνεις είτε εσύ είτε οποιοσδήποτε άλλος και το οποίο είναι όμοιο με αυτό να το χαρακτηρίζω όσιο και καθετί που δεν είναι σαν αυτό να μην το χαρακτηρίζω όσιο".
(Πλάτων, Eυθύφρων, 6d-e, μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος)

2. "Το κύριο μέλημα της φιλοσοφίας είναι να ελέγξει και να κατανοήσει πολύ κοινές έννοιες, που όλοι μας τις χρησιμοποιούμε καθημερινά χωρίς να τις σκεφτόμαστε. Ένας ιστορικός μπορεί να ζητήσει να μάθει τι συνέβη κάποτε στο παρελθόν, αλλά ένας φιλόσοφος θα ρωτήσει: τι είναι χρόνος; Ένας μαθηματικός μπορεί να ερευνά τις πιθανές σχέσεις μεταξύ των αριθμών, αλλά ένας φιλόσοφος θα αναρωτηθεί: τι είναι αριθμός; Ένας φυσικός θα ζητήσει να μάθει από τι συνίστανται τα άτομα ή πώς εξηγείται η βαρύτητα, αλλά ένας φιλόσοφος θα αναρωτηθεί: πώς μπορούμε να γνωρίζουμε αν υπάρχει κάτι έξω από τη νόησή μας; Ένας ψυχολόγος μπορεί να ερευνήσει πώς μαθαίνουν τα παιδιά μια γλώσσα, αλλά ένας φιλόσοφος θα ρωτήσει: τι είναι αυτό που κάνει μια λέξη να έχει κάποιο νόημα; O καθένας μπορεί να αναρωτιέται αν είναι κακό να τρυπώνεις στο σινεμά χωρίς εισιτήριο, αλλά ένας φιλόσοφος θα ρωτήσει: γιατί μια πράξη

είναι καλή ή κακή;
(Τhomas Nagel, Θεμελιώδη φιλοσοφικά προβλήματα, μτφρ. Χριστίνα Μιχαλοπούλου- Βέικου, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 1989)

3. “Επειδή λοιπόν η παρούσα φιλοσοφική μας ενασχόληση δεν έχει ως στόχο της, όπως οι άλλες, τη θεωρητική γνώση (η έρευνά μας δε γίνεται για να μάθουμε τι είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι - αλλιώς δε θα είχε κανένα νόημα), είναι ανάγκη να εξετάσουμε το θέμα των πράξεων, δηλαδή το πώς πρέπει να τις πράττουμε”.
(Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1103b26-28, (μτφρ. Δ. Λυπουρλή με τροποποιήσεις)

Κ. Τσόκλης, Οδοιπόρος, Βινεοπροβολή σε ζωγραφικό πίνακα- ακρυλικό σε μουσαμά, 1991. Συλλογή του καλλιτέχνη


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
	1. Αφού μελετήσετε τα παραπάνω αποσπάσματα, να διατυπώσετε ορισμένα ακόμη φιλοσοφικά ερωτήματα που μπορεί να γεννηθούν μέσα από την καθημερινή ζωή και τα οποία δεν μπορούν να διερευνηθούν και να απαντηθούν από συγκεκριμένες επιστήμες. 2. “Tου ανθρώπινου βίου η διάρκεια είναι στιγμή, η ύλη ρευστή, η αίσθηση αμυδρή, όλου του σώματος η σύσταση φτιαγμένη για να σαπίσει, η ψυχή είναι σβούρα, η τύχη δεν προβλέπεται και η φήμη δεν κρίνεται. Με άλλα λόγια, του σώματος όλα ποταμός κι επιδρομή από ξένους και η φήμη μετά θάνατον λήθη. Τι λοιπόν μπορεί να μας οδηγήσει; Ένα και μόνο, η φιλοσοφία. Και τούτο, όσο κρατούμε το εσωτερικό μας δαιμόνιο μακριά από ατιμία και βλάβη, δυνατότερο από ηδονές και πόνους, να μην κάνει τίποτε όπως τύχει, ούτε με ψευτιές και με υποκρισία, και να μη χρειάζεται άλλοι να κάνουν ή να μην κάνουν κάτι. Επίσης, τα συμβάντα και τα μοιραία να τα παραδέχεται, γιατί έρχονται απ’ όπου κι αυτός ήλθε, και πάνω απ’ όλα τον θάνατο με ήρεμη γνώμη να τον περιμένει, όχι ως άλλο τι παρά ως διάλυση των στοιχείων, από τα οποία κάθε ζώο συνίσταται. Αν λοιπόν για τα στοιχεία χωριστά δεν είναι τίποτε το φοβερό ακατάπαυστα να μεταβάλλονται σε κάτι άλλο, γιατί να φοβάται κανείς τη μεταβολή και τη διάλυση του συνόλου; Eίναι πράγμα φυσικό και κακό δεν έρχεται από τη φύση” (Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, 2, 17, μτφρ. Σοφία Μαντά). Στο παραπάνω απόσπασμα ο Ρωμαίος

φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος διατυπώνει επιγραμματικά μερικές κύριες αντιλήψεις της στωικής φιλοσοφίας. Νομίζετε ότι συμφωνούν με αυτό που στην καθημερινή ζωή χαρακτηρίζουμε "στωικότητα"; 3. Η γνωστή άποψη του σοφιστή Ιππία ότι "…από τη φύση μας είμαστε σ' όλα όμοιοι, και βάρβαροι και Έλληνες" μπορεί να λειτουργήσει ως επιχείρημα για τη στήριξη της ανεκτικότητας απέναντι σε άλλους ανθρώπους με διαφορετικές συνήθειες και αντιλήψεις από τις δικές μας;

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ: ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Τα όσα είπαμε παραπάνω μας βοηθούν να καταλάβουμε τη μεγάλη ποικιλία των φιλοσοφικών προβλημάτων - τα οποία μπορούν να διακριθούν ανάλογα με το θέμα της συζήτησης. Η διαφοροποίηση των προβλημάτων μάς επιτρέπει να μιλάμε για ορισμένους βασικούς κλάδους ή περιοχές της φιλοσοφικής σκέψης. Έτσι:

