Η πεζογραφία  -  Το μυθιστόρημα

Δύο ιδεολογικά κέντρα θα επηρεάσουν την ελληνική παιδεία κατά τη διάρκεια του αγώνα και πριν απ' αυτόν: το Φανάρι με τον αρχαϊσμό του και τα Εφτάνησα με την προτίμησή τους στη ζωντανή γλώσσα. Στο ανεξάρτητο όμως ελληνικό κράτος θα επικρατήσουν οι γλωσσικές απόψεις των αρχαϊστών, τις οποίες διετύπωσε στο μανιφέστο του «Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου» το 1853 ο Παν. Σούτσος.

Η νεοελληνική πεζογραφία ακολουθεί την περίοδο 1830-1880 τα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά πρότυπα και ρεύματα, κυρίως το ρομαντισμό, που μεταφέρουν στην Ελλάδα, όπως είπαμε, οι Φαναριώτες (Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, 1809-1892 και Παναγ. Σούτσος, 1806-1868). Για την ανάπτυξη της πεζογραφίας υπήρχαν οι αναγκαίες προϋποθέσεις: ικανοποίηση αναγκών (συναισθηματικών, ηθικών), ζήτηση, μεταφράσεις ευρωπαϊκών μυθιστορημάτων. Η πρώτη απόπειρα για συγγραφή πεζού κειμένου έγινε από τον Κοραή που έδωσε σε τέσσερις συνέχειες στα "Προλεγόμενα" της Ιλιάδος ένα χαριτωμένο κείμενο, τον Παπατρέχα, με σαφείς διδακτικούς σκοπούς.

Η νεοελληνική πεζογραφία αυτής της περιόδου πολώνεται ανάμεσα στο ρομαντισμό και στην απόπειρα ανίχνευσης της πραγματικότητας. Στα ρομαντικά έργα ανήκουν το επιστολικό μυθιστόρημα του Παν. Σούτσου Ο Λέανδρος (1834), που απηχεί το πνεύμα του Βέρθερου του Γκέτε και το ιστορικό μυθιστόρημα του Α. Ρ. Ραγκαβή Ο αυθέντης του Μορέως, που μιμείται τον Ιβανόη του Ουόλτερ Σκοτ. Παράλληλα εμφανίζονται και νέα αστικά μυθιστορήματα, που απεικονίζουν τη σύγχρονη πραγματικότητα με μια διάθεση σατιρική και κριτική. Τέτοια είναι τα μυθιστορήματα του Γρηγ. Παλαιολόγου Ο πολυπαθής (1839) και Ζωγράφος (1842) και το ημιτελές του Ιάκωβου Πιτσιπίου Ο πίθηκος Ξουθ ή τα ήθη του αιώνος (1848). Αυτά αποτελούν κατά κάποιο τρόπο τους προδρόμους των αξιόλογων ρεαλιστικών έργων , όπως Η Πάπισσα Ιωάννα (1866) του Εμμ. Ροΐδη, o Θάνος Βλέκας (1855) του Παύλου Καλλιγά, Η Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι του Χ. Δημόπουλου και ο Λουκής Λάρας (1879) του Δημ. Βικέλα.

Tivadar Csontváry (1853-1919), Περίπατος στην Αθήνα με νέο φεγγάρι (1904)
Μουσείο Janus Pannonius, Pécs (Ουγγαρία)