2.2 Περιγραφή και χρήση των υλικών, των μέσων και των οργάνων σχεδίασης

Ας δούμε τα διάφορα υλικά, τα μέσα και τα όργανα σχεδίασης και ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο τα χρησιμοποιούμε. Αρκετά απ'αυτά δεν τα βλέπουμε για πρώτη φορά. Γνωρίζουμε τα χαρτιά, τα κοινά ξύλινα μολύβια, τις ξύστρες και τις γόμες από τα πρώτα παιδικά μας χρόνια. Τα τρίγωνα, τα υποδεκάμετρα, οι διαβήτες, τα μοιρογνωμόνια, μας είναι γνωστά από το μάθημα της Γεωμετρίας. Άλλα δεν τα έχουμε ξαναδεί. Σ'αυτό το κεφάλαιο δεν εξαντλούμε τις πληροφορίες για τη χρήση τους. Θα επανέλθουμε με λεπτομερέστερες οδηγίες σε επόμενα κεφάλαια.

Στο εμπόριο κυκλοφορεί μεγάλη ποικιλία υλικών, μέσων και οργάνων σχεδίασης και πολλά από τα όργανα είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα και ακριβά. Εδώ αναφερόμαστε στα πιο απλά, σ'αυτά που είναι απαραίτητα για όσους αρχίζουν να σχεδιάζουν.

Το γραμμικό σχέδιο μπορεί να σχεδιαστεί πάνω σ'ένα ειδικό έπιπλο που λέγεται σχεδιαστήριο (εικ. 2.2), και το οποίο αποτελείται από μια μεγάλη ορθογώνια πινακίδα από ξύλο στηριγμένη σε ξύλινη ή μεταλλική βάση. Ως σχεδιαστήριο μπορεί να χρησιμεύσει και οποιοδήποτε ορθογώνιο τραπέζι με επίπεδη και λεία επιφάνεια. Ορισμένα σχεδιαστήρια έχουν πινακίδα που αλλάζει κλίση, έτσι ώστε να επιτρέπουν καλύτερη στάση του σώματος, όταν σχεδιάζουμε.

Όταν τα σχέδια που σχεδιάζουμε δεν είναι πολύ μεγάλα, αλλά και όταν πρέπει να σχεδιάσουμε σε χώρους που δεν υπάρχουν σχεδιαστήρια ή τραπέζια με λεία και επίπεδη επιφάνεια, χρησιμοποιούμε τη φορητή πινακίδα σχεδίασης (εικ. 2.3). Κατασκευασμένη από ξύλο, έχει συνήθως διαστάσεις 50x70 εκ. ή 52x72 εκ. Πάνω της σταθεροποιούμε με συγκολλητική ταινία (σελοτέιπ) το χαρτί σχεδίασης, όπως κάνουμε και στο σχεδιαστήριο.

To χαρτί που χρησιμοποιούμε για το σχέδιο είναι διαφανές ή αδιαφανές, βαρύ ή ελαφρύ, λείο ή πορώδες, περισσότερο ή λιγότερο απορροφητικό. Το βαρύ και λείο χαρτί αντέχει περισσότερο σε σβησίματα και ξυσίματα, και γι'αυτό είναι πιο κατάλληλο για όσους και όσες αρχίζουν να σχεδιάζουν. Πρέπει να διαλέγουμε το είδος και την ποιότητα του χαρτιού ανάλογα με τα μέσα και τον τρόπο που σχεδιάζουμε. Χρησιμοποιούμε χαρτί με λεία, στιλπνή επιφάνεια για σχέδιο με μελάνι. Το πορώδες χαρτί είναι καλύτερο για σκίτσο. Η επιλογή του χαρτιού καθορίζεται επίσης από τις δυνατότητες που δίνει για ικανοποιητικά αντίγραφα..

Το διαφανές χαρτί χρησιμοποιείται, κυρίως, επειδή δίνει τη δυνατότητα παραγωγής αντιγράφων με την υγρή τεχνική της φωτοτυπίας (με αμμωνία). Παλιότερα, η φωτοτυπία ήταν ο μοναδικός τρόπος, για να γίνουν αντίγραφα. Σήμερα έχουν εξελιχθεί οι μέθοδοι αναπαραγωγής σχεδίων και είναι εύκολο, γρήγορο και σχετικά φθηνό να κάνουμε αντίγραφα από πρωτότυπα σχεδιασμένα σε αδιαφανές χαρτί με ξηρογραφικά μηχανήματα.

Τα χαρτιά σχεδίασης διατίθενται σε ποικιλία μεγεθών. Οι διαστάσεις τους είναι τυποποιημένες σύμφωνα με διεθνείς κανονισμούς. Σύμφωνα μ'αυτούς υπάρχουν σειρές χαρτιών. Η πιο συνηθισμένη είναι η σειρά Α. Οι διαστάσεις των χαρτιών της σειράς Α προκύπτουν από το μέγεθος A0 με χαρτί επιφάνειας 1 μ2 και σχέση πλάτους προς ύψος ίση με √2. Οι διαστάσεις του χαρτιού A0 σε χιλιοστά είναι: 1189 x 841. Έχουμε επίσης τα χαρτιά σχήματος:

Για να περάσουμε από ένα μέγεθος στο αμέσως μεγαλύτερο του, αρκεί να διπλασιά-σουμε τη μικρή του διάσταση και να κρατήσουμε τη μεγάλη σταθερή. Αυτές οι διαστάσεις χαρτιών επιτρέπουν το κόψιμο του χαρτιού Α0 με τέτοιο τρόπο, που να μη μένουν άχρηστα