Όταν μας απασχολεί η γνώση -οι δυνατότητες, οι πηγές, τα είδη, οι μέθοδοι απόκτησής της- στρεφόμαστε στη γνωσιολογία.
Εφόσον αντικείμενό μας είναι η βαθύτερη υφή της πραγματικότητας, προσπαθούμε δηλαδή να καταλήξουμε σε μια γενική θεώρηση του τι υπάρχει, εστιάζουμε την έρευνά μας στον κλάδο που οι φιλόσοφοι αποκαλούν μεταφυσική ή οντολογία.
Εάν θέλουμε να βρούμε αρχές που να ρυθμίζουν τις πράξεις μας και να μας καθοδηγούν στην οργάνωση της ζωής μας, ενδιαφερόμαστε για την πρακτική φιλοσοφία - που περιλαμβάνει την ηθική, την πολιτική φιλοσοφία, αλλά και την αισθητική. Επειδή στην πρακτική φιλοσοφία μιλάμε

συνήθως για αξίες που μας κατευθύνουν και που θέλουμε να πραγματώσουμε, πολλοί ονομάζουν αυτόν τον βασικό κλάδο φιλοσοφικής αναζήτησης και αξιολογία.

Όταν μας απασχολεί το πώς πρέπει να σκεφτόμαστε, για να σκεφτόμαστε σωστά, τότε καταφεύγουμε στη λογική. H λογική θα μπορούσε να θεωρηθεί ξεχωριστός κλάδος της φιλοσοφίας, για τους περισσότερους όμως φιλοσόφους αποτελεί κυρίως το όργανο της ορθής νόησης, που είναι απαραίτητο όχι μόνο για κάθε μορφή φιλοσοφικής δραστηριότητας, αλλά και για όλες τις επιστήμες.

Χόπερ, Άνθρωποι στον ήλιο, 1960, Ουάσιγκτον, Εθνικό Μουσείο της Αμερικανικής Τέχνης. Ένας από τους πιο όψιμους πίνακες του καλλιτέχνη, που αντί να αφηγείται προβάλλει μια κατάσταση της ύπαρξης

2. Επιχειρήματα

Σε επόμενο κεφάλαιο θα έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε εκτενέστερα για τον συστηματικό τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες αναζητούν τη γνώση του κόσμου. Εδώ θα περιοριστούμε να παρατηρήσουμε ότι και στη φιλοσοφία δεν αρκεί να προβάλλει κανείς ισχυρισμούς και θέσεις ή να επικαλείται τις διαισθήσεις και τις ιδέες του, αλλά είναι απαραίτητο να προσπαθεί να τις υποστηρίζει με επιχειρήματα. Πρέπει δηλαδή εκείνος που φιλοσοφεί να οργανώνει τη σκέψη του έτσι, ώστε να συνδέει λογικά τις πεποιθήσεις του. Θα πρέπει να ξεκινά από ορισμένες προτάσεις (τις προκείμενες) και να καταλήγει στην πρόταση την οποία θέλει να υποστηρίξει (το συμπέρασμα). Η λογική θα τον βοηθήσει να καταλάβει πότε το συμπέρασμα συνάγεται ή προκύπτει από τις προκείμενες του επιχειρήματος. Για παράδειγμα, το παραγωγικό επιχείρημα “όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί, ο Σωκράτης είναι άνθρωπος, άρα ο Σωκράτης είναι θνητός” είναι ένα έγκυρο επιχείρημα, με αληθείς προκείμενες, οπότε και το αληθές συμπέρασμα προκύπτει αναγκαία από αυτές. Αντίθετα, το επιχείρημα “μερικοί άνθρωποι είναι φιλό-

σοφοι, ο Σωκράτης είναι άνθρωπος, άρα ο Σωκράτης είναι φιλόσοφος” δεν είναι έγκυρο, γιατί, παρ’ όλο που οι προκείμενες είναι αληθείς και το συμπέρασμα συμβαίνει να είναι αληθές, ωστόσο το συμπέρασμα δε συνάγεται αναγκαία από τις προκείμενες. Υπάρχουν επιχειρήματα με την ίδια μορφή στα οποία οι προκείμενες είναι αληθείς, αλλά το συμπέρασμα είναι ψευδές, όπως, για παράδειγμα, το επιχείρημα “μερικοί άνθρωποι είναι φιλόσοφοι, ο Θεμιστοκλής είναι άνθρωπος, άρα ο Θεμιστοκλής είναι φιλόσοφος”. Τα επιχειρήματα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν έγκυρα.

Αξίζει ακόμα να επισημάνουμε ότι τα φιλοσοφικά επιχειρήματα δεν μπορούν να αναπτύσσονται μέσα στο αυστηρό θεωρητικό πλαίσιο των επιμέρους επιστημών, αλλά πρέπει όσοι φιλοσοφούν να αντλούν στοιχεία από τις πεποιθήσεις του κοινού νου -τις οποίες βέβαια δε θα διστάζουν να υποβάλουν σε κριτική- όπως πρέπει και να χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινή μας γλώσσα.

