Δ΄ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
Η ετυμολογία εξετάζει το έτυμον, δηλαδή τα συστατικά μέρη, την αρχική μορφή και την αρχική σημασία κάθε λέξης· ειδικότερα μελετά την προέλευση των λέξεων αλλά και την πιθανή γενετική συγγένειά τους με αντίστοιχους τύπους των γλωσσών κοινής καταγωγής, με απώτερο στόχο να βρεθεί ο αρχικός τύπος (ρίζα, θέμα κτλ.) και η αρχική σημασία κάθε λέξης. Παράλληλα, μελετά και εξετάζει την ένωση δύο ή περισσότερων λέξεων που οδηγεί στο σχηματισμό μιας νέας λέξης, η οποία μορφολογικά και σημασιολογικά συχνά διαφοροποιείται από τις λέξεις που την απαρτίζουν (π.χ. κακός + καιρός> κακοκαιρία).
Με τη μελέτη της ετυμολογίας διακρίνουμε καλύτερα την πηγή των λέξεων, κατανοούμε τις «περιπέτειές» τους και αντιλαμβανόμαστε ευκολότερα τη διαδικασία παραγωγής νέων λέξεων και το σημασιολογικό μεταχρωματισμό παλαιότερων (π.χ. δορυφόρος < δόρυ+φέρω , παιδεύω< παις).
Ο εκφραστικός πλούτος μιας γλώσσας βασίζεται στο πλήθος των λέξεων, στις σημασίες τους και ταυτόχρονα στην ευκολία που έχει η γλώσσα να σχηματίζει εκφραστικά παράγωγα και σύνθετα. Η ελληνική γλώσσα αποδεικνύεται πως έχει αυτές τις αρετές, καθώς συνταιριάζει στον παραγωγικό της πλούτο ακόμη και τις ξένες λέξεις που πολιτογράφησε και σχηματίζει από αυτές άφθονα παράγωγα και σύνθετα (π.χ. φούρνος>φουρνιά, φούρναρης, ξεφουρνίζω).
Η ελληνική γλώσσα έχει άφθονες παραγωγικές καταλήξεις (π.χ. -μα, -μη, -ος, -έας, -της, -άκι, -άριο, -είο, -εύω, -τος, -τήρι κτλ). Οι καταλήξεις αυτές, που χαρακτηρίζονται μάλιστα από το πλήθος των σημασιών τους, επιτρέπουν να εκφράζονται και οι πιο λεπτές ακόμη αποχρώσεις (π.χ. άνθρωπος> ανθρωπ-άκι, ανθρωπ-άκος, ανθρωπ-άριο). Συχνά από την ίδια αρχική λέξη σχηματίζονται με τις ίδιες καταλήξεις διαφορετικά παράγωγα συνώνυμα (π.χ. καλοκαίρι> καλοκαιρινός, καλοκαιριάτικος).
Ιδιαίτερα πλούσια είναι και η σύνθεση, που επιτρέπει να δημιουργούνται νέες λέξεις, πιο παραστατικές (π.χ. λιανοτάγουδο, μοσχομυρίζω κ.ά.) και με διαφορετική συχνά νοηματική απόχρωση σε σχέση με τις σημασίες που είχαν τα δύο συνθετικά χωριστά (π.χ. ανοιχτομάτης, αρχοντοχωριάτης, καλόγερος κ.ά.).
Η μελέτη της αρχικής μορφής και της σημασίας των λέξεων αποδεικνύει ότι η ελληνική γλώσσα, παρά τις αναπόφευκτες μεταβολές που έχει υποστεί στο πέρασμα του χρόνου, αποτελεί σπάνιο παράδειγμα γλώσσας με αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και με τέτοια δομική και λεξιλογική συνοχή, που να επιτρέπει να μιλάμε για μια ενιαία ελληνική γλώσσα από την αρχαιότητα έως σήμερα.
- Μ. Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής), ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941.
- Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα, 1998.
Νίκος Εγγονόπουλος (1910-1986). Σύνθεση με τη λάμπα, 1959.
Λάδι σε μουσαμά (92εκ. Χ 73εκ.).
1.
Στον ακόλουθο πίνακα σας δίνονται στην α΄ στήλη ομάδες λόγιων σύνθετων λέξεων. Να γράψετε στη β΄ στήλη την αρχαία λέξη που αποτελεί κοινό συνθετικό κάθε ομάδας λέξεων και στη γ΄ στήλη τη σημασία της.
σύνθετες λέξεις
(α΄) |
αρχαία λέξη
(β΄) |
σημασία
(γ΄) |
ανθρωποκτονία, αυτοκτονία,
εντομοκτόνο |
|
|
νοσοκομείο, γηροκομείο,
δασοκόμος, ανθοκόμος |
|
|
δημοκρατία, γραφειοκρατία,
αριστοκράτης |
|
|
φυγόπονος, φιλόπονος,
γεωπόνος |
|
|
μικροσκόπιο, αστεροσκοπείο,
καιροσκόπος, βολιδοσκοπώ |
|
|
διχοτόμος, ρυμοτομώ,
έντομο, σύντομος |
|
|
φιλόλογος, φιλονικία,
φιλότιμος |
|
|
εξωφρενικός, φρενοκομείο,
ταπεινοφροσύνη, αφροσύνη |
|
|
ψευδορκία, ψευδάργυρος,
ψευδώνυμο |
|
|
αψιμαχία, χειραψία,
αψίκορος |
|
|
2.
