4.5 Καλλιεργητική τεχνική

Μια επιτυχής καλλιέργεια αποτελεί συνάρτηση μιας σειράς εργασιών και φροντίδων που αποσκοπούν στην εξασφάλιση γρήγορης, όσο και υγιεινής ανάπτυξης των φυτών. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις είναι σίγουρο ότι θα επιτευχθεί ο κύριος στόχος που είναι η μεγιστοποίηση της απόδοσης συνοδευόμενης από άριστη ποιότητα.

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

Τυχόν λάθη, ιδιαίτερα στις καλλιέργειες των οπωροφόρων που από τη φύση τους αποτελούν μακροχρόνιες επενδύσεις, θα οδηγήσουν σε δυσμενείς επιπτώσεις, τόσο στην ποσότητα των παραγόμενων προϊόντων, όσο και στην ποιότητά τους.

4.5.1 Λίπανση

Η προσθήκη λιπασμάτων στο έδαφος έχει εξαιρετική σημασία για την καλή ανάπτυξη και παραγωγή, γιατί τα θρεπτικά στοιχεία που περιέχονται στο έδαφος δεν είναι συνήθως αρκετά ή δεν είναι πάντα σε αφομοιώσιμη μορφή. Ακόμη και σ' ένα πλούσιο έδαφος πρέπει να αντικατασταθούν τα στοιχεία που απορροφώνται από το φυτό ή εκείνα που χάνονται με τα νερά της βροχής για να μην εξαντληθούν.

Η ανισορροπία της παρουσίας ή της έλλειψης θρεπτικών στοιχείων δημιουργεί τις γνωστές ασθένειες, τις τροφοπενίες.

Ο παραγωγός με τη λίπανση φροντίζει να διατηρεί το κάθε θρεπτικό στοιχείο σε ένα επίπεδο, άριστο για το φυτό, ώστε να είναι σε επάρκεια, χωρίς όμως και να προκαλεί τοξικότητα, όπως συμβαίνει αν το στοιχείο προστεθεί σε υπερβολική ποσότητα.

Ο προσδιορισμός των λιπαντικών αναγκών των δέντρων μπορεί να γίνει με τους ακόλουθους τρόπους:

- Μακροσκοπικά: Η έλλειψη θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος οδηγεί στην εμφάνιση χαρακτηριστικών συμπτωμάτων στη φυλλική επιφάνεια. Τα συμπτώματα αυτά στις περισσότερες περιπτώσεις δεν μπορούν να θεωρηθούν ασφαλή αφού ένα πλήθος ασθενειών μπορεί να τα προκαλέσουν, ενώ παράλληλα είναι αδύνατον να καθορίσουμε τα στοιχεία που λείπουν. Επιπλέον τα συμπτώματα εμφανίζονται αρκετά αργά, όταν ήδη τα δένδρα έχουν ζημιωθεί σοβαρά από την έλλειψη του στοιχείου.

- Ανάλυση τον εδάφους. Με αυτήν επιδιώκεται ο προσδιορισμός των θρεπτικών στοιχείων του εδάφους που βρίσκονται σε επάρκεια, σε περιορισμένη ποσότητα, αλλά και εκείνων που λείπουν τελείως.

- Χημική ανάλυση φύλλων (φυλλοδιαγνωστική). Με τη μέθοδο αυτή προσδιορίζεται η περιεκτικότητα των φύλλων σε θρεπτικά στοιχεία και τα αποτελέσματα τα συγκρίνονται με τις άριστες τιμές καθενός στοιχείου, σε καλλιέργειες που έχουν καλές αποδόσεις.

Η συνεχής πρόοδος στον τομέα εκμηχάνισης της γεωργίας οδήγησε στην εμφάνιση νέων, σύγχρονων μηχανημάτων που είναι σε θέση να προσθέτουν στο έδαφος με ακρίβεια τις απαιτούμενες κάθε φορά ποσότητες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

λιπασμάτων σε προκαθορισμένες θέσεις, χωρίς φυσικά να βλάπτονται τα φυτά μας. Τα μηχανήματα αυτά ονομάζονται λιπασματοδιανομείς και διακρίνονται σε διάφορες μορφές ανάλογα με τον τύπο του λιπάσματος που επιθυμούμε να εφαρμόσουμε (λιπασματοδιανομείς για τη διασκόρπιση λιπασμάτων στερεάς μορφής - λιπασματοδιανομείς για τη χρήση λιπασμάτων υγρής ή αέριας μορφής).