3. Φιλοσοφία και επιστήμες

Σε παλαιότερες εποχές δε γινόταν διάκριση

μεταξύ φιλοσοφίας και επιστημών. Από αυτό που αρχικά ονομαζόταν φιλοσοφία αποσπάστηκαν σιγά σιγά επιμέρους γνωστικά πεδία, τα οποία στα νεότερα χρόνια αποτέλεσαν τη φυσική, τη βιολογία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία κτλ. Μερικοί μάλιστα υποστηρίζουν ότι με τη γέννηση και την πρόοδο των επιστημών ο χώρος της φιλοσοφίας συρρικνώνεται προοδευτικά και μπορεί στο μέλλον η φιλοσοφία να χάσει τον λόγο της ύπαρξής της. Σύμφωνα όμως με τα όσα είπαμε παραπάνω για την ιδιαιτερότητα των φιλοσοφικών ερωτημάτων και προβλημάτων, καθώς και για τους στόχους της φιλοσοφικής δραστηριότητας, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι, παρά τη μεγάλη εξέλιξη των επιστημών, η φιλοσοφία εξακολουθεί να υφίσταται ως μια διαφορετική εκδήλωση του πνεύματος. Αυτή διακρίνεται από τις επιστήμες όχι μόνο ως προς τον βαθμό γενικότητας, αλλά και ως προς την έμφαση σε εννοιολογικές διερευνήσεις, ως προς την επιμονή στη βαθύτερη αιτιολόγηση βασικών, καθημερινών και επιστημονικών πεποιθήσεων και ως προς τη σημασία της για τη νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η φιλοσοφία λοιπόν έρχεται “πριν” από τις επιστήμες -για να τις βοηθήσει να θεμελιώσουν τις αρχές τους, να προσδιορίσουν καλύτερα τις έννοιές τους και να οργανώσουν τις μεθόδους τους, ώστε να διευκολυνθεί το έργο τους -αλλά και “μετά” από αυτές - για να συνοψίσει και να ερμηνεύσει τα πορίσματα των ερευνών τους. Έτσι κι αλλιώς, στον βαθμό κατά τον οποίο η φιλοσοφία συνιστά μια “αναδίπλωση” της σκέψης πάνω στον εαυτό της, τοποθετείται σε διαφορετικό επίπεδο από τις επιστήμες, φυσικές και κοινωνικές. Παραφράζοντας τα λόγια του μεγάλου Αυστριακού φιλοσόφου Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν (20ός αιώνας), θα μπορούσαμε να πούμε ότι η λέξη “φιλοσοφία” σημαίνει κάτι που

στέκει “πάνω” ή “κάτω” από τις επιστήμες, αλλά όχι “δίπλα” σ’ αυτές. Γι’ αυτόν τον λόγο και η φιλοσοφική σκέψη δεν έχει τη γραμμική εξέλιξη που έχουν οι επιστήμες. Έτσι, ενώ, όταν σπουδάζουμε ιατρική, δεν είναι ανάγκη να μαθαίνουμε τις θεωρίες του Ιπποκράτη και του Ασκληπιού, όταν διδασκόμαστε φυσική, δε χρειαζόμαστε την ξεπερασμένη σήμερα φυσική του Αριστοτέλη, όταν ασχολούμαστε με την ψυχολογία, δεν έχει νόημα να χρησιμοποιούμε τις πειραματικές μεθόδους του 19ου αιώνα, όταν ωστόσο μελετούμε φιλοσοφία, είναι ουσιώδες να στρεφόμαστε στον στοχασμό του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη ή του Καντ και να διερευνούμε τη δική τους σύλληψη των προβλημάτων. H φιλοσοφία γυρνά και ξαναγυρνά σε ερωτήματα που παραμένουν “ανοικτά” από τη φύση τους και προσπαθεί να τα φωτίσει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Φυσικά, η φιλοσοφία δεν μπορεί να αγνοεί την εξέλιξη της επιστημονικής προσέγγισης του κόσμου, εφόσον μάλιστα την ενδιαφέρει πάνω απ’ όλα η βαθύτερη σημασία των πορισμάτων των επιστημών για τον άνθρωπο, τις σκέψεις και τις πράξεις του.

Χόπερ, Διάλειμμα, 1963, Ιδιωτική Συλλογή. Ένα είδος σύγχρονης Νόρας, με τη μορφή μιας γραμματέως ή μια νοικοκυράς. Ο Χόπερ δεν τη ζωγραφίζει για να αποσαφηνίσει την κατάστασή της αλλά αντίθετα για να εμπλουτίσει τη μορφή και το περιβάλλον της με κάποιο μετέωρο και μυστηριώδες νόημα.

ΚΕΙΜΕΝΑ
1. “Σε μια εποχή που παράγει δασκάλους σαν [...] τον ασύγκριτο κύριο Νεύτωνα [...] αρκεί η φιλοδοξία να απασχοληθεί κανείς ως εργαζόμενος υπό τις εντολές τους και να καθαρίσει λίγο το έδαφος από τα σκουπίδια που φράζουν τον δρόμο της γνώσης · αυτή θα είχε προοδεύσει πολύ περισσότερο, αν οι προσπάθειες των ευφυών και φιλόπονων ανθρώπων δεν είχαν εμποδιστεί από την εμβριθή αλλά επιπόλαιη χρήση ανεπεξέργαστων, επιτηδευμένων ή ακατανόητων όρων που εισάγονται στις επιστήμες...”
(John Locke, Αn Essay Concerning Human Understanding [Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση], Clarendon Press, Οξφόρδη 1975, σ. 9-10)

2. “Eίναι γεγονός ότι στην αρχή επιστήμη και φιλοσοφία ήταν ενωμένες και μονάχα με το πέρασμα των αιώνων η φυσική, η χημεία, η αστρονομία ή η ψυχολογία απέκτησαν σιγά σιγά την ανεξαρτησία τους από την κοινή φιλοσοφική μήτρα. Σήμερα οι επιστήμες φιλοδοξούν να μας εξηγήσουν πώς είναι φτιαγμένος ο κόσμος γύρω μας και πώς λειτουργεί, ενώ η φιλοσοφία ενδιαφέρεται κυρίως για τη σημασία που έχει ο κόσμος για μας. Η επιστήμη, για οποιοδήποτε θέμα κι αν μιλήσει, υιοθετεί την απρόσωπη οπτική γωνία (ακόμα κι όταν ερευνά τον ίδιο τον άνθρωπο!), ενώ η φιλοσοφία έχει πάντοτε υπόψη της ότι η γνώση έχει αναγκαστικά ένα υποκείμενο: τον άνθρωπο- πρωταγωνιστή. Η επιστήμη επιδιώκει να γνωρίσει αυτό που υπάρχει κι αυτό που συμβαίνει. Η φιλοσοφία μελετά το πώς μας επηρεάζει αυτό που υπάρχει κι αυτό που γνωρίζουμε ότι συμβαίνει. Η επιστήμη πολλαπλασιάζει τις προοπτικές και τις περιοχές της γνώσης, που σημαίνει ότι τεμαχίζει και εξειδικεύει τη γνώση. Η φιλοσοφία πασχίζει να συσχετίσει το καθετί με όλα τα υπόλοιπα,

