Κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα δέσποσαν στην ευρωπαϊκή τέχνη ο νεοκλασικισμός και ο ρομαντισμός.

Ο κλασικισμός ή νεοκλασικισμός, κυρίαρχος από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, θαύμαζε την τάξη και την πειθαρχία της κλασικής τέχνης των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων, απ’ όπου αντλούσε τα θέματα και την τεχνοτροπία του. Κύριοι εκπρόσωποί του υπήρξαν οι ζωγράφοι Νταβίντ (βλέπε έργα του σ. 16 και 21) και Ενγκρ.

Το κίνημα του ρομαντισμού

Ο ρομαντισμός πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία και στη Γερμανία, κορυφώθηκε στη Γαλλία μετά το 1830 και εκφράστηκε σε όλες τις Τέχνες. Κύρια γνωρίσματά του ήταν η εγκατάλειψη των κλασικών προτύπων (τάξη, απλότητα), η κυριαρχία του συναισθήματος, η αγάπη για το μυστηριώδες, το ενδιαφέρον για το εξιδανικευμένο εθνικό παρελθόν, η θρησκευτική αναζήτηση, η στροφή στη φύση, η προτεραιότητα του φανταστικού έναντι του πραγματικού και του χρώματος έναντι της μορφής, η ελεύθερη διαμόρφωση του ύφους.

Οι ρομαντικοί καλλιτέχνες, απογοητευμένοι από την επικράτηση του συντηρητισμού στην Ευρώπη, μετά την ήττα του Ναπολέοντα, αναζήτησαν στην απόρριψη των κλασικών κανόνων μια διέξοδο.

Η ανάδυση των εθνικών και φιλελεύθερων ιδεών τούς ώθησε να αναζητήσουν στο έθνος, στην εθνική παράδοση αλλά και στην επαναστατική δράση τις πηγές της έμπνευσής τους. Πολλοί απ’ αυτούς συμμετείχαν σε επαναστατικά κινήματα. Μάλιστα, η ελληνική επανάσταση υπήρξε μία από τις πηγές έμπνευσης του ρομαντισμού.

Η μουσική ήταν το καλλιτεχνικό πεδίο στο οποίο εκφράστηκε πρώτα ο ρομαντισμός με κέντρο τη Γερμανία και κύριους εκπροσώπους τον Μπετόβεν αλλά και τους Σούμαν, Μπραμς και Βάγκνερ. Στο ίδιο κλίμα, ο Πολωνός Σοπέν εξέφρασε τη νοσταλγία για την πατρίδα του που εγκατέλειψε μετά την αποτυχημένη πολωνική επανάσταση του 1830.

Στην ποίηση ο ρομαντισμός εκφράστηκε αρχικά με τα έργα των μεγάλων Άγγλων ποιητών Κιτς, Σέλεϊ και Μπάιρον και στη συνέχεια με τους Γάλλους Λαμαρτέν, Βινί, Μισέ και Ουγκό. Οι ρομαντικοί ποιητές άντλησαν τόσο από τον εσωτερικό τους κόσμο όσο και από τον κοινωνικό και πολιτικό περίγυρό τους. Έντονα εθνικό χαρακτήρα πήρε η ρομαντική ποίηση στη Γερμανία (Ρίχτερ, Νοβάλις), στην Ιταλία (Μαντσόνι, Λεοπάρντι) και στη Ρωσία (Πούσκιν).

Η πεζογραφία πρόσφερε σημαντικά ρομαντικά έργα, ξεκινώντας από τον Γάλλο Σατομπριάν, που αναζήτησε την έμπνευσή του στον χριστιανισμό (Το πνεύμα του χριστιανισμού), και συνεχίζοντας με τον Άγγλο Σκοτ δημιουργό ρομαντικών ιστορικών μυθιστορημάτων (Ιβανόης). Εκφράσεις του ενδιαφέροντος του ρομαντισμού για τα κοινωνικά προβλήματα πρέπει να θεωρηθούν ορισμένα έργα των Γάλλων Μπαλζάκ (Ανθρώπινη κωμωδία), Σταντάλ (Το κόκκινο και το μαύρο) και Ουγκό (Οι άθλιοι) που περιγράφουν και κάποτε στηλιτεύουν την κοινωνική αδικία.

Τέλος, στη ζωγραφική ο ρομαντισμός εκφράστηκε στα έργα του Άγγλου Κόνσταμπλ και των Γάλλων Ζερικό και Ντελακρουά (βλέπε έργο του σ. 38). Μία από τις πηγές έμπνευσης του τελευταίου στάθηκε η ελληνική επανάσταση.

Το κίνημα του ρεαλισμού

Γύρω στα 1850, οι οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που έφερνε η βιομηχανική επανάσταση προκάλεσαν την υποχώρηση του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού και την ανάδυση ενός νέου καλλιτεχνικού κινήματος, του ρεαλισμού. Κύρια γνωρίσματά του ήταν η προσπάθεια πιστής απόδοσης της πραγματικότητας, το ενδιαφέρον για την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων, για το αληθινό και όχι για το ωραίο.

Η ζωγραφική υπήρξε κύριος χώρος έκφρασης του ρεαλισμού, που οφείλει το όνομά του σε ομότιτλη έκθεση που οργανώθηκε το 1855 από τον Γάλλο ζωγράφο Κουρμπέ και θεωρείται η αφετηρία του. Άλλοι σημαντικοί ρεαλιστές ζωγράφοι ήταν οι Γάλλοι Κορό, Ντομιέ και Μιγέ.

Η πεζογραφία έδωσε σπουδαία δείγματα ρεαλισμού στα έργα του Άγγλου Ντίκενς (Όλιβερ Τουίστ), των Γάλλων Φλομπέρ (Μαντάμ Μποβαρί) και Ζολά (Οι Ρουγκόν Μακάρ) και των Ρώσων Ντοστογιέβσκι (Έγκλημα και τιμωρία) και Τολστόι (Πόλεμος και ειρήνη).

Αναζητήσεις στα τέλη του 19ου αιώνα – Ιμπρεσιονισμός

Προς τα τέλη του 19ου αιώνα μια σειρά αναζητήσεις δημιούργησαν νέα δεδομένα.

Η ποίηση, ιδίως στη Γαλλία, συγκλονίστηκε από την επανάσταση του συμβολισμού, κινήματος που αρνούνταν κάθε κανόνα και προσπάθησε να εκφράσει τη φαντασία. Με πρόδρομο τον Μποντλέρ και κορυφαίους εκφραστές τούς Βερλέν, Μαλαρμέ και Ρεμπό, ο συμβολισμός τάραξε τον ποιητικό κόσμο της εποχής και παρέμεινε κυρίαρχος μέχρι και τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Η δραματουργία τόνισε την ανάγκη κοινωνικής χειραφέτησης μέσα από τα έργα του Νορβηγού Ίψεν, του κορυφαίου θεατρικού συγγραφέα του 19ου αιώνα (Κουκλόσπιτο), του Σουηδού Στρίνμπεργκ (Πατέρας) και του Ρώσου Τσέχοφ (Ο θείος Βάνιας).

Στη ζωγραφική η ανανέωση ήρθε με το κίνημα του ιμπρεσιονισμού. Κύριο γνώρισμά του υπήρξε η προσπάθεια να αποδοθεί η φευγαλέα εντύπωση (impression). Όλο το βάρος έπεφτε στα μεταβαλλόμενα είδωλα των πραγμάτων, ιδίως στις αποτυπώσεις του φωτός. Κύριοι εκπρόσωποί του ήταν οι Μονέ, Πισαρό, Ρενουάρ και Ντεγκά. Οι μεταϊμπρεσιονιστές (Σερά, Γκογκέν, Βαν Γκογκ, Σεζάν κ.ά.), που είχαν λίγα κοινά στοιχεία μεταξύ τους, αξιοποίησαν τις καινοτομίες των ιμπρεσιονιστών.

Τέλος, στη γλυπτική οι αναζητήσεις εκφράστηκαν κυρίως στο έργο του Γάλλου Ροντέν, του σημαντικότερου γλύπτη του 19ου αιώνα, που επιδίωκε την απόδοση βαθύτερων συναισθημάτων και πανανθρώπινων αξιών.