Εικόνα 4-20
Λιπασματοδιανομέας

4.5.2 Άρδευση

Η άρδευση θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές καλλιεργητικές εργασίες γιατί εξασφαλίζει στο φυτό το τόσο αναγκαίο για την ζωή τους νερό. Η έλλειψη της εδαφικής υγρασίας έχει άμεσες όσο και δυσμενείς επιπτώσεις

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

στην ανάπτυξη και παραγωγή. Παρατηρούνται συρρικνώσεις καρπών, κιτρίνισμα και πτώση των φύλλων, γενική καχεξία και επιβράδυνση στην αναπτυξιακή διαδικασία.

Αντίθετα η άρδευση ενισχύει ιδιαίτερα τη βλάστηση και την καρποφορία.

Όσον αφορά τα συστήματα άρδευσης, αυτά που επικρατούν είναι:

α. άρδευση με σταγόνες: είναι εξαιρετικά οικονομική μέθοδος, ιδιαίτερα σε ξηροθερμικές περιοχές, και βασίζεται στην παροχή νερού μέσω πλαστικών σωληνώσεων με τη μορφή σταγόνων.

β. Άρδευση με τεχνητή βροχή:βασίζεται στην εκτόξευση μέσω ακροφυσίων (εκτοξευτήρων) νερού. Χρειάζεται μόνιμες εγκαταστάσεις σωληνώσεων και θεωρείται επίσης οικονομική μέθοδος. Παράλληλα μπορεί να εφαρμοσθεί και στα πιο ανώμαλα εδάφη, ενώ με τη μέθοδο αυτή αποφεύγεται επίσης και η διάβρωση του εδάφους. Απαραίτητη προϋπόθεση η παροχή του νερού να έχει σημαντική πίεση.

Εικόνα 4-21
Άρδευση χωραφιού με βαμβάκι με ειδικό αυτοκινούμενο σύστημα ποτίσματος

4.5.3 Κλάδεμα

Θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές καλλιεργητικές φροντίδες και έχει σκοπό να δώσει στο δέντρο το κατάλληλο σχήμα που θα διευκολύνει τις υπόλοιπες εργασίες, ενώ παράλληλα θα ευνοήσει τη βλάστηση και την καρποφορία. Με το κλάδεμα αφαιρούμε τμήματα του υπέργειου μέρους, όπως βλαστούς και φύλλα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Στα νεαρά δέντρα, η καλλιεργητική αυτή φροντίδα καθυστερεί την είσοδο στην καρποφορία με αντίστοιχη ενίσχυση της βλάστησης. Το κλάδεμα εδώ πρέπει να είναι ελαφρύ και να γίνεται μόνον όπου χρειάζεται να σχηματισθεί ο σκελετός του δέντρου. Αντίθετα, (πα γηρασμένα δέντρα που η βλάστηση είναι σημαντικά περιορισμένη, το κλάδεμα επιτυγχάνει ανανέωση και σχηματισμό νέων καρποφόρων οργάνων που θα δώσουν καλή παραγωγή.

Εικόνα 4-22
Σύγχρονα μηχανήματα κορυφολογήματος σε καλλιέργεια αμπελιού

4.5.4 Αραίωμα καρπών

Η καλλιεργητική αυτή τεχνική βρίσκει εφαρμογή στις δενδρώδεις καλλιέργειες.

Με το αραίωμα γίνεται αφαίρεση ενός μέρους των καρπών αρκετό χρόνο πριν ωριμάσουν. Η εργασία αυτή αποβλέπει κυρίως στην παραγωγή καρπών με αυξημένο μέγεθος που οφείλεται στην εξοικονόμηση θρεπτικών ουσιών. Οι θρεπτικές αυτές ουσίες χρησιμοποιούνται από τους καρπούς που απομένουν για απόκτηση εμπορεύσιμου μεγέθους, αλλά και για ενίσχυση της βλάστησης που είναι απαραίτητη για την καρποφορία της επόμενης χρονιάς.

4.5.5 Συγκομιδή

Συγκομιδή είναι η απόσπαση των καρπών από το φυτό και η συλλογή

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

τους. Η εργασία αυτή, αν δεν γίνει σωστά, δημιουργεί τραύματα στο φλοιό που αφενός υποβαθμίζουν την ποιότητα και αφετέρου αποτελούν πύλες εισόδου για ποικιλία παθογόνων μικροοργανισμών συμβάλλοντας έτσι στην ολοκληρωτική αλλοίωση των καρπών. Η εκμηχάνιση της γεωργίας αναπόφευκτα εισέβαλε με μεγάλη επιτυχία και στον τομέα της συγκομιδής των γεωργικών προϊόντων μειώνοντας σημαντικά το κόστος παραγωγής τους.

Εικόνα 4-23
Μηχάνημα συγκομιδής καλαμποκιού

Εκτός από τις παραπάνω καλλιεργητικές εργασίες υπάρχει επίσης και ένα πλήθος άλλων εξίσου σημαντικών που η εφαρμογή τους συμβάλλει στην επιτυχή ανάπτυξη των φυτών μας. Σαν τέτοιες μπορούμε περιληπτικά να αναφέρουμε:

- Προετοιμασία τον εδάφους για σπορά ή φύτευση. Πραγματοποιείται με σύγχρονα μηχανήματα και αποσκοπεί στη βελτίωση των φυσικών συνθηκών του εδάφους, στην εξοικονόμηση υγρασίας αλλά και στην καταστροφή των ζιζανίων, έτσι ώστε να δημιουργηθούν οι πλέον κατάλληλες προϋποθέσεις για καλό φύτρωμα του σπόρου ή για καλή όσο και γρήγορη ανάπτυξη των φυτών και των δέντρων.

- Καλλιέργεια τον εδάφους μετά το φύτρωμα. Και αυτή η καλλιεργητική εργασία πραγματοποιείται με σύγχρονα μηχανήματα και αποσκο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

στην καταστροφή των ζιζανίων, στη διατήρηση της υγρασίας του εδάφους σε κανονικά επίπεδα, στον αερισμό και το ψιλοχωμάτισμα και στη διαμόρφωση κατάλληλου εδάφους για συγκομιδή.

Εικόνα 4-24
Γεωργικό μηχάνημα για προετοιμασία του εδάφους

- Ζιζανιοκτονία. Καλλιεργητική εργασία που αποσκοπεί στην καταστροφή των ζιζανίων με χημικά μέσα. Ο ψεκασμός πραγματοποιείται με ειδικά σύγχρονα μηχανήματα που εξασφαλίζουν την αποτελεσματικότητα του ζιζανιοκτόνου.

Εικόνα 4-25
Εφαρμογή ζιζανιοκτόνου με σύγχρονο μηχάνημα

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

4.5.6 Εχθροί και ασθένειες

Ένα πλήθος από παθογόνους οργανισμούς προσβάλλουν τα καλλιεργούμενα φυτά προκαλώντας ζημιές και αναπόφευκτα μείωση των αποδόσεων τους.

Η επιστήμη αγωνίζεται για προστασία και απαλλαγή των φυτών από τους οργανισμούς αυτούς, έτσι ώστε να καταστούν αυτά ικανά να προσφέρουν την παραγωγή τους στην ανθρωπότητα. Και η προσπάθεια αυτή δε στέφεται πάντα από επιτυχίες. Υπάρχουν για παράδειγμα ασθένειες για τις οποίες δεν γνωρίζουμε την παθογένεση και επομένως δεν μπορούμε να προβούμε στην καταπολέμησή τους. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τους εχθρούς των φυτών. Είναι βέβαια αληθινό ότι ο αριθμός τους ελαττώνεται συνεχώς με την πρόοδο της επιστήμης. Είναι εξίσου όμως αληθινό ότι η φύση δημιουργεί νέες ασθένειες και νέους ίσως εχθρούς, λες και να επιζητεί μια ισορροπία μεταξύ φυτών αφενός και παθογόνων οργανισμών αφετέρου.

Επιπλέον θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η σημερινή μορφή της εντατικοποιημένης γεωργίας, με την καλλιέργεια του ίδιου φυτικού είδους σε μεγάλη έκταση, αναπόφευκτα ευνοεί κατά πολύ την ανάπτυξη, τον πολλαπλασιασμό και την εξάπλωση των εχθρών, φυτικών και ζωικών, αυτής της καλλιέργειας.*

Η καταπολέμηση των εχθρών και ασθενειών των φυτών που βασίζεται στα τελευταία δεδομένα της επιστήμης και πραγματοποιείται κατά τρόπο μεθοδικό, επιστημονικό και γενικότερα ορθολογιστικό αποτελεί χαρακτηριστικό των εντατικών γεωργικών εκμεταλλεύσεων, χαρακτηριστικό μιας προηγμένης και εξελιγμένης αγροτικής οικονομίας.

Οι παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη των καλλιεργούμενων φυτών εμφανίζουν ποικιλία συμπτωμάτων. Στις περισσότερες τουλάχιστον των περιπτώσεων, συμπτώματα από διαφορετικούς παράγοντες

* Πριν ο άνθρωπος αρχίσει να εκμεταλλεύεται τη γη καλλιεργώντας την για να εξασφαλίσει καλύτερα τη διατροφή τον, οι γόνιμες εκτάσεις ήταν σκεπασμένες από διαφορετικά είδη φυτών των οποίων η ανάπτυξη οφειλόταν αποκλειστικά και μόνο στις ευνοϊκές εδαφοκλιματολογικές συνθήκες κάθε περιοχής. Σε ένα τέτοιο ανομοιογενές φυτικό περιβάλλον οι παθογόνοι οργανισμοί περιοριζόντουσαν σε χαμηλά ποσοστά εξαιτίας του ότι δεν εύρισκαν τις κατάλληλες συνθήκες, από άποψη ξενιστή, για την ανάπτυξη και εξάπλωσή τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

είναι δυνατό να μοιάζουν σημαντικά μεταξύ τους, έτσι ώστε, μακροσκοπικά τουλάχιστον, να μην μπορούν να αποτελούν κριτήριο για ασφαλή διάγνωση του αιτίου που τα προκαλεί. Σ' αυτές τις περιπτώσεις χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση με εξειδικευμένες εργαστηριακές τεχνικές, που θα οδηγήσουν τελικά τον ερευνητή στην εξακρίβωση του πραγματικού αιτίου.

1. Μη παρασιτικές ασθένειες

Είναι ασθένειες μη μεταδοτικές που οφείλονται απλά και μόνο σε φυσιολογικά αίτια όπως:

α. Δυσμενείς κλιματολογικές συνθήκες:

1. ακραίες θερμοκρασίες,
2. δυσμενής φωτισμός και
3. δυσμενείς καιρικές συνθήκες (βροχή, χιόνι, χαλάζι, άνεμος).

Εικόνα 4-26
Παραμόρφωση καρπού τομάτας όταν κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας
επικρατούν πολύ υψηλές ή πολύ χαμηλές θερμοκρασίες

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

Εικόνα 4-27
Χαρακτηριστικές ζημιές από χαλάζι σε αμπέλι

Εικόνα 4-28
α. Φύλλα μαρουλιού που ζημιώθηκε από ατμούς διοξειδίου του θείου,
β. Μήλο επί του οποίου επέδρασαν ατμοί αμμωνίας

β. Παρουσία φυτοτοξικών ουσιών στην ατμόσφαιρα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

γ. Δυσμενείς εδαφικές συνθήκες:

1. έλλειψη θρεπτικών στοιχείων, (τροφοπενία)
2. περίσσεια αφομοιώσιμων από το φυτό θρεπτικών στοιχείων,
3. περίσσεια αλάτων στο εδαφικό διάλυμα,
4. έλλειψη ή περίσσεια νερού,
5. ακραίες τιμές στην αντίδραση του εδάφους (pH) και
6. ακατάλληλη δομή εδάφους.

Εικόνα 4-29 Τροφοπενία φωσφόρου σε καλαμπόκι

Εικόνα 4-30
(α) Φυτό τομάτας μετά από απορρόφηση αυξημένων ποσοτήτων θρεπτικών
στοιχείων από το έδαφος (τοξικότητα Mn)
(β) Φυτό τομάτας μετά από έλλειψη θρεπτικού στοιχείου (τροφοπενία Bo)

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

Εικόνα 4-31
Προσβολή φυταρίου πεπονιάς από υπερβολική εδαφική υγρασία

Εικόνα 4-32
Φυτοτοξικότητα σε στέλεχος αγγουριάς από ατμούς ζιζανιοκτόνου.
Στο στέλεχος παρατηρείται σχίσιμο και υπερπλασίες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

δ. Τοξικότητα γεωργικών φαρμάκων

2. Ασθένειες που οφείλονται σε ιούς

Εικόνα 4-33
Προσβολή από "σάρκα" (ιολογική ασθένεια) σε φύλλο και καρπό δαμασκηνιάς

Οι ιοί επηρεάζουν την εξωτερική εμφάνιση των φυτών. Οι αλλοιώσεις όμως που προκαλούν παρατηρούνται και σε πλήθος άλλων ασθενειών και επομένως δεν μπορούν να αποτελέσουν, μακροσκοπικά, ασφαλές κριτήριο διάγνωσης. Οι κυριότεροι τύποι συμπτωμάτων είναι:

• μεταχρωματισμοί φύλλων,
• παραμορφώσεις φυτών,
• αναστολή ανάπτυξης, νανισμός, μικροφυλλία, μικροκαρπία,
• νεκρωτικές κηλίδες και νεκρώσεις σε φύλλα ή και σε ολόκληρο το φυτό, και
• υπερτροφίες και υπερπλασίες.

3. Παρασιτικές ασθένειες που οφείλονται σε φυτικούς οργανισμούς

Είναι ασθένειες μεταδοτικές που το παθογόνο αίτιο είναι παράσιτο, δηλαδή ζωντανός οργανισμός. Από φυτοπαθολογική άποψη αυτοί που ενδιαφέρουν περισσότερο είναι οι μύκητες και τα βακτήρια.

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

Μύκητες: Θεωρείται η σπουδαιότερη ομάδα παθογόνων των φυτών, εξαιτίας του μεγάλου αριθμού ασθενειών τις οποίες προκαλούν, αλλά και λόγω της μεγάλης οικονομικής ζημίας που προξενούν μερικές από τις ασθένειες αυτές.

Εικόνα 4-34
Χαρακτηριστικές μυκητολογικές προσβολές σε οπωροφόρα

Οι αλλοιώσεις που προκαλούνται στους φυτικούς οργανισμούς μετά από προσβολή μυκήτων ποικίλλουν. Μπορεί να γίνουν ορατές συνήθως με τη μορφή:

• σήψεων σε καρπούς, ρίζες, και το λαιμό των φυτών,
• νεκρώσεων,
• μαρασμού μετά από έμφραξη των αγγείων του φυτού και διακοπής της τροφοδοσίας του με νερό,
• χλωρώσεων (κιτρινισμάτων) πάνω σε φύλλα ή άλλα μέρη του φυτού,
• παραμορφώσεων π.χ. μικρά μεσογονάτια διαστήματα (βραχυγονάτωση),
• νανισμού,
• μικροφυλλίας και μικροκαρπίας και
• όγκων (υπερτροφίες).

Αποτέλεσμα των αλλοιώσεων αυτών είναι η πτώση φύλλων, ανθέων, καρπών, η αδυναμία και η αναστολή ανάπτυξης, και η αποξήρανση ή το σάπισμα διάφορων τμημάτων ή και ολόκληρου του φυτικού οργανισμού.

Βακτήρια: Προκαλούν σοβαρές ασθένειες στα φυτά, ενώ η είσοδος τους σ' αυτά γίνεται μέσα από φυσικά ανοίγματα, όπως τα στομάτια των

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

φύλλων ή από πληγές που προκαλούνται από διάφορους παράγοντες (άνεμο, χαλάζι, εργαλεία, κ.λπ.)

Εικόνα 4-35
Βακτηριακό κάψιμο μηλοειδών

Τα προσβεβλημένα φυτά από βακτήρια παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική συμπτωματολογία που μπορεί να διακριθεί στις παρακάτω κατηγορίες:

• Αδροβακτηριώσεις: Το παθογόνο συγκεντρώνεται και πολλαπλασιάζεται μέσα στα αγγεία του φυτού με συνέπεια τη σταδιακή διακοπή κυκλοφορίας των χυμών. Μετά από τέτοια δράση ακολουθεί μαρασμός που βαθμιαία επιτείνεται ανάλογα με την έκταση του φαινομένου.
• Υγρές σήψεις: Το βακτήριο με ειδικά ένζυμα που εκκρίνει μετατρέπει τα προσβεβλημένα φυτικά μέρη σε μαλακή, υγρή και πολτώδη μάζα. Συνήθως το φαινόμενο ακολουθείται από έντονη δυσοσμία εξαιτίας της μεταγενέστερης ανάπτυξης σαπρόφυτων βακτηρίων ή μυκήτων.
• Υπερπλασίες: Τα φυτικά κύτταρα μετά τη μόλυνση από το παθογόνο

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

υποκινούνται σε έντονο πολλαπλασιασμό και υπερβολική αύξηση, με συνέπεια τη δημιουργία όγκων διαφόρων διαστάσεων.

• Κηλιδώσεις: Στα φύλλα που έχουν προσβληθεί από το βακτήριο παρατηρούνται χαρακτηριστικές νεκρωτικές κηλίδες, που περιβάλλονται από κίτρινο δακτύλιο.
• Απότομες ξηράνσεις: Ο παθογόνος μικροοργανισμός μπαίνει στο αγγειακό σύστημα των φυτών και διαχέεται γρήγορα σε όλο το φυτό. Αποτέλεσμα, η διακοπή της κυκλοφορίας των χυμών και η απότομη ξήρανση.

4. Ασθένειες που οφείλονται σε ζωικά παράσιτα

Ένα πλήθος ζωικών οργανισμών προσβάλλουν τα καλλιεργούμενα φυτά και προκαλούν σημαντικές και σε πολλές περιπτώσεις ανεπανόρθωτες ζημιές. Από όλα τα επιζήμια για τη γεωργία είδη, τα πιο ενδιαφέροντα είναι τα έντομα, τα ακάρεα και οι νηματώδεις και ακολουθούν οι αρουραίοι, τα σαλιγκάρια και οι γυμνοσάλιαγκες.

- Έντομα - ακάρεα: Τα έντομα και τα ακάρεα ανήκουν στο ζωικό βασίλειο, στα αρθρόποδα. Το σώμα των εντόμων αποτελείται από τρία μέρη, ενώ έχουν τρία ζεύγη ποδιών. Στα ακάρεα, το σώμα τους αποτελείται από δύο μέρη και έχουν τέσσερα ζεύγη ποδιών.

Οι οργανισμοί αυτοί είναι εξαιρετικά επιζήμιοι στα φυτά γιατί είναι μικρόσωμοι, έχουν τη δυνατότητα να πετούν ή να μετακινούνται σε μεγάλες αποστάσεις, αναπαράγονται εύκολα και προσαρμόζονται με εκπληκτική ευκολία στις διάφορες καιρικές συνθήκες με τα διάφορα στάδια του βιολογικού τους κύκλου (αυγό, κάμπια, χρυσαλίδα, τέλειο έντομο).

Το στάδιο της κάμπιας (προνύμφη) θεωρείται στις περισσότερες των περιπτώσεων το πλέον επικίνδυνο για τις καλλιέργειες και αυτό που κάνει τις σημαντικότερες ζημιές.

- Νηματώδεις: Είναι μικροσκοπικά σκουλήκια που ζουν μέσα στο έδαφος και προσβάλλουν το ριζικό σύστημα των φυτών. Οι προσβεβλημένες ρίζες καταστρέφονται σταδιακά με συνέπεια να χάνουν την απορροφητική τους ικανότητα και να αδυνατούν ως εκ τούτου να θρέψουν το υπέργειο τμήμα του φυτού. Ο φυτικός οργανισμός εμφανίζει συμπτώματα μάρανσης, καχεξίας, κιτρινισμού και πτώσεις φύλλων, αλλοιώσεις που πολλές φορές οδηγούν σε τελική ξήρανση .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικόνα 4-36
Χαρακτηριστικές εντομολογικές προσβολές σε οπωροφόρα

Οι βλάβες που προκαλούν αφορούν κυρίως:

• Δημιουργία στοών στο εσωτερικό των ιστών, βλαστών και κλάδων με συνέπεια την καταστροφή των αγωγών συστημάτων και πρόκληση εξασθένησης ή ξήρανσης σε κλαδιά ή σε ολόκληρο το δέντρο.
• Ζημιές σε φύλλα, άνθη, καρπούς που σε πολλές περιπτώσεις οδηγούν στην πτώση τους.
• Ζημιές στο ριζικό σύστημα των φυτών.

Μέθοδοι αντιμετώπισης παρασίτων

Η επιστήμη μέχρι σήμερα έχει αναγνωρίσει περί τα 5 000 είδη εντόμων,

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

ασθενειών και ζιζανίων σε 200 περίπου διαφορετικούς ξενιστές, που η καταπολέμηση τους παρουσιάζει οικονομικό ενδιαφέρον.

Για να έχουμε την εκδήλωση ασθένειας στα φυτά, απαιτείται η συνύπαρξη τριών παραγόντων: ξενιστού - παθογόνου - κατάλληλου περιβάλλοντος.

Για να αντιμετωπίσουμε επομένως μια ασθένεια ή θα εκμηδενίσουμε τον ένα από τους τρεις παράγοντες, ή θα μειώσουμε στο ελάχιστο τη σημασία του, ώστε η ένταση της ασθένειας ή της ζημιάς να είναι όσο το δυνατόν πιο μικρή.

Επομένως η πρόληψη και η καταπολέμηση των εχθρών και ασθενειών απαιτεί επεμβάσεις προς τρεις κατευθύνσεις:

Περιβάλλον: Αφορά κυρίως τη χρήση καλλιεργητικών μεθόδων με τις οποίες επιδιώκεται να εξασφαλισθούν ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης των φυτών και επομένως ο περιορισμός ή η εξάλειψη εχθρών και ασθενειών, με βελτίωση του αμυντικού της μηχανισμού. Οι κυριότερες από αυτές είναι:

• αμειψισπορά*,
• εξασφάλιση θρεπτικής ισορροπίας στα φυτά,
• χρήση υγιούς σπόρου και υλικού πολλαπλασιασμού,
• καλή κατεργασία εδάφους,
• σωστό βάθος σποράς,
• κατάλληλη εποχή σποράς, έτσι ώστε τα στάδια ανάπτυξης των φυτών να συμπίπτουν με τις πιο ευνοϊκές γι' αυτά συνθήκες και τις πιο δυσμενείς για τα παθογόνα (πρώιμη - όψιμη σπορά),
• σωστές αποστάσεις σποράς ή φύτευσης,
• κατάλληλα κλαδεύματα,
• αποστραγγίσεις,
• διόρθωση pH εδάφους και
• εκλογή κατάλληλης τοποθεσίας.

Παθογόνο: Τα μέσα που χρησιμοποιούνται μπορεί να είναι:

1. Χημικά: Αφορούν τη χρήση χημικών ουσιών που εμποδίζουν το παράσιτο να μολύνει την καλλιέργεια ή αναστέλλουν την ανάπτυξή του.
2. Βιολογικά: Αφορούν τη χρήση βιολογικών μέσων για την αντιμετώπιση των παθογόνων μικροοργανισμών. Σαν τέτοια μπορούμε να θεωρήσουμε τη χρήση αρπακτικών εντόμων και παρασιτικών ή ανταγωνιστικών μικροοργανισμών και ιών με στόχο τον πληθυσμιακό έλεγχο του εχθρού.

Ο βιολογικός έλεγχος προς το παρόν δεν χαρακτηρίζεται από μεγάλη ευελιξία και σιγουριά, όπως συμβαίνει με τα χημικά μέσα, ούτε μπορεί να

* Αμειψισπορά: Συστηματική και αιτιολογημένη εναλλαγή διαφόρων καλλιεργειών στον ίδιο χώρο. Το παθογόνο αίτιο δε βρίσκει τον ξενιστή του για να το θρέψει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικόνα 4-37
Ωφέλιμα έντομα και ακάρεα που τρέφονται από τα παράσιτα
των καλλιεργειών

χρησιμοποιηθεί σε όλες τις περιπτώσεις καταπολέμησης, ώστε να αποδώσει αποτελεσματικά, χωρίς την προσεκτική εφαρμογή και φυτοφαρμάκων στον κατάλληλο χρόνο. Ιδιαίτερα η βιολογική καταπολέμηση έχει λιγότερο

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

άμεσα αποτελέσματα και δεν μπορεί να εφαρμοσθεί τη στιγμή που ένα πρόβλημα ασθένειας απαιτεί άμεση αντιμετώπιση.

Ξενιστή: Βασίζονται κυρίως στη γενετική βελτίωση του φυτικού οργανισμού με τη δημιουργία καινούργιων ανθεκτικών ποικιλιών, ποικιλίες που έχουν τα γονίδια της ανθεκτικότητας απέναντι σε ασθένειες ή ακόμα και εχθρούς. Η χρήση τους απαλλάσσει τον παραγωγό από κάθε φροντίδα αντιμετώπισης εχθρών και ασθενειών, όπως της προμήθειας και διατήρησης φυτοφαρμάκων, δε δημιουργεί προβλήματα φυτοτοξικότητας για τα φυτά ή τους καταναλωτές και η επιτυχία είναι εξασφαλισμένη, ανεξάρτητα από τις καιρικές και άλλες συνθήκες.

Η μέθοδος αυτή βέβαια έχει και ένα σοβαρό μειονέκτημα: όσο οι βελτιωτές δημιουργούν ανθεκτικές ποικιλίες απέναντι στις ασθένειες, τόσο και τα παθογόνα αίτια παραλλάσσουν και δημιουργούν νέες μορφές των εχθρών και ασθενειών που προσβάλλουν τις καινούργιες ποικιλίες. Έτσι διαιωνίζεται ένας συνεχής αγώνας μεταξύ επιστήμης και παθογόνων οργανισμών.

Μειονεκτήματα χημικής καταπολέμησης

Η χημική καταπολέμηση, παρόλο που έχει αποδώσει εντυπωσιακά αποτελέσματα μέχρι σήμερα στον έλεγχο πολλών εχθρών και ασθενειών, δεν έλυσε όλα τα προβλήματα, απεναντίας δημιούργησε νέα. Πολλές από τις ουσίες αυτές είναι τοξικές για τον άνθρωπο και το περιβάλλον και η υπολειμματική⁽¹⁾ τους δράση δημιουργεί προβλήματα στον καταναλωτή φυτικών προϊόντων. Επιπλέον πολλοί παθογόνοι οργανισμοί αναπαράγονται με καταπληκτική ταχύτητα που τους επιτρέπει να αναπτύσσουν ανθεκτικότητα⁽²⁾ σε ορισμένα φυτοφάρμακα. Αποτέλεσμα της παρενέργειας αυτής είναι να μην είναι αποτελεσματικά πολλά φυτοφάρμακα και να αποσύρονται. Γι' αυτό το λόγο χρειάζεται συνεχής προσπάθεια για σύνθεση και δοκιμή νέων ουσιών που θα αντικαταστήσουν τα προηγούμενα, εργασία εξαιρετικά χρονοβόρα και πολυδάπανη (έχει υπολογισθεί ότι το κόστος ανάπτυξης ενός γεωργικού φαρμάκου προσεγγίζει τα 10 δις δρχ., ενώ από τις 20 000 ουσίες που δοκιμάζονται κατά μέσο όρο μόνο μία θα

⁽¹⁾ Υπόλειμμα: Η ποσότητα φαρμάκου η οποία παραμένει μέσα ή στην επιφάνεια των ιστών του φυτού μετά από ορισμένο χρόνο ή κατά τη συγκομιδή.

⁽²⁾ Ανθεκτικότητα: Η απόκτηση αντοχής από τους παθογόνους οργανισμούς σε φυτοφάρμακα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

βρεθεί να ικανοποιεί τις αυστηρές προδιαγραφές για προώθηση της ως παρασιτοκτόνα). Τέλος, η εφαρμογή ενός φαρμάκου στο οικολογικό περιβάλλον που ζει το φυτό και το παθογόνο έχει ως συνέπεια τη δράση του και σε άλλους οργανισμούς που πιθανόν να είναι υπερπαράσιτα (ωφέλιμα) άλλων παθογόνων. Έτσι μεταβάλλεται η ισορροπία στη φύση και εμφανίζονται νέοι παθογόνοι οργανισμοί.

Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι η αλόγιστη χρήση χημικών ουσιών για καταπολέμηση των παρασίτων, επιδρά δυσμενώς στο οικολογικό περιβάλλον με επιβλαβείς συνέπειες στη φύση.

Στρατηγική στην εφαρμογή μέσων καταπολέμησης

Παρά τα μειονεκτήματα και τις αρνητικές επιπτώσεις των φυτοφαρμάκων και τα ενθαρρυντικά επιτεύγματα των ερευνητικών ιδρυμάτων για την εξεύρεση νέων μέσων και μεθόδων φυτοπροστασίας που να είναι απαλλαγμένα τοξικών και άλλων παρενεργειών, δεν έχει πάψει να αναγνωρίζεται ο σημαντικός ρόλος τους στην προστασία της γεωργικής παραγωγής και η ανάγκη συνέχισης της χρήσης τους. Εκτιμάται ότι το 1/3 της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων και φυτικών ινών θα χανόταν, αν οι γεωργοί δε χρησιμοποιούσαν παρασιτοκτόνα για να ελέγξουν τις ζημιές των καλλιεργειών από έντομα - μύκητες - ζιζάνια. Δεν είμαστε ακόμα σε θέση να τα αποκλείσουμε γιατί οι εναλλακτικές μέθοδοι δε θεωρούνται ακόμα τόσο αποτελεσματικές.

Έτσι σ' ένα κόσμο που συνεχώς αυξάνει πληθυσμιακά, με την υψηλή στάθμη αναγκών του μοντέρνου καταναλωτή και τις ολοένα πολλαπλασιαζόμενες επισιτιστικές και άλλες ανάγκες του, η χημική καταπολέμηση αναμφισβήτητα εξακολουθεί, προς το παρόν τουλάχιστον, να αποτελείτο πιο οικονομικό και αποτελεσματικό όπλο για τον καλλιεργητή.

Το πρόβλημα που προβάλλει σήμερα δεν είναι η ολοκληρωτική απομάκρυνση των γεωργικών φαρμάκων, αλλά η εξεύρεση μιας ορθολογικής μεθόδου εφαρμογής που να αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση των μειονεκτημάτων με παράλληλη μεγιστοποίηση της προστασίας της γεωργικής παραγωγής.

Επιβάλλεται η εφαρμογή μιας ορθολογικά προγραμματισμένης μεθοδολογίας στην οποία θα συνδυάζονται όλες οι κατάλληλες και οικονομικά εφικτές τεχνικές, τα μέσα και οι τρόποι καταπολέμησης σε σχέση με τη γνώση των οικολογικών παραγόντων, οι ιδιότητες της καλλιεργούμενης ποικιλίας και οι καλλιεργητικές μέθοδοι. Δηλαδή στην ολοκληρωμένη αυτή μέθοδο καταπολέμησης μπορούν να λάβουν μέρος και να συνδυασθούν, τόσο η χημική καταπολέμηση, όσο και άλλα μέσα προστασίας, βιολογικά

ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ

και καλλιεργητικά, στα οποία περιλαμβάνεται και η χρήση ανθεκτικών ποικιλιών και υποκειμένων. Τα φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται στην περίπτωση αυτή για να καταπολεμηθούν τα παράσιτα που ξέφυγαν από το βιολογικό έλεγχο και να διατηρηθούν ποσοτικά κάτω από το επικίνδυνο για την καλλιέργεια επίπεδο προσβολής πρέπει να είναι ακίνδυνα στα ωφέλιμα έντομα (αρπακτικά)

Με τη μέθοδο αυτή χρησιμοποιούνται μειωμένες ποσότητες φυτοφαρμάκων με μικρότερη επιβάρυνση του περιβάλλοντος από χημικά παράγωγα.