προσπαθεί να συγκεντρώσει το σύνολο των γνώσεων σ’ ένα κοινό θεωρητικό πλαίσιο, ικανό να υπερβεί την πολυμορφία αυτής της ενιαίας και αδιαίρετης περιπέτειας που είναι η σκέψη ή, μ’ άλλα λόγια, η ανθρώπινη ύπαρξη. Η επιστήμη αποσυνθέτει τις εμφανείς μορφές του πραγματικού σε αόρατα θεωρητικά στοιχεία, με κυματικό ή σωματιδιακό χαρακτήρα, που μπορούν να εκφραστούν μαθηματικά σε στοιχεία αφηρημένα και απρόσιτα. Χωρίς να αγνοεί ή να περιφρονεί αυτή την ανάλυση, η φιλοσοφία διασώζει τη ζωτική για τον άνθρωπο εμφανή πραγματικότητα, μέσα στην οποία εκτυλίσσεται η περιπέτεια της ύπαρξής μας (π.χ. η επιστήμη μάς αποκαλύπτει ότι τα τραπέζια και τα δέντρα αποτελούνται από ηλεκτρόνια, νετρόνια κτλ., ενώ η φιλοσοφία, χωρίς να υποτιμά αυτή την αποκάλυψη, μας επαναφέρει σε μια ανθρώπινη πραγματικότητα ανάμεσα σε τραπέζια και δέντρα). Η επιστήμη αναζητεί γνώσεις και όχι απλές εικασίες. Η φιλοσοφία θέλει να μάθει τη σημασία που έχουν για μας οι γνώσεις μας στο σύνολό τους, και μάλιστα αν είναι γνώσεις πραγματικές ή μεταμφιεσμένη άγνοια! Γιατί η φιλοσοφία συνηθίζει να προβληματίζεται για ζητήματα που οι επιστήμονες (και φυσικά και ο απλός κόσμος) θεωρούν δεδομένα ή προφανή”.
(Φερνάντο Σαμπατέρ, Οι ερωτήσεις της ζωής, μτφρ. Κ. Φιλιππίδης, εκδ. Αίολος, Αθήνα 2003, σ. 21)

3. “Η φιλοσοφία, όπως είπε ο Βίτγκενσταϊν, “δεν είναι θεωρία, αλλά δραστηριότητα”. To αποτέλεσμα της φιλοσοφίας δεν είναι “φιλοσοφικές προτάσεις”, αλλά η διασάφηση των προτάσεων”.

(Μoritz Schlick, Μορφή και περιεχόμενο: Eισαγωγή στη φιλοσοφική σκέψη, μτφρ. Ιωάννας Γόρδου, εκδ. Εγνατία, Θεσσαλονίκη, χ.χ., σ. 257)


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
	1. α) “Μπορούν να επιβιώσουν ζωντανοί οργανισμοί στις ατμοσφαιρικές συνθήκες του πλανήτη Άρη;” β) “Ποιο είναι το νόημα της ανθρώπινης ζωής;” Να συγκρίνετε τα δύο παραπάνω ερωτήματα. Ποιο από τα δύο φαίνεται να διατυπώνει ένα επιστημονικό ερώτημα και ποιο μπορεί να χαρακτηριστεί ως φιλοσοφικό; Σε τι διαφέρει η αντιμετώπισή τους;

2. Αφού μελετήσετε το απόσπασμα 2, να αναρωτηθείτε αν ο στοχασμός πάνω στα προβλήματα της επιστήμης του βοηθά τον επιστήμονα να προεκτείνει τον προβληματισμό του προς την κατεύθυνση της φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, πώς η δυνατότητα της κλωνοποίησης ζώων ή ανθρώπων μπορεί να κάνει έναν επιστήμονα να θέσει φιλοσοφικά ερωτήματα;

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ακαδημία του Πλάτωνος, ψηφιδωτό.

1. Αμφισβητήσεις της αξίας
της φιλοσοφίας

που υιοθετούν οι φιλόσοφοι απέναντι σε καίρια ζητήματα θεωρείται από

Επισημάναμε ότι τα φιλοσοφικά ερωτήματα μας φαίνονται στην αρχή παράξενα και μας προκαλούν μια ιδιάζουσα αμηχανία ή και διανοητική δυσφορία. Aπό την άλλη μεριά, οι φιλόσοφοι επιμένουν υπερβολικά στη διασάφηση εννοιών που εκ πρώτης όψεως δεν αποτελούν πρόβλημα, όπως επίσης και στην αιτιολόγηση πεποιθήσεων που οι

Ο Μπαρούχ Σπινόζα χαρακτηρίζεται από τον Μπέρτραντ Ράσελ ως ο “πιο ευγενής και αξιαγάπητος από τους μείζονες φιλοσόφους”.