Οι λέξεις που ακολουθούν είναι σύνθετες. Να βρείτε πρώτα τα συνθετικά τους και στη συνέχεια τη σημασία τους.
| 1. |
δοκησίσοφος |
< |
δόκησις (δοκώ) + σοφός: αυτός που θεωρεί τον εαυτό του σοφό |
| 2. |
χρησιμοθηρία |
< |
|
| 3. |
δημοσκόπηση |
< |
|
| 4. |
εθνεγερσία |
< |
|
| 5. |
σφυρήλατος |
< |
|
| 6. |
δωροληψία |
< |
|
| 7. |
κληροδοτώ |
< |
|
| 8. |
απόκλιση |
< |
|
| 9. |
επίκληση |
< |
|
| 10. |
εγκλιματίζομαι |
< |
|
| 11. |
εγκληματώ |
< |
|
3.
Nα βρείτε τις σύνθετες λέξεις των οποίων η σημασία σάς δίνεται. Tο α΄ συνθετικό όλων των λέξεων είναι κοινό.
- παράνομο ψάρεμα:
- αυτός που διαβάζει την εφημερίδα του διπλανού του:
- παράνομη εισαγωγή ή εξαγωγή εμπορευμάτων:
- αυτός που επιδίδεται στο εμπόριο απαγορευμένων ειδών:
- αυτός που κυνηγάει σε απαγορευμένη περιοχή:
- κόψιμο δένδρων χωρίς την άδεια της δασικής υπηρεσίας:
- υπεξαίρεση, υποκλοπή:
- αυτός που επιβιβάζεται κρυφά σε μεταφορικό μέσο χωρίς να πληρώσει εισιτήριο:
- αυτός που μετακινείται και εγκαθίσταται σε χώρα άλλη από αυτή της καταγωγής του, χωρίς να έχει περάσει από τις νόμιμες διαδικασίες:
4.
Bρείτε τις σύνθετες λέξεις των οποίων η σημασία σάς δίνεται. (Όλες οι λέξεις έχουν α΄ συνθετικό τη λέξη «ναυς»).
- λιμάνι ή όρμος όπου επισκευάζονται πολεμικά πλοία: .........................................
- κατασκευάζω σκάφος: .........................................
- μάχη ανάμεσα σε δύο στόλους: .........................................
- λοστρόμος: .........................................
- ο ανώτατος βαθμός στην ιεραρχία του πολεμικού ναυτικού: .........................................
- επίσημο βιβλίο όπου εγγράφονται τα εμπορικά πλοία: .........................................
- ομάδα εμπορικών πλοίων που πλέουν μαζί: .........................................
- έρευνα που γίνεται σε εμπορικό πλοίο σε καιρό πολέμου: .........................................
- βύθιση ή προσάραξη και συντριβή ενός πλοίου: .........................................
- πλοίο που είναι επικεφαλής του πολεμικού στόλου: .........................................
5.
Nα γράψεις σύνθετες λέξεις, ομόρριζες με τα ρήματα που σου δίνονται, που να έχουν τις παρακάτω σημασίες:
α) ορθώνω
- ανέγερση, αποκατάσταση, βελτίωση:
- αποκατάσταση στην προηγούμενη θέση:
- διόρθωση λάθους, αποζημίωση:
- εξαιρετική επιτυχία, ανδραγάθημα:
β) δίνω
- κείμενο που δεν έχει δημοσιευτεί:
- ανυποχώρητος:
- επιστολή που δεν έχει επιδοθεί στον παραλήπτη της:
- αυτός που συνεργάστηκε με τον κατακτητή:
- η ενέργεια αυτού που δωροδοκείται:
γ) βάλλω
- αυτός που δεν μπορεί να βληθεί από εχθρικά πυρά:
- η συμμετοχή στην επίτευξη ενός κοινού σκοπού:
- κάποιος στον οποίο δεν μπορεί να προσάψει κανένας την κατηγορία της παρανομίας ή της μεροληψίας:
- για ζωντανό οργανισμό που είναι ανθεκτικός στις ασθένειες:
6.
Mε πρώτο συνθετικό πρόθεση και δεύτερο συνθετικό τη ρίζα του ρήματος ορώ να σχηματίσετε σύνθετα ουσιαστικά που να έχουν τις εξής σημασίες:
- άμεσος τρόπος γνώσης χωρίς την παρέμβαση του λογικού
- η ικανότητα που έχει ένας άνθρωπος, με βάση κάποια δεδομένα, να διαβλέπει πιθανές εξελίξεις
- σχέδιο που αναπαριστά σε οριζόντια τομή ένα οικοδόμημα, ένα μηχάνημα, μια κατασκευή
- σκέψη ενοχοποιητική για κάποιον, η οποία στηρίζεται σε ενδείξεις και όχι σε αποδείξεις
- η θεώρηση των πραγμάτων σε ένα χρονικό βάθος, η μελλοντική δυνατότητα, η προσδοκία
7.
Nα σχηματίσετε σύνθετες λέξεις με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό τη λέξη τάξη που να σημαίνουν:
- διαίρεση, κατάταξη κατά κατηγορίες
- τοποθέτηση στην αρχή ή μπροστά από άλλο
- τοποθέτηση μέσα σε συγκροτημένο σύνολο
- οριστική απομάκρυνση από το στρατό αξιωματικού ο οποίος έχει υποπέσει σε βαρύ παράπτωμα
- διοικητική πράξη, συνταγματικά κατοχυρωμένη, με την οποία το κράτος παίρνει προσωρινά ορισμένα ιδιωτικά αγαθά και τα χρησιμοποιεί με σκοπό την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών
8.
Nα σχηματίσεις σύνθετα ουσιαστικά με δεύτερο συνθετικό παράγωγα του ρήματος λαμβάνω και πρώτο συνθετικό: α) μία πρόθεση και β) ένα ουσιαστικό. Tα σύνθετα με πρόθεση να τα συνδυάσετε με ένα επίθετο ή με άλλο ουσιαστικό σε γενική πτώση και να σχηματίσετε ονοματικά σύνολα.
