Θρήνοι, "Το ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης"

Θρήνοι

Θρήνοι για την καταστροφή και την άλωση πόλεων ή χωρών σώζονται και σε παλιότερα λογοτεχνικά δημιουργήματα. Ιδιαίτερα όμως αναπτύσσονται μετά την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Το πάρσιμο της Πόλης, που αποτελούσε το κέντρο του Ελληνισμού, είχε βαθιά και οδυνηρή απήχηση στην ψυχή του λαού και θεωρήθηκε ως τραγικό σημάδι για τη μοίρα ολόκληρου του Έθνους. Ήταν επόμενο η λαϊκή μούσα και η λόγια ποίηση να θρηνήσουν την απώλεια, με ιδιαίτερα συγκινητικό τρόπο. Παράλληλα όμως με την ψυχική συντριβή, οι θρήνοι εκφράζουν και τις ελπίδες του έθνους ότι δε θα αργήσει η μέρα για την απελευθέρωση: «Πάλι με χρόνους, με καιρούς, πάλι δικά μας είναι». Έτσι ο λαός, μέσα στα τραγικά χρόνια της σκλαβιάς, έβρισκε κάποια παρηγοριά για τα δεινά του.

Τα ποιήματα αυτά, μερικά από τα οποία γράφτηκαν αμέσως μετά την Άλωση και άλλα πολύ αργότερα, αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο της λογοτεχνίας μας, κυρίως όμως ως ιστορική μαρτυρία για τις πληροφορίες και τις κρίσεις που περιέχουν. Ελάχιστα παρουσιάζουν και κάποιες λογοτεχνικές αρετές.

Στο γεγονός της Αλώσεως αναφέρονται και πολλά δημοτικά τραγούδια, όπως το πασίγνωστο «Σημαίνει ο Θεός, σημαίνει η γη...». Παραθέτουμε εδώ δυο αποσπάσματα από το θρήνο Το ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης.

Το ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης

Το θρηνητικό αυτό ποίημα αποτελείται από 118 δεκαπεντασύλλαβους στίχους και γράφτηκε, πιθανότατα, σύγχρονα, με το γεγονός που ιστορεί, από άγνωστο ποιητή. Ο ποιητής του, σύμφωνα με νεότερη άποψη του Κριαρά, είναι Κύπριος. Περιγράφει με απλό και συγκινητικό τρόπο την άλωση και καταστροφή της Πόλης από τους Τούρκους το 1453, τις ταλαιπωρίες των Ελλήνων και τις τελευταίες στιγμές του αυτοκράτορα.

5	Θρήνος κλαυθμός και οδυρμός και στεναγμός και λύπη, Θλίψις απαραμύθητος έπεσεν τοις Ρωμαίοις. Εχάσασιν το σπίτιν τους, την Πόλιν την αγία, το θάρρος και το καύχημα και την απαντοχήν τους. Τις το 'πεν; Τις το μήνυσε; Πότε 'λθεν το μαντάτο;
10	Καράβιν εκατέβαινε στα μέρη της Τενέδου και κάτεργον το υπάντησε, στέκει και αναρωτά το: - «Καράβιν, πόθεν έρκεσαι και πόθεν κατεβαίνεις;» - «Έρκομαι ακ τ' ανάθεμα κι εκ το βαρύν το σκότος. ακ την αστραποχάλαζην, ακ την ανεμοζάλην·
15	απέ την Πόλην έρχομαι την αστραποκαμένην. Εγώ γομάριν δε βαστώ, αμέ μαντάτα φέρνω κακά δια τους χριστιανούς, πικρά και δολωμένα. ................................................................ Ήλιε μου, ανάτειλε παντού, σ' ούλον τον κόσμον φέγγε κι έκτεινε τας ακτίνας σου σ' όλην την οικουμένη
20	κι εις την Κωσταντινόπολην, την πρώτην φουμισμένην και τώρα την Τουρκόπολην, δεν πρέπει πιο να φέγγεις. Αλλ' ουδέ τας ακτίνας σου πρέπει εκεί να στέλλεις να βλέπουν τ' άνομα σκυλιά τες ανομίες να κάμνουν, να ποίσου στάβλους εκκλησιές, να καίουν τας εικόνας
25	να σχίζουν, να καταπατούν τα 'λόχρυσα βαγγέλια, να καθυβρίζουν τους σταυρούς, να τους κατατσακίζουν , να παίρνουσιν τ' ασήμια τους και τα μαργαριτάρια και των αγίων τα λείψανα τα μοσχομυρισμένα να καίουν, ν' αφανίζουσιν, στη θάλασσα να ρίπτουν,
	να παίρνουν τα λιθάρια των και την ευκόσμησίν των και στ' άγια δισκοπότηρα κούπες κρασί να πίνουν.

ανακάλημα: θρήνος (ρ. ανακαλιέμαι στην Κύπρο).
απαραμύθητος: απαρηγόρητος.
απαντοχή: ελπίδα.
κάτεργον: πλοίο.
υπαντώ: συναντώ.
ακ (+αιτιατ.): από.
αστροποχάλαζη: αστραπή με χαλάζι, συμφορά.
γομάρι: φορτίο πλοίου.
αμέ: αλλά.
δολωμένος (για πράγματα): δολερός, δόλιος.
φέγγω: φωτίζω.
φουμισμένος: φημισμένος.
ποίσουν (ποιήσουν): κάνουν.
λιθάρι: πολύτιμος λίθος.
ευκόσμησις: τα στολίδια.

Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Για ποια απώλεια θρηνεί ο ποιητής ιδιαίτερα;
Ποιες ομοιότητες με τα δημοτικά τραγούδια παρατηρείτε στο ποίημα;
Να μελετήσετε την αντίθεση στους στίχους «Ήλιε μου... να φέγγεις». Τι εκφράζει;

Πανόραμα Κωνσταντινούπολης από το Πέραν, χαλκογραφία (18ος αι.) Μουσείο Μπενάκη

Πανόραμα Κωνσταντινούπολης από το Πέραν,
χαλκογραφία (18ος αι.) Μουσείο Μπενάκη