αρκετούς και επικίνδυνη, εφόσον κλονίζει τις βεβαιότητές μας και ενδεχομένως υπονομεύει την πίστη μας στη θρησκεία, στις παραδόσεις αλλά και στους πολιτικούς θεσμούς της κοινωνίας μας. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα υπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα δίωξης ή και καταδίκης φιλοσόφων όπως, μεταξύ άλλων, του Αναξαγόρα (για αθεΐα), του Σωκράτη (για εισαγωγή στην κοινωνία “καινών δαιμονίων” και για “διαφθορά των νέων”), του Πλάτωνα (αιχμαλωσία στη Σικελία,

περισσότεροι άνθρωποι δέχονται χωρίς πολλή συζήτηση. Είναι λοιπόν φυσικό ο απλός άνθρωπος να κουράζεται ή και να ενοχλείται, όταν τον καλούμε να σκεφτεί σε βάθος για ζητήματα αφηρημένα, που δε φαίνεται να έχουν άμεση σχέση με τη ζωή του. Για τον απλό άνθρωπο η φιλοσοφική αναζήτηση μοιάζει άσκοπη, εφόσον κατά κανόνα δεν καταλήγει σε απτό αποτέλεσμα και τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Πολλοί βέβαια εκφράζουν το δέος τους για τη φιλοσοφική σκέψη, που τους φαίνεται απρόσιτη, με τη φράση “αυτά δεν είναι για μας, είναι βαθιά φιλοσοφία”, ενώ πιο συχνά οι περισσότεροι διατυπώνουν ειρωνικά σχόλια του τύπου “αυτά είναι φιλοσοφίες!”, θεωρώντας ότι η φιλοσοφία είναι χάσιμο χρόνου και ότι οι σχολαστικές συζητήσεις περί φιλοσοφικών προβλημάτων είναι άχρηστες, καθυστερούν ή και εμποδίζουν την πράξη. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι και στη λογοτεχνία -από τον Αριστοφάνη και τον Λουκιανό μέχρι τον σύγχρονο Άγγλο θεατρικό συγγραφέα Τομ Στόπαρντ- ο φιλόσοφος διακωμωδείται με διάφορους τρόπους.
Aκόμη χειρότερα, η κριτική στάση

όπου είχε προσπαθήσει να διδάξει φιλοσοφία στον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο Β΄), του Τζορντάνο Μπρούνο (καύση στην πυρά λόγω αιρετικής διδασκαλίας), του Σπινόζα (αφορισμός από την εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ), του Καντ (απαγόρευση του βιβλίου του για τη θρησκεία από την πρωσική λογοκρισία), του Μπέρτραντ Ράσελ (φυλάκιση λόγω της εναντίωσής του στη συμμετοχή της Βρετανίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο). Ο Πλάτων -έχοντας ίσως στον νου του την καταδίκη του δασκάλου του και τη δική του πικρή εμπειρία στη Σικελία- περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τη μοίρα του φιλοσόφου που προσπαθεί να στρέψει και τους συνανθρώπους του, οι οποιοι, ζουν μέσα στην άγνοια, στη μελέτη της φιλοσοφίας. Τον παρομοιάζει με δεσμώτη στο βάθος ενός σπηλαίου, ο οποίος κατορθώνει να απελευθερωθεί από τα δεσμά του, να βγει από το σπήλαιο και να δει το φως του ήλιου. Όταν επιστρέφει στο σπήλαιο, για να διδάξει την αλήθεια σε όσους βρίσκονται ακόμα δεμένοι και έχουν μπροστά τους μόνο είδωλα της πραγματικότητας, εκείνοι δε θα τον πιστέψουν, θα προτιμήσουν να μείνουν στην πλάνη τους και θα τον προπηλακίσουν, ίσως μάλιστα απειλήσουν να τον σκοτώσουν (όπως συνέβη και με τον Σωκράτη).

2. Η χρησιμότητα της φιλοσοφίας

Είναι προφανές σε όποιον σκεφτεί προσεκτικά ότι η φιλοσοφία δεν είναι ούτε άχρηστη ούτε επικίνδυνη. Μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα για τη χρησιμότητα και τη λειτουργία της είναι πως αυτο καθαυτό το ενδιαφέρον των ανθρώπων για θεωρητικές αναζητήσεις φτάνει για να δικαιολογήσει τη φιλοσοφική τους δραστηριότητα. Η αποφυγή εννοιολογικών συγχύσεων, η ανίχνευση των δυνατών απαντήσεων στα “μεγάλα ερωτήματα” της ύπαρξής μας - ακόμη κι αν δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την ορθή απάντηση- η συνειδητοποίηση των ορίων της γνώσης μας, η διαμόρφωση συνολικών

αντιλήψεων για τον άνθρωπο και τον κόσμο μας είναι σημαντικά επιτεύγματα που μας ικανοποιούν από μόνα τους, ανεξάρτητα από άλλα πρακτικά αποτελέσματα. Εξάλλου, η χαρά της καθαρής διανοητικής έρευνας μας δίνει κάτι που δεν μπορεί να μας προσφέρει καμιά άλλη ενασχόληση · μας επιτρέπει να βγούμε από τη

ρουτίνα της καθημερινότητας και να δούμε τα πράγματα από κάποια απόσταση.
Ωστόσο, για να αντικρουστούν οι απόψεις των επικριτών της φιλοσοφίας, πρέπει πάνω απ' όλα να συνειδητοποιήσει κανείς την πρακτική σημασία της μελέτης της και τη συμβολή της στην προσωπική ανάπτυξη του ατόμου και στην κοινωνική πρόοδο.Πρέπει να γίνει συνείδηση ότι η επίπονη άσκηση στην επιχειρηματολογία οξύνει την κριτική μας ικανότητα, μας προστατεύει από λογικά σφάλματα και μας δίνει τη δυνατότητα να ελέγξουμε και να διορθώσουμε πολλές προκαταλήψεις. Επιπλέον, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι η φιλοσοφία, όπως είδαμε παραπάνω,

διευρύνειτον διανοητικό μας ορίζοντα και μας φανερώνει θεωρητικές και πρακτικές δυνατότητες που δεν είχαμε σκεφτεί προηγουμένως. Πολλοί επιστήμονες, όπως ο Νεύτων ή ο Aϊνστάιν, οδηγήθηκαν στη διατύπωση των θεωριών τους έχοντας προηγουμένως επιδοθεί σε ανάλυση εννοιών και σε νοητικά πειράματα φιλοσοφικού χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, ο Νεύτων και ο Aϊνστάιν συνέλαβαν την ιδέα της βαρύτητας και της σχετικότητας, αντίστοιχα, όχι μόνο μέσα από παρατηρήσεις των φυσικών φαινομένων, αλλά κυρίως μέσα από τον αφηρημένο στοχασμό πάνω σ’ αυτές τις παρατηρήσεις, ο οποίος βασιζόταν σε

γενικότερες φιλοσοφικές αντιλήψεις.
Και στον χώρο όμως των νομικών και των πολιτικών συζητήσεων, που συμβάλλουν στην εξέλιξη των κοινωνικών θεσμών, ο κριτικός ρόλος της φιλοσοφίας είναι πολύτιμος. Οι ιδέες των ανθρώπινων δικαιωμάτων και του κοινωνικού συμβολαίου, που κυριάρχησαν στις δυτικές κοινωνίες μετά τη Γαλλική

Eπανάσταση, έγιναν πρώτα αντικείμενο διεξοδικής επεξεργασίας από τους φιλοσόφους της εποχής του Διαφωτισμού, τον Ρουσό, τον Λοκ, τον Βολταίρο. Αλλά και στον 20ό αιώνα και μέχρι τις μέρες μας πολλοί φιλόσοφοι, όπως ο Ράσελ, ο Σαρτρ, ο Μαρκούζε και ο Τσόμσκυ, δε δίστασαν να αντιπαρατεθούν με την πολιτική εξουσία.
Άλλωστε, ο καθένας από μας θα μπορούσε να βρει και από την προσωπική του ζωή παραδείγματα τα οποία να αποδεικνύουν ότι η φιλοσοφική συζήτηση τον βοήθησε να καταλάβει καλύτερα κάποιο πρόβλημα που τον απασχολούσε και να πάρει ορθότερες αποφάσεις. Η κατανόηση της σημασίας

της αυτονομίας, για παράδειγμα, μπορεί να μας κάνει να ενεργούμε περισσότερο υπεύθυνα ως ελεύθεροι πολίτες μιας δημοκρατικής κοινωνίας -στη ρύθμιση της οποίας συμμετέχουμε με την ψήφο μας - ενώ η εμβάθυνση στις δυσκολίες εμπέδωσης της γνώσης μπορεί να μας εμπνεύσει ταπεινοφροσύνη και σεβασμό στους συνεργάτες μας. Κάθε άνθρωπος, όσο κι αν δεν το συνειδητοποιεί πάντοτε, θα αισθανθεί κάποια στιγμή την ανάγκη να “φιλοσοφήσει”, να δει τη ζωή του και τα πράγματα “από απόσταση”, για να νιώσει τη βαθύτερη πνευματική ικανοποίηση της θεωρητικής κατανόησης, αλλά και για να στηρίξει κάποιες σημαντικές επιλογές του. Και πρέπει αυτό να προσπαθήσει, όσο μπορεί, να το κάνει σωστά, μεθοδικά, με σοβαρότητα και με λογική αυστηρότητα στη σκέψη του.	ΚΕΙΜΕΝΑ 1. "ΚΑΛΛΙΚΛΗΣ: Η φιλοσοφία, Σωκράτη, έχει τη χάρη της, αν ασχοληθείς μαζί της με μέτρο στα νιάτα σου. Ακόμη κι αν είναι κανείς πολύ προικισμένος, εφόσον συνεχίσει να φιλοσοφεί και στην ωριμότητά του, αναγκαστικά θα αποξενωθεί από όλα όσα πρέπει να γνωρίζει, προκειμένου να γίνει ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος. [...] Με τη φιλοσοφία είναι ωραίο να ασχολείται για μορφωτικούς λόγους και δεν είναι άπρεπο να φιλοσοφεί κανείς όσο είναι νεαρός. Όταν όμως μεγαλώσει και φιλοσοφεί ακόμη, τότε η περίπτωση είναι για γέλια και εγώ τουλάχιστον νιώθω για όσους φιλοσοφούν ό,τι νιώθω για όσους δυσκολεύονται να μιλήσουν και παίζουν σαν μικρά παιδιά Τον νέο που δε φιλοσοφεί τον θεωρώ ανελεύθερο άνθρωπο, που δεν είναι άξιος για τίποτα ωραίο και μεγάλο. Όταν όμως τον δω ηλικιωμένο να φιλοσοφεί και να μη σταματάει, μου φαίνεται πια, Σωκράτη, ότι ο άνθρωπος αυτός πρέπει να φάει ξύλο [...] δεν αξίζει να λέγεται άντρας, όταν φεύγει από το κέντρο της πόλης και από τις συγκεντρώσεις, όπου [...] οι άντρες διαπρέπουν, και βουλιάζει για την υπόλοιπη ζωή του σε μια γωνιά ψελλίζοντας με τρεις τέσσερις νεαρούς". (Πλάτων, Γοργίας 484c-486a) 2. “Κι αν θα χρειαζόταν να παραβγεί πάλι με εκείνους που είχαν παραμείνει δεσμώτες προσπαθώντας να διακρίνει τις σκιές, ενώ η όρασή του θα είναι αδύναμη ωσότου να προσαρμοστούν τα μάτια του κι ο χρόνος της προσαρμογής όχι πολύ σύντομος, άραγε δε θα γινόταν περίγελως και δε θα έλεγαν γι’ αυτόν ότι γύρισε με τα μάτια του χαλασμένα από 'κεί πάνω που ανέβηκε, και ότι δεν αξίζει τον κόπο ούτε καν να δοκιμάσει κανείς να ανεβεί επάνω, αυτόν, αν μπορούσαν με.
Στη φωτογραφία ο φιλόσοφος Ζαν- Πολ Σαρτρ παρακολουθείται στενά, όπως συνέβαινε συχνά, από έναν εκπρόσωπο των γαλλικών δυνάμεων ασφαλείας.

κάποιον τρόπο να τον πιάσουν στα χέρια τους και να τον σκοτώσουν, δε θα τον σκότωναν;”
(Πλάτων, Πολιτεία 517a, μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος)

3. “Aφού με δίδαξε η πείρα ότι όλα όσα συμβαίνουν συνήθως στην κοινή ζωή είναι μάταια και μηδαμινά, και βλέποντας ότι όλα όσα φοβόμουν ή γίνονταν αφορμή να δοκιμάζω φόβο δεν είχαν καθεαυτά τίποτε καλό ούτε κακό, παρά μόνο στον βαθμό που με αναστάτωναν, ποφάσισα τελικά να αναζητήσω μήπως υπήρχε κάποιο πραγματικό και κοινωνήσιμο αγαθό που μόνο αυτό να ήταν η αιτία που θα επηρέαζε το μυαλό, αποκλείοντας όλα τα υπόλοιπα · ή, ακριβέστερα ακόμη, κάποιο πράγμα που η ανακάλυψη και η απόκτησή του θα μου πρόσφεραν για πάντα την ικανοποίηση μιας υπέρτατης και αδιάκοπης χαράς
(Μπαρούχ Σπινόζα, Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, μτφρ. Βernard Jacquemart, Bασιλική Γρηγοροπούλου, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2000, σ. 23)

Χόπερ, Γαλάζια Βραδιά. Αυτή η μεγάλη ελαιογραφία του 1914 βρίσκεται σήμερα στη Νέα Υόρκη, στο Μουσείο Χουίτνεϊ της Αμερικανικής Τέχνης. Πρόκειται πιθανόν για ένα στοχασμό για την Ευρώπη τη χρονιά της έκρηξης του Πρώτου παγκοσμίου Πολέμου. Η όρθια γυναίκα φαίνεται σαν μια επιτηδευμένη φιγούρα που δεν συμμετέχει σ' αυτά που συμβαίνουν γύρω της και γίνεται σχεδόν σύμβολο της διάχυτης μελαγχολίας της μοντέρνας ζωής. Μέσα από τις γελοιογραφικές μορφές και τα προσωπεία, ο Χόπερ και μαζί ο παρατηρητής εισέρχεται στον εσωτερικό και περίπλοκο κόσμο των ανθρώπινων αισθημάτων.


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
	1. Αναφορικά με τα αποσπάσματα 1 και 2, να εξετάσετε τους τρόπους με τους οποίους ο Πλάτων περιγράφει τη θέση του φιλοσόφου μέσα στο κοινωνικό σύνολο και ειδικότερα την αντιμετώπιση του φιλοσόφου από την κοινωνία. Πόσο πιστεύετε ότι ο κοινωνικός ρόλος του φιλοσόφου έχει αλλάξει στην εποχή μας και γιατί; 2. Μελετώντας τη βιογραφία ορισμένων φιλοσόφων, να εξετάσετε σε ποιο βαθμό αυτοί συγκρούστηκαν με τις κυρίαρχες στην εποχή τους κοινωνικές αντιλήψεις. Μπορείτε να συζητήσετε, για παράδειγμα, τη ζωή του Σπινόζα, του Ζαν Ζακ Ρουσό, καθώς και τη σύγχρονη πολιτική κριτική του Αμερικανού γλωσσολόγου και φιλοσόφου Νόαμ Τσόμσκυ. 3. Όταν ρώτησαν τον Ντε Γκολ γιατί δε συλλαμβάνει τον φιλόσοφο Ζαν Πολ Σαρτρ που μετείχε στα γεγονότα του Μάη του '68, απάντησε: "Δεν μπορείς να συλλάβεις έναν Βολταίρο". Να σχολιάσετε την απάντησή του, ύστερα από μια σύντομη ιστορική εισαγωγή στα πολιτικά κινήματα της δεκαετίας του’60.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΕΜΠΤΗ:
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

"Η φιλοσοφία είναι η εποχή της βαλμένη
σε έννοιες".
(Γκέοργκ Φρίντριχ Χέγκελ, Σχεδίασμα
φιλοσοφίας του δικαίου)

O Hegel ήταν ένας μεγάλος δάσκαλος.

Η ανάλυσή μας ως τώρα παρουσίασε χαρακτηριστικά γνωρίσματα της φιλοσοφικής σκέψης που δεν εντάσσονται σε κάποιο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας κάνει να νομίσουμε ότι η φιλοσοφική δραστηριότητα βρίσκεται εκτός τόπου και χρόνου. Κάποιοι φιλόσοφοι μάλιστα έχουν υποστηρίξει ότι τα φιλοσοφικά ερωτήματα καθορίζονται εξ ολοκλήρου από την εποχή και την κοινωνία μέσα στην οποία τίθενται.
Εκείνο πάντως που θα μπορούσε να υποστηριχθεί σε κάθε περίπτωση είναι ότι, ακόμη κι αν τα ερωτήματα αυτά έχουν να κάνουν με σταθερά και υπερχρονικά δεδομένα (όπως η γέννηση και ο θάνατος του ανθρώπου ή η βαθύτερη δομή της ανθρώπινης σκέψης και της ανθρώπινης γλώσσας), εντούτοις o τρόπος με τον οποίο διατυπώνονται και η έμφαση που τους δίνεται ποικίλλει από εποχή σε εποχή, από πολιτισμό σε πολιτισμό. Έτσι, για να περι-

οριστούμε μόνο στον δυτικό πολιτισμό, εφόσον το βιβλίο μας ασχολείται με τη δυτική φιλοσοφία, αξίζει να παρατηρήσουμε ότι στην εποχή των προσωκρατικών φιλοσόφων (7ος και 6ος π.Χ. αιώνας) τίθενται για πρώτη φορά μεταφυσικά ή οντολογικά ερωτήματα για την υφή και τη συγκρότηση της πραγματικότητας, ενώ από την εποχή των σοφιστών και του Σωκράτη (5ος π.Χ. αιώνας) ξεκινά μια στροφή στην πρακτική φιλοσοφία και ειδικότερα στην ηθική, εφόσον συζητείται το πρόβλημα του πώς θα έπρεπε να ζει κανείς. Κατά τον Μεσαίωνα (11ος-15ος αιώνας) κυριαρχούν θεολογικά ζητήματα και ερωτήματα σχετικά με τη σχέση γνώσης και πίστης, ενώ κατά τη νεότερη εποχή, από τον Ντεκάρτ μέχρι και τον Καντ (17ος-18ος αιώνας), συντελείται μια στροφή στη γνωσιολογία και τίθενται ερωτήματα για τη φύση του υποκειμένου που γνωρίζει τον κόσμο και για τις νοητικές του δυνάμεις. Με τον Χέγκελ (19ος αιώνας) δίνεται έμφαση στη φιλοσοφία της ιστορίας και τονίζεται η σημασία της ιστορικής εξέλιξης της φιλοσοφικής σκέψης. Ο Χέγκελ μάλιστα

να αγνοούν την ιστορία του ανθρώπινου στοχασμού. Η μελέτη του παρελθόντος και των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που επικρατούν σε διάφορες ιστορικές στιγμές τούς επιτρέπει να ερμηνεύουν καλύτερα το πώς πρωτοεμφανίστηκαν κάποια προβλήματα και να παρακολουθούν τις διαφορετικές προσπάθειες για την αντιμετώπισή τους.


ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
	1. α) “Τα γνήσια φιλοσοφικά προβλήματα είναι πάντοτε ριζωμένα μέσα σε επείγοντα προβλήματα εκτός φιλοσοφίας και πεθαίνουν, αν οι ρίζες τους μαραθούν” (Καρλ Πόπερ) β) “Δε νομίζω πως ο κόσμος ή οι επιστήμες θα μου έθεταν ποτέ φιλοσοφικά προβλήματα. Είναι όσα οι άλλοι φιλόσοφοι είπαν για τον κόσμο και τις επιστήμες εκείνα που μου εισηγήθηκαν την ύπαρξη φιλοσοφικών προβλημάτων” (Τζορτζ Μουρ). Ποιο είναι το κοινό ερώτημα στο οποίο απαντούν οι δύο παραπάνω απόψεις; Αν θα έπρεπε να επιλέξετε μία από αυτές τις απόψεις, με ποια επιχειρήματα θα την υποστηρίζατε; 2. “Χωρίς την ιστορία μένει κανείς ένα άπειρο παιδί. Και ιδιαίτερα χωρίς την ιστορία της φιλοσοφίας- που δεν είναι απλώς ιστορία της πλάνης και της αλήθειας- δε θα μάθει κανένας να εκτιμά τη ρώμη του ανθρώπινου νου…” (Γκότχολντ Εφράιμ Λέσινγκ). Να αναλύσετε την άποψη του Λέσινγκ και να διατυπώσετε τη γνώμη σας. Γιατί η ιστορία της φιλοσοφίας “δεν είναι απλώς ιστορία της πλάνης και της αλήθειας”; Tι άλλο διδασκόμαστε από τη μελέτη της ιστορικής πορείας του φιλοσοφικού στοχασμού;

πιστεύει ότι μπορούμε να κατανοήσουμε την ίδια την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας μέσα από τη μελέτη αυτής της εξέλιξης, που φανερώνει την προοδευτική ωρίμανση και αυτοσυνειδησία του πνεύματος. Στα τέλη

Ο Χέγκελ, ο σημαντι-
κότερος Γερμανός φιλόσοφος μετά τον Καντ.

του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα σημειώνεται μια νέα στροφή στις φιλοσοφικές αναζητήσεις, κυρίως στη φιλοσοφία της γλώσσας και στη λογική, ενώ παράλληλα δίνεται έμφαση και στην καλύτερη κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Οπωσδήποτε οι φιλόσοφοι δεν μπορούν

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

-Η φιλοσοφία είναι η ιδιαίτερη πνευματική δραστηριότητα στην οποία επιδιδόμαστε όταν μας απασχολούν παράδοξα, οριακά ερωτήματα που αφορούν τη σκέψη και τη ζωή μας. Για να αντιμετωπίσουν αυτά τα ερωτήματα και τα προβλήματα που εκφράζουν, οι φιλόσοφοι προσπαθούν:
α) Να αποσαφηνίσουν γενικές και αφηρημένες έννοιες.
β) Να αιτιολογήσουν βασικές πεποιθήσεις.
γ) Να διαμορφώσουν μια συνολική και συνεκτική θεώρηση του κόσμου και της
θέσης του ανθρώπου σ’αυτόν μέσα.
δ) Να αναδείξουν αρχές και αξίες που θα ρυθμίσουν και θα νοηματοδοτήσουν τη ζωή μας.

- Οι κυριότεροι κλάδοι της φιλοσοφίας είναι:
α) η γνωσιολογία,.
β) η μεταφυσική ή οντολογία,.
γ) η πρακτική φιλοσοφία ή αξιολογία.

- Ειδική σημασία έχει η λογική, η οποία μας διδάσκει τις κατάλληλες μεθόδους για τη διατύπωση έγκυρων επιχειρημάτων.

- Η φιλοσοφία διαφοροποιείται από τις επιστήμες κυρίως ως προς τη γενικότητα και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των "ανοικτών" ερωτημάτων της. Έρχεται "πριν" από τις επιστήμες, για να συντελέσει στη διαμόρφωση των εννοιών και των μεθόδων τους, αλλά και "μετά" από αυτές, για να ερμηνεύσει τα πορίσματά τους.

- Το έργο των φιλοσόφων ικανοποιεί μια βαθύτερη πνευματική μας ανάγκη και συμβάλλει κατά σημαντικό τρόπο στην ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης και στον συνειδητό προσανατολισμό της πράξης. Πολλοί θεωρούν -εσφαλμένα- τις συζητήσεις τους σχολαστικές και άσκοπες, και πιστεύουν ότι η έντονη κριτική τους στάση κινδυνεύει να υπονομεύσει την πίστη μας στη θρησκεία, στις παραδόσεις και στους θεσμούς.

- Παρ' όλο που τα μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα μας φαίνονται αναλλοίωτα και υπερχρονικά, η φιλοσοφική σκέψη εξελίσσεται μέσα στους αιώνες, ενώ η έμφαση που δίνεται σε κάποια ζητήματα ή κάποιους βασικούς κλάδους διαφέρει ανάλογα με τον πολιτισμό και την εποχή που εξετάζουμε.