Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε στο πλαίσιο του 20ού αιώνα:

• τα κύρια επιτεύγματα των επιστημών και της τεχνολογίας

• τις κύριες εξελίξεις στη ζωγραφική, στην αρχιτεκτονική, στη μουσική και στον κινηματογράφο

• τα κύρια λογοτεχνικά ρεύματα

• τις ανάλογες επιστημονικές, πνευματικές και καλλιτεχνικές εξελίξεις στην Ελλάδα.

Κατά τον 20ό αιώνα, τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του 19ου αιώνα εξελίχθηκαν θεαματικά –υπό την επίδραση και των αναγκών των δύο παγκόσμιων πολέμων– και ενσωματώθηκαν στην καθημερινότητα εκατομμυρίων ανθρώπων, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο. Παράλληλα, νέες επιστημονικές εξελίξεις άλλαξαν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κατανοούσαν τον κόσμο γύρω τους. Οι μεταβολές αυτές ήταν τόσο θεαματικές, ώστε ο 20ός αιώνας ονομάστηκε και «αιώνας των επιστημονικών επαναστάσεων».

Στις φυσικές επιστήμες τα ερωτήματα που δέσποζαν στις αρχές του 20ού αιώνα σχετίζονταν με τους νόμους της θερμοδυναμικής, που είχαν διατυπωθεί λίγες δεκαετίες νωρίτερα, και αφορούσαν το πώς διαδίδεται η θερμότητα που εκπέμπεται από ένα σώμα.

Πολλά από τα ερωτήματα αυτά βρήκαν πειστικές απαντήσεις στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Η αρχή έγινε με τον Μαξ Πλανκ (1858-1947), που υποστήριξε ότι η ενέργεια δεν εκπέμπεται με τρόπο συνεχή αλλά με διακριτές ποσότητες, τα κβάντα. Αυτή ήταν, με δυο λόγια, η κβαντική θεωρία (1900). Λίγα χρόνια αργότερα, ο Ερνστ Ράδερφορντ (1871-1937) παρουσίασε μια νέα εικόνα της ύλης, σύμφωνα με την οποία το άτομο αποτελείται από τον πυρήνα, που περιλαμβάνει πρωτόνια και νετρόνια, και περιβάλλεται από ηλεκτρόνια, τα οποία κινούνται γύρω του σε τροχιά (1909). Τέλος, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν (1879-1955) διατύπωσε τη θεωρία της σχετικότητας, με την οποία υποστήριξε ότι ο χρόνος είναι σχετικός, γιατί εξαρτάται από τον τρόπο μέτρησής του, όπως σχετικές είναι και οι διαστάσεις των σωμάτων, αφού κάθε σώμα αλλάζει μορφή όταν κινείται (1905 και 1916). Η θεωρία του Αϊνστάιν (Νόμπελ Φυσικής 1921) υπήρξε μια επανάσταση, που άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι έβλεπαν τον κόσμο.

Στα επιτεύγματα των φυσικών επιστημών βασίστηκε η ανάπτυξη της πυρηνικής βιομηχανίας (κατασκευή πυρηνικών βομβών, παραγωγή πυρηνικής ενέργειας) και η τεχνολογία κατασκευής και εκτόξευσης σκαφών στο διάστημα (διαστημική). Το 1957 η Σοβιετική Ένωση εκτόξευσε τον πρώτο δορυφόρο (Σπούτνικ Ι), το 1961 ο Σοβιετικός Γιούρι Γκαγκάριν έγινε ο πρώτος άνθρωπος που ταξίδεψε στο Διάστημα και το 1969 ο Αμερικανός Νιλ Άρμστρονγκ έγινε ο πρώτος άνθρωπος που πάτησε στη Σελήνη.

Η ηλεκτρονική, αποτέλεσμα συνεργασίας της φυσικής με την ηλεκτρική βιομηχανία, αξιοποιήθηκε αρχικά για τη βελτίωση των τηλεπικοινωνιών. Βαθμιαία, άρχισε να επεκτείνεται η χρήση συσκευών ήδη γνωστών, όπως ήταν το τηλέφωνο, ο τηλέγραφος και το ραδιόφωνο. Όμως, τα πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα της ηλεκτρονικής ήταν η ανάπτυξη και διάδοση της τηλεόρασης και του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Το τέλος του αιώνα σφραγίστηκε από το παγκόσμιο ηλεκτρονικό διαδίκτυο, το Internet, με τις τεράστιες δυνατότητές του.

Η βιολογία και η γενετική επέτρεψαν στον άνθρωπο να αναπτύξει σε εντυπωσιακό βαθμό τις γνώσεις του για την ίδια την προέλευση και την ύπαρξή του. Στα 1952-1953 η Αγγλίδα φυσικός Ρόζαλιντ Φράνκλιν, ο συμπατριώτης της Φράνσις Κρικ και ο Αμερικανός βιοχημικός Τζέιμς Γουότσον παρουσίασαν τη δομή του γενετικού κώδικα (DNA), υποστηρίζοντας ότι έχει τη μορφή διπλής έλικας, αντιγράφεται χωρίς να μεταβάλλεται η δομή του και μεταφέρει τα κληρονομικά χαρακτηριστικά κάθε οργανισμού. Κατά τη δεκαετία του ’70 η επιστήμη της γενετικής μηχανικής άρχισε τις προσπάθειες παρέμβασης στον γενετικό κώδικα, προκειμένου να παραχθούν ζώα και φυτά με βελτιωμένες ιδιότητες. Ήταν οι απαρχές μια επανάστασης που τα αποτελέσματά της ίσως αποδειχθούν πιο καταλυτικά από αυτά της βιομηχανικής επανάστασης. Το 1998 γεννήθηκε το πρώτο ζώο από κλωνοποίηση, το πρόβατο Ντόλι. Σήμερα πολλά από τα προϊόντα της καθημερινής μας διατροφής (φρούτα, λαχανικά, άλλα τρόφιμα) είναι αποτελέσματα γενετικής τροποποίησης.

Η ιατρική σημείωσε, επίσης, εκπληκτικές προόδους. Ασθένειες που στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν θανατηφόρες (φυματίωση, ελονοσία) αντιμετωπίστηκαν αποτελεσματικά. Επίσης, η ανακάλυψη των ιών της πενικιλίνης (Αλεξάντερ Φλέμινγκ, 1928) και των αντιβιοτικών επέτρεψαν την αντιμετώπιση ιογενών ασθενειών. Επιπλέον, έγιναν εφικτές οι μεταμοσχεύσεις οργάνων, οι καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις και οι επεμβάσεις με ακτίνες λέιζερ. Τεράστιο βήμα στην αντιμετώπιση των προβλημάτων ανθρώπινης στειρότητας υπήρξε η γέννηση το 1978 του πρώτου παιδιού του σωλήνα, δηλαδή του πρώτου βρέφους που είχε προέλθει από εξωσωματική γονιμοποίηση.

Οι επιστήμες του ανθρώπου κινήθηκαν κι αυτές σε κλίμα αναζήτησης.

Η ψυχανάλυση ήταν η επιστήμη που άνοιξε πραγματικά νέους δρόμους στη μελέτη της ανθρώπινης ύπαρξης. Θεμελιωτής της υπήρξε ο Αυστριακός Σίγκμουντ Φρόιντ, ο οποίος, αναζητώντας τη θεραπεία της υστερίας, οδηγήθηκε στην ανακάλυψη του ασύνειδου ή ασυνείδητου, που μαζί με το συνειδητό και το προσυνειδητό αποτελούν τις τρεις βαθμίδες του ανθρώπινου ψυχισμού. Η ψυχανάλυση μελετά το ασυνείδητο (τις απωθημένες σκέψεις και επιθυμίες, καθώς και τις μεταξύ τους διασυνδέσεις) και προσπαθεί να ανακαλύψει εκεί τους παράγοντες που προκαλούν τις ψυχικές διαταραχές και συνδέονται, κατά τον Φρόιντ, με τη σεξουαλική επιθυμία (λίμπιντο).

Στην ιστορία η επανάσταση ήρθε με το ιστοριογραφικό κίνημα των Αννάλ [Annales (Χρονικά), γαλλικό ιστορικό περιοδικό, 1929]. Οι ιστορικοί των Αννάλ μετατόπισαν το ενδιαφέρον τους από την πολιτική στην οικονομία, στις κοινωνικές δομές και στις νοοτροπίες. Επιδιώκοντας μια όσο το δυνατόν συνολική ιστορική προσέγγιση του αντικειμένου τους, ανέπτυξαν ένα γόνιμο διάλογο με τις κοινωνικές επιστήμες, την οικονομία, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία και τη γεωγραφία.

Τέλος, η διαμόρφωση της μαζικής κουλτούρας υπήρξε ένα από τα νέα φαινόμενα του 20ού αιώνα. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα [κινηματογράφος, τηλεόραση, ραδιόφωνο, πικάπ, walkman, ψηφιακός δίσκος (cd, dvd), Internet κ.ά.] επέτρεψαν την ευρύτατη διάδοση των πολιτιστικών αγαθών. Παράλληλα, όμως, διαμορφώθηκε μια κατηγορία πολιτιστικών προϊόντων, συχνά χαμηλής ποιότητας, που παράγονται μαζικά, προορίζονται για «μαζική κατανάλωση» (π.χ. τηλεοπτικές σειρές χαμηλής καλλιτεχνικής αξίας) και συνιστούν αυτό που λέγεται απαξιωτικά, όχι άδικα, μαζική κουλτούρα.