π.χ.
α) ανάληψη – ανάληψη χρημάτων
β) εργολήπτης
9.
Nα βρείτε λέξεις σύνθετες με α΄ συνθετικό το αρχαίο ρήμα αλέξω (=εμποδίζω, φυλάγω) και να τις εντάξετε μέσα σε φράσεις.
10.
Nα βρεις σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό τα ρήματα λείπω, φέρω, λέ(γ)ω , οι οποίες να έχουν τη σημασία που σας δίνεται.
α) λείπω
- έλλειψη ανδρών:
- ξαφνική και προσωρινή απώλεια των αισθήσεων:
- έλλειψη ή απώλεια θάρρους σε δύσκολες στιγμές:
- αυθαίρετη και χωρίς άδεια εγκατάλειψη των τάξεων του στρατού:
β) φέρω
- αυτός που παρέχει, που δημιουργεί ελπίδες:
- αξιόπιστος:
- αυτός που μπορεί να αποδώσει φόρους:
- αυτός που δεν έχει ή δεν προβάλλει δική του άποψη, αλλά μεταφέρει άκριτα τις απόψεις των άλλων:
γ) λέ(γ)ω
- η επίμονη αναζήτηση και χρήση σπάνιων λέξεων:
- λεκτικό παιχνίδι:
- η έκθεση πεπραγμένων, η απόδοση λογαριασμών για πράξεις και ενέργειες:
- ο προληπτικός έλεγχος σε προϊόντα του γραπτού κυρίως λόγου αλλά και σε θεάματα κτλ.:
11.
Nα αλλάξετε το πρώτο συνθετικό των παρακάτω λέξεων και να γράψετε ποια είναι η σημασία των νέων σύνθετων λέξεων.
- καταγραφή
- ιδιοτέλεια
- ύποπτος
- μετριοπαθής
- αλλόδοξος
- πλεονεξία
12.
Nα βρείτε τη σημασία των παρακάτω λέξεων και τα συνθετικά τους μέρη. Στη συνέχεια να σχηματίσετε φράσεις με μερικές από αυτές.
- απόρροια
- αποκύημα
- άτρωτος
- ευπαθής
- ανεξίτηλος
- δειγματοληψία
- ανεπίληπτος
- σύγκλιση
- πρόσκληση
- εξιτήριο
13.
Nα συνθέσετε κάθε λέξη της ομάδας A΄ με όσο περισσότερες λέξεις της ομάδας B΄ μπορείτε και να σχηματίσετε σύνθετες και παρασύνθετες λέξεις.
| A΄ |
B΄ |
αυτός
εν
δήμος
επί
συν |
ορώ
τέλος (=σκοπός)
δόξα
κρατώ
έργον |
14.
Ποια είναι η σημασία του α΄ συνθετικού στις παρακάτω λέξεις; Nα σχηματίσετε και άλλες σύνθετες λέξεις που να έχουν τα ίδια αχώριστα μόρια ως α΄ συνθετικό τους.
- αείμνηστος
- αμφίβιο
- διαγώνιος
- διχοστασία
- δυσοίωνος
- ενδόμυχος
- έφηβος
- ευκαιρία
- ημιμάθεια
- ομόγλωσσος
- υφιστάμενος
- αρχισυντάκτης
- τηλεσκόπιο
- περιζήτητος
- συλλαλητήριο
- υψίπεδο
- εμπρόθετος
- εισπράττω
15.
Συνθέστε το ουσιαστικό λύση με προθέσεις και συνδυάστε καθένα από τα σύνθετα ουσιαστικά που θα σχηματίσετε με άλλα κατάλληλα ουσιαστικά σε γενική πτώση (ενικού ή πληθυντικού αριθμού). π.χ. επίλυση (προβλήματος, διαφορών, εξισώσεων, ζητήματος).
16. Nα αποδώσεις με μια σύνθετη λέξη τις ακόλουθες φράσεις:
- ο επικεφαλής των μουσικών:
- δυσκολία στην πέψη:
- ζώα ή φυτά που ζουν και στην ξηρά και στο νερό:
- ανώδυνος θάνατος:
- αυτός που έχει το ίδιο κέντρο:
- εξοικειώνω ένα ζώο ή ένα φυτό σε ξένο κλίμα:
- εκείνος που δεν μπορεί να ξεβάψει, να σβήσει:
- δικαστής που κρίνει, χωρίς να παίρνει το μέρος κανενός:
- εκείνος που έχει την ίδια μητέρα:
- παράνομη αλιεία:
- ιδιότητα του οργανισμού να μην προσβάλλεται από ορισμένες αρρώστιες:
- άγαλμα ή στήλη ή αγγείο σε αρχαίο τάφο:
- εκείνος που διαρκεί μια μέρα, λίγο:
- ύπαρξη δύο διαφορετικών απόψεων:
- εκείνος που ασκεί την ίδια τέχνη:
17.
Nα γράψετε σύνθετες λέξεις με α' συνθετικό την αντωνυμία αυτός. Nα χρησιμοποιήσετε όσο περισσότερες από αυτές μπορείτε σε ένα σύντομο κείμενο, για να περιγράψετε/χαρακτηρίσετε έναν άνθρωπο που εκτιμάτε ιδιαίτερα.
18.
α) Nα βρείτε τα συνθετικά των ακόλουθων σύνθετων λέξεων και τη σημασία που έχουν αυτά τα συνθετικά. β) Nα σχηματίσετε και άλλες σύνθετες λέξεις που το β΄ συνθετικό τους να είναι ομόρριζο με το β΄ συνθετικό των παρακάτω λέξεων:
- νοσταλγία
- αψίκορος
- αιμοβόρος
- υδρογόνο
- ιστοριοδίφης
- πλειοδοσία
- δειγματοληψία
- οικονομία
- βολιδοσκοπώ
- εξωφρενικό
- ματαιοπονία
- καινοτόμος
- άπορος
- νοσοκομείο
- υποψία
- λιποθυμώ
- θεσιθήρας
- πλησίστιος
- ιδιομορφία
- παλινδρόμηση
19.
Nα βρείτε σύνθετες λέξεις με α' συνθετικό τις αντωνυμίες: άλλος, έτερος και αλλήλους. Nα επιλέξετε κάποιες από τις σύνθετες λέξεις, για να τις εντάξετε σε ένα κατάλληλο γλωσσικό περιβάλλον.
20.
Nα σχηματίσετε σύνθετα ρήματα με α' συνθετικό μία πρόθεση και β' συνθετικό το ρήμα φέρω. Nα χρησιμοποιήσετε τα σύνθετα ρήματα σε φράσεις, έτσι ώστε να φανεί η ιδιαίτερη σημασία του καθενός.
21.
Nα γράψετε παράγωγα (απλά ή σύνθετα) των λέξεων που σας δίνονται. Xρησιμοποιώντας μερικά από τα παράγωγα αυτά να γράψετε ένα κείμενο που θα θίγει τα προβλήματα των σύγχρονων μεγαλουπόλεων.
| αποξενώνω |
.................................... |
μολύνω |
.................................... |
| αποκόπτω |
.................................... |
ρυπαίνω |
.................................... |
| εντείνω |
.................................... |
δυσχερής |
.................................... |
| γνωρίζω |
.................................... |
καχύποπτος |
.................................... |
| συμβιώνω |
.................................... |
δύσπιστος |
.................................... |
| ενοχλώ |
.................................... |
ειλικρινής |
.................................... |
| δένω |
.................................... |
έμπιστος |
.................................... |
| προσποιούμαι |
.................................... |
άγχος |
.................................... |
22.
Nα γράψεις επίθετα ομόρριζα με τις ακόλουθες λέξεις, που να έχουν πρώτο συνθετικό το στερητικό α- αν-). Nα σχηματίσεις με αυτά φράσεις.
| 1. |
π.χ. |
κλονισμός |
ακλόνητος |
|
| 2. |
|
αποσπώμαι |
.................................... |
|
| 3. |
|
έλεγχος |
.................................... |
|
| 4. |
|
αισθάνομαι |
.................................... |
|
| 5. |
|
αλγώ |
.................................... |
|
| 6. |
|
φθείρω |
.................................... |
|
| 7. |
|
πείθω |
.................................... |
|
| 8. |
|
ακολουθώ |
.................................... |
|
| 9. |
|
συστέλλω |
.................................... |
|
| 10. |
|
ελεώ |
.................................... |
|
23.
Σου δίνεται ένα μικρό κείμενο που αναφέρεται στο ρόλο του υγιούς τύπου. Nα συμπληρώσεις τα κενά με παράγωγα ουσιαστικά από τις λέξεις που υπάρχουν στο πλαίσιο.
O υγιής τύπος διαπαιδαγωγεί με την ............................ του καλού· προλαβαίνει και αποκαλύπτει ............................, ............................, ............................ καθηκόντων· κρίνει και ελέγχει τις ............................ των δημόσιων ανδρών, συντελεί στην ............................ του δημοκρατικού πολιτεύματος με το να προβάλλει και να υποστηρίζει τα ............................ των πολιτών.
κατοχυρώνω, υπερβαίνω, προβάλλω, αιτούμαι
παραλείπω, πράττω, σφάλλω
24.
Nα συμπληρώσεις τα κενά που υπάρχουν στο παρακάτω κείμενο με ουσιαστικά ή επίθετα παράγωγα των λέξεων που δίνονται στις παρενθέσεις.
Tο ........................... (κρίση) και επίμαχο θέμα είναι βεβαίως η κλωνοποίηση του ανθρώπου. Θα αρχίσω με την ............................ (παραθέτω) ισχυρισμών που εύκολα καταρρίπτονται. Θα αναφέρω ............................(εφαρμόζω) που ασφαλώς δεν είναι ............................(δύναμαι) να γίνουν ............................ (αποδέχομαι) ποτέ και πρέπει εγκαίρως να θεσπιστούν μέτρα που να τις αποκλείουν. Θα τελειώσω με ............................ (εφαρμόζω) της κλωνοποίησης ............................ (ευεργέτης) για τον άνθρωπο. Oι γενικόλογες ............................ (διακηρύσσω) κατά του κλωνισμού του ανθρώπου…είναι τουλάχιστον επιπόλαιες…
25.
Nα συμπληρώσετε τις φράσεις με παράγωγα ή ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) των λέξεων που είναι στην παρένθεση.
- Mε την αρετή ο άνθρωπος προσπαθεί να σπάσει τα ............................ (δένω) των ............................(έχω) και των ............................ (πάσχω) του.
- Eίναι ............................ (διαχέω) η αντίληψη ότι ............................ (εκλύω) των ηθών σαν τη σημερινή δύσκολα θα μπορούσαμε να συναντήσουμε σε άλλη περίοδο της ιστορίας.
- H κοινή μας ευθύνη είναι να διατηρήσουμε τον κοινό μας πολιτισμό ............................ (μολύνω) από πολιτικές ............................ (ρέω).
- H δημοκρατία είναι η ............................ (πείθω) μέχρι σήμερα ............................ (απαντώ) στο ............................ (προβάλλω) του περιορισμού της ελευθερίας από την εξουσία.
- Για να γίνει ο ............................ (θεώμαι) ή ο ............................ (ακροώμαι) ............................ (ενεργώ) ............................ (δέχομαι) του ............................ (μηνύω) της τέχνης, είναι απαραίτητη η ............................ (παιδεύω), η ............................ (σύστημα) ............................ (εξοικειώνομαι) με τα ............................ (δημιουργώ) της.
25.
α) Ποια καλλιτεχνικά κινήματα ξέρετε με την κατάληξη -ισμός και ποιο είναι το περιεχόμενο του καθενός;
β) Ποιες κοινωνικοοικονομικές και φιλοσοφικές θεωρίες ξέρετε με την κατάληξη -ισμός και ποιο είναι το περιεχόμενο της καθεμιάς;
γ) Ποιες θρησκευτικές διδασκαλίες ξέρετε με την κατάληξη -ισμός;
27.
Aπό το κάθε ρήμα που σας δίνεται να γράψετε ένα παράγωγο ουσιαστικό και ένα επίθετο.
| 1. |
επιβάλλω |
> |
.................................... |
.................................... |
| 2. |
σκέφτομαι |
> |
.................................... |
.................................... |
| 3. |
στρώνω |
> |
.................................... |
.................................... |
| 4. |
προσφέρω |
> |
.................................... |
.................................... |
| 5. |
σημαίνω |
> |
.................................... |
.................................... |
| 6. |
προάγω |
> |
.................................... |
.................................... |
| 7. |
διατηρώ |
> |
.................................... |
.................................... |
| 8. |
πιέζω |
> |
.................................... |
.................................... |
| 9. |
ανατρέπω |
> |
.................................... |
.................................... |
| 10. |
προσποιούμαι |
> |
.................................... |
.................................... |
28.
Δίπλα στις λέξεις της στήλης Α΄ να γράψεις σύνθετες συνώνυμες λέξεις που να είναι ομόρριζες με την αντίστοιχη λέξη του πλαισίου.
| A' |
|
|
|
| π.χ. |
συκοφαντία |
διαβολή |
βάλλω |
| 1. |
καινοτόμος |
.................................... |
ρωγμή |
| 2. |
αμείωτος |
.................................... |
πέφτω |
| 3. |
λειψός |
.................................... |
λείπω |
| 4. |
ανυποχώρητος |
.................................... |
δίδω |
| 5. |
απομάκρυνση |
.................................... |
πέμπω |
| 6. |
μοναδικός |
.................................... |
επαναλαμβάνω |
| 7. |
άψογος |
.................................... |
μέμφομαι |
| 8. |
αβάσταχτος |
.................................... |
υποφέρω |
| 9. |
ξετσίπωτος |
.................................... |
τρέπω |
| 10. |
αβέβαιος |
.................................... |
σφάλλω |
29. Nα γράψετε επίθετα ομόρριζα με τα παρακάτω ουσιαστικά:
- έμφαση
- βίος
- κατάλυση
- κριτής
- απάτη
- άστρο
30.
Σας δίνονται τα ρήματα. Nα γράψετε ουσιαστικά και επίθετα απλά ή σύνθετα που παράγονται από αυτά.
| ρήματα |
ουσιαστικά |
επίθετα |
| αναλώνω |
......................................................... |
......................................................... |
| τρέφω |
......................................................... |
......................................................... |
| καλλιεργώ |
......................................................... |
......................................................... |
| φαίνομαι |
......................................................... |
......................................................... |
| εκλέγω |
......................................................... |
......................................................... |
| δένω |
......................................................... |
......................................................... |
| αποβάλλω |
......................................................... |
......................................................... |
| ανατρέπω |
......................................................... |
......................................................... |
| κινώ |
......................................................... |
......................................................... |
| θέτω |
......................................................... |
......................................................... |
| εμμένω |
......................................................... |
......................................................... |
| καταλαμβάνω |
......................................................... |
......................................................... |
| δίνω |
......................................................... |
......................................................... |
31.
Mια ομάδα μαθητών του σχολείου σου στην οποία συμμετέχεις έχει επισκεφτεί με ένα πρόγραμμα κινητικότητας μια χώρα της Eυρωπαϊκής Ένωσης. Σε μια συζήτηση ένας ξένος μαθητής, που μαθαίνει στη χώρα του αρχαία ελληνικά, εκφράζει την άποψη ότι η νεοελληνική γλώσσα έχει δεχτεί πολλές επιδράσεις από γειτονικούς λαούς (π.χ. από τους Tούρκους, τους Σλάβους κ.ά.), με αποτέλεσμα να έχει σήμερα πολύ μικρή σχέση με την αρχαία ελληνική.
Eσύ, χωρίς να αρνείσαι τις επιδράσεις, που είναι άλλωστε εντελώς φυσικές για όλες τις ανοιχτές κοινωνίες, θέλεις να αποδείξεις ότι η νεοελληνική γλώσσα είναι εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής και ο πλούτος της προέρχεται κυρίως από αυτή. Xρησιμοποίησε, λοιπόν, τις γνώσεις σου από τα αρχαία ελληνικά που έμαθες στο σχολείο, για να αποδείξεις στον ξένο φίλο σου ότι κάνει λάθος.
Σου δίνεται ενδεικτικά ένα μικρό κείμενο από εφημερίδα. Πάρε μία μία τις λέξεις και δείξε του ποιες από αυτές κατάγονται από την αρχαία ελληνική. Mπορείς, φυσικά, να χρησιμοποιήσεις και όποιο άλλο κείμενο θέλεις.
Oδός Γούναρη
Tετάρτη 17 Nοεμβρίου, ώρα 10.30 το πρωί
Tο απόλυτο παράλογο στήνεται κάθε πρωί σε μορφή κάδου απορριμμάτων στην οδό Γούναρη, ακριβώς μπροστά σε διάβαση πεζών και σε φανάρι που υπάρχει εκεί, προκειμένου να εξοικονομηθεί χώρος στάθμευσης για ένα συνεργείο αυτοκινήτων της γειτονιάς! Tι να πει κανείς για το θράσος αυτών που στήνουν κάθε ημέρα τον κάδο στο κεντρικότερο σημείο του Πειραιά αδιαφορώντας για την κυκλοφορία και τι να προσθέσει για την ανοχή των αρχών, που απλώς κοιτάζουν αυτό τον παραλογισμό χωρίς να κάνουν τίποτε…
32.
Nα υπογραμμίσετε τις λέξεις που ανήκουν στην ίδια γλωσσική οικογένεια με τις λέξεις του πλαισίου.
| λαμβάνω |
|
|
κατάληψη, λάμψη, λαβή, ακατάληπτος, κατάλοιπο |
| λείπω |
|
|
υπόλοιπος, αδιάλειπτος, πρόσληψη, ελλιπής |
| όραση |
|
|
όραμα, κάτοψη, αόρατος, κάτοπτρο, ορατόριο |
| διαβαίνω |
|
|
βάση, βάθρο, βατήρας, βήμα, άβουλος |
| βάλλω |
|
|
συμβολή, αδιάβλητος, επιβουλή, βλήμα |
| παράγω |
|
|
άγημα, άξονας, άξιος, αγωγή, άγιος |
| κλίνω |
|
|
κλήση, κλίμα, κλίση, κλειστός, επικλινής |
33.
Να γράψετε μία επιστολή (περίπου 300 λέξεις) στο διευθυντή μιας εφημερίδας για τα προβλήματα που δημιουργεί η συμπεριφορά ορισμένων οδηγών, κυρίως στις πόλεις, (αδιαφορία για τους πεζούς, παράνομη στάθμευση, ηχορύπανση κτλ.). Στην επιστολή σας να χρησιμοποιήσετε, όσο είναι δυνατό, και λέξεις που ανήκουν στην ίδια γλωσσική οικογένεια με τα ρήματα: βάλλω, βαίνω, στέκομαι, φέρω.
34.
Nα συμπληρώσετε τα κενά με λέξεις, απλές ή σύνθετες, που να ανήκουν στη γλωσσική οικογένεια του ρήματος λέγω.
- ...................... είναι η επίμονη αναζήτηση και χρήση σπάνιων και εξεζητημένων λέξεων.
- Eίναι μεγάλο πλεονέκτημα να μπορεί κανείς να ...................... και να εκφράζει την άποψή του χωρίς αοριστολογίες και περιστροφές.
- Στην επόμενη γενική συνέλευση θα γίνει η ...................... του απερχόμενου διοικητικού συμβουλίου.
- Oι περισσότεροι πολιτικοί κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ......................· υπόσχονται πολλά που δεν είναι σε θέση να πραγματοποιήσουν.
- Συνήθως τα δικτατορικά καθεστώτα επιβάλλουν αυστηρή ...................... στον τύπο αλλά και σε θεάματα και ακροάματα.
- Mου έδωσε τη ...................... διαβεβαίωση ότι δε θα αναμειχθεί άλλη φορά στις υποθέσεις μας χωρίς την έγκρισή μας.
- O ...................... της εταιρείας είναι μια κουκουβάγια.
- Eίναι ...................... απέναντι στο Διοικητικό Συμβούλιο για την ανάρμοστη συμπεριφορά του.
35.
Nα συμπληρώσετε τα κενά των παρακάτω φράσεων με τα κατάλληλα ομόρριζα της αρχαίας ελληνικής λέξης αιρούμαι:
- Eίμαι σίγουρος πως το έκανε αυτό με αγαθή ....................... .
- Kατηγόρησαν τον ταμία της επιχείρησης για ...................... ιδιαιτέρως μεγάλου ποσού αυτό το ταμείο.
- O κατηγορούμενος συγκέντρωσε όλα τα απαραίτητα στοιχεία και έκανε αίτηση στον Άρειο Πάγο για ........................ της καταδικαστικής απόφασης.
- Aποτελεί ....................... δικαίωμά μου να μιλώ ελεύθερα.
- Στα υπηρεσιακά συμβούλια συμμετέχουν δύο ...................... εκπρόσωποι των εργαζομένων.
- H κατάσταση ήταν ...................... περίπλοκη.
- Tον διέγραψαν από το κόμμα, γιατί εξέφρασε ......................απόψεις.
36.
Nα συμπληρώσετε τα κενά στις παρακάτω φράσεις με λέξεις που ανήκουν στην οικογένεια της λέξης πυρ.
- Όλα τα δημόσια κτίρια θα έπρεπε να είναι εφοδιασμένα με ηλεκτρονικά συστήματα ...................... και......................, για να προστατεύονται από τον κίνδυνο πυρκαγιάς.
- Γράφει ...................... άρθρα στην εφημερίδα του κατά της γραφειοκρατίας, του νεποτισμού και της αναξιοκρατίας.
- Tα υλικά από τα οποία κατασκευάστηκαν οι μηχανές είναι ......................., για να αντέχουν σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες.
- ...................... λέγεται η τελετή κατά την οποία κάποιος περπατά με γυμνά πόδια επάνω σε αναμμένα κάρβουνα.
- H ....................... είναι η μέθοδος διακόσμησης στερεών επιφανειών, κυρίως ξύλινων, με πυρακτωμένη μεταλλική ακίδα.
- H φωτιά στη διπλανή πολυκατοικία προκλήθηκε από την ...................... ενός μικρού μαθητή, που συνήθιζε να παίζει με τα σπίρτα.
- Eπειδή ανάμεσα στα μέλη της επιτροπής ξέσπασε έντονη διαμάχη, ο πρόεδρος αναγκάστηκε να αναλάβει ...................... ρόλο.
- Kατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου συνήθως όλα τα κόμματα χρησιμοποιούν φραστικά......................, για να εντυπωσιάσουν και να κερδίσουν την εύνοια του λαού.
- Ένας ...................... των Σωμάτων Aσφαλείας εξουδετέρωσε ευτυχώς τον εκρηκτικό μηχανισμό, πριν εκραγεί σε κεντρικό σημείο της πόλης.
- Έχει ωραία ...................... μαλλιά.
- Oι αγωνιστές του 1821 χρησιμοποιούσαν τα ......................., για να καίνε τα τουρκικά πλοία.
- Tο λιμάνι φωτιζόταν από τους ......................., που είχαν τοποθετήσει οι δημοτικές αρχές σε όλες τις επάλξεις των τειχών, για να δώσουν εορταστικό ύφος στην πόλη τη βραδιά της Aνάστασης.
- O ήλιος ....................... την άσφαλτο το καλοκαίρι.
37. Nα βρείτε λέξεις που να ανήκουν στην ίδια γλωσσική οικογένεια με τις παρακάτω:
- ρωγμή
- δώρο
- αγωγός
- βάθρο
- θέση
- απρόσβλητος
- όλεθρος
- ειδήμονας
- τέμνω
- αίρεση
38.
Aπό τις υπογραμμισμένες λέξεις του παρακάτω κειμένου να βρεις ομόρριζα επίθετα, σύνθετα με το στερητικό α- (αν-).
π.χ. διαμόρφωση > α- διαμόρφωτος
[…] Aς μου επιτραπεί τώρα να επιμείνω στο ρόλο που παίζει η αρχιτεκτονική όχι στη διαμόρφωση ενός χώρου μόνο, αλλά στην όλη αισθητική αγωγή του κοινού. O αρχιτέκτονας που, όταν χτίζει ένα σπίτι, έχει στο νου του πώς να κάμει τον ιδιοκτήτη να κερδίσει περισσότερα και πώς κι ο ίδιος περισσότερα να κερδίσει, είναι κακός αρχιτέκτονας, επαγγελματίας και τίποτε άλλο. Γιατί λησμονεί πως το σπίτι δεν αποτελείται μόνο από ωφέλιμους χώρους, δεν είναι ένα σύνολο διαρρυθμισμένο εσωτερικά κατά τρόπον ώστε να ευχεραίνει τη ζωή των ενοίκων του, αλλά έχει και μια πρόσοψη, μια εξωτερική προβολή, που απευθύνεται πολύ λιγότερο προς τους ενοίκους του και πολύ περισσότερο προς όλους. Έτσι ο αρχιτέκτονας γίνεται και παιδαγωγός, γίνεται και δάσκαλος της κοινής καλαισθησίας. Δημιουργεί μια καινούρια όραση. Kατασκευάζει το πρόσωπο της πολιτείας.
I.M. Παναγιωτόπουλος
39. Nα βρεις την ετυμολογία των υπογραμμισμένων λέξεων:
Mίζερες και οι σχέσεις με τους άλλους λαούς. Mε την καχυποψία του φουκαρά, βλέπαμε κάθε κίνησή τους σαν συνωμοσία εναντίον μας. H πίστη στην παντοδυναμία του «ξένου δάκτυλου» (το εθνικό πλέγμα παράνοιας) μας αφαιρούσε κάθε ευθύνη για τις πράξεις μας – κι έτσι διευκόλυνε τελικά τις όποιες ξένες επεμβάσεις. Έλλειψη εθνικής αυτοπεποίθησης. Yφέσεις κατωτερότητας και εξάρσεις πατριδοκαπηλίας. Yστερίες δυσπιστίας και εκρήξεις δουλικότητας και μιμητισμού.
N. Δήμου
40. Nα δημιουργήσεις οικογένειες λέξεων από τις υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου.
Γλώσσα δεν είναι, καθώς φαντάζονται κάποιοι, αράδιασμα από λέξεις, τύπους και κανόνες, όπως αναγράφονται σε λεξικά και γραμματικές… παρά η έκφραση του εσωτερικού μας κόσμου, κύμα ζωής, άνοιγμα και επαφή ψυχών, ανταλλαγή αισθημάτων και σκέψεων μέσα σε συνομιλία, ερώτηση και απόκριση, άρνηση και κατάφαση, προσταγή, απαγόρευση και παράκληση, μικροεπεισόδια, πεζότητες και ταπεινότητες της καθημερινής ζωής και έξαρση και κατάνυξη, τραγούδι και κλάμα, χαρά και καημός, τρικυμία και γαλήνη, αγάπη και πάθος, αγωνία και κατάρα, επιστήμη και ζωή, σκέψη, ενατένιση της μοίρας και φιλοσοφία – όλα αυτά είναι γλώσσα ατομική και εθνική. Γλώσσα είναι ολόκληρος ο λαός, λέει ένα φλαμανδικό ρητό.
Mανόλης Tριανταφυλλίδης
41. Nα γράψετε από ένα ουσιαστικό με την ίδια ρίζα:
| 1. |
ανέχομαι |
......................................... |
| 2. |
συνωθούμαι |
......................................... |
| 3. |
ελλιπής |
......................................... |
| 4. |
δράττομαι |
......................................... |
| 5. |
κωλύομαι |
......................................... |
42. Nα βρείτε την ετυμολογία των λέξεων και να τις χρησιμοποιήσετε σε προτάσεις:
- ρηξικέλευθος
- καιροσκόπος
- δεισιδαιμονία
- μνησίκακος
- οίηση
- καρατομώ
- ίσαλος
- ενδοστρέφεια
- εγγειοβελτιωτικός
- μεμψίμοιρος
- αναφανδόν
43.
Aπό τις λέξεις που σας δίνονται να σχηματίσετε ομόρριζα ουσιαστικά ή επίθετα.
Ύστερα να γράψετε δύο παραγράφους, μία για να χαρακτηρίσετε έναν καθηγητή που συμπαθείτε ιδιαίτερα και άλλη μία για κάποιον που δε συμπαθείτε πολύ. Στα κείμενά σας προσπαθήστε να χρησιμοποιήσετε όσο περισσότερες λέξεις μπορείτε από αυτές που σας δίνονται και από αυτές που σχηματίσατε.
| κατανοώ |
............................... |
εντείνω |
............................... |
γνώμη |
............................... |
| λέγω |
............................... |
γλώσσα |
............................... |
πνεύμα |
............................... |
| εργάτης |
............................... |
ευθύνη |
............................... |
είρωνας |
............................... |
| πονώ |
............................... |
είδηση |
............................... |
επικρίνω |
............................... |
| δάκνω (=δαγκώνω) ................... |
μέθοδος |
............................... |
ανέχομαι |
............................... |
| προσβάλλω |
............................... |
πατέρας |
............................... |
απωθώ |
............................... |
44.
Nα βρεις ποιες από τις λέξεις που δίνονται στη δεξιά στήλη είναι ομόρριζες με τις υπογραμμισμένες λέξεις των φράσεων.
1. Mε τις εκτεταμένες και αλόγιστες επεμβάσεις του ανθρώπου
στη φύση παραμορφώθηκε το φυσικό τοπίο. |
|
2. H τεχνολογία, που προκάλεσε τις πληγές στο περιβάλλον,
η ίδια θα τις θεραπεύσει κιόλας. |
|
3. Πόσοι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να εγκαταλείψουν τις
σύγχρονες ανέσεις; |
- υπόλοιπος
- ακατάληπτος
- ελλιπής
|
4. Mε κανένα τρόπο δε δέχονται οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και
ποιητές ότι η επέμβαση του Θεού αίρει την ανθρώπινη ευθύνη. |
|
5. H πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού υπήρξε μια κίνηση από την
άγνοια στη γνώση, από την ανευθυνότητα στην ευθύνη, από τη
δουλεία στην ελευθερία. |
|
45.
Nα αντιστοιχίσετε κάθε λέξη της πρώτης στήλης με την ομόρριζή της στη δεύτερη στήλη.
| 1. |
θύμα |
α. |
δράττομαι |
|
| 2. |
κλίση |
β. |
ακατάληπτος |
|
| 3. |
κλήση |
γ. |
κλίνω |
|
| 4. |
λήψη |
δ. |
θυσία |
|
| 5. |
συμβολή |
ε. |
έχω |
|
| 6. |
όραμα |
στ. |
κάτοπτρο |
|
| 7. |
σπουδαίος |
ζ. |
καλώ |
|
| 8. |
θρέμμα |
η. |
απρόσβλητος |
|
| 9. |
δραχμή |
θ. |
σπεύδω |
|
| 10. |
σχέση |
ι. |
τρέφω |
|
46.
Για κάθε λέξη που σας δίνεται υπάρχει μία ετυμολογικά συγγενής της στο κείμενο. Να βρείτε αυτές τις λέξεις του κειμένου
H εικόνα των άλλων λαών στα σχολικά βιβλία συμβάλλει πριν απ’ όλα στην πολιτική διαπαιδαγώγηση των μαθητών/τριών. H αρνητική εικόνα οποιουδήποτε άλλου λαού αναγκαστικά ταυτίζει τις επιμέρους ομάδες εξουσίας ή τις κυβερνήσεις με το λαό ολόκληρο. Έτσι, τα έθνη εμφανίζονται σαν απόλυτα συνεκτικές ομάδες, χωρίς εσωτερικές διακρίσεις και διαφορές, χωρίς συγκρουόμενα συμφέροντα, με χαρακτηριστικά (καλά ή κακά) στατικά και αναλλοίωτα στο χρόνο, σαν από τη φύση δοσμένα. Aυτό οδηγεί τους μαθητές/τριες να αντιλαμβάνονται την αυταρχική διακυβέρνηση, τις αυτοκρατορίες ή την αποικιοκρατία, τον επεκτατισμό και τους πολέμους σαν «φυσικά» χαρακτηριστικά κάποιων «κακών» εθνών και όχι ως κοινωνικά φαινόμενα, που εξηγούνται με την ιστορική περίοδο, το είδος διακυβέρνησης, την οργάνωση των κοινωνιών, τα καθεστώτα, τις πολιτικές ηγεσίες.
Άννα Φραγκουδάκη
| 1. |
αμφορέας |
|
4. |
διαβλητός |
|
7. |
δώρο |
|
| 2. |
απών |
|
5. |
άξονας |
|
8. |
κρίμα |
|
| 3. |
ακατάληπτος |
|
6. |
καχεξία |
|
9. |
σταθμός |
|
Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989). Άνοιξη - Θέρος, αριστερό τμήμα από τις Τέσσερεις εποχές, 1969.
Λάδι σε λινό (160εκ. Χ 300εκ.).
Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989)
Φθινόπωρο - Χειμώνας, δεξιό τμήμα από τις Τέσσερις εποχές, 1969
Λάδι σε λινό (160εκ. Χ 300εκ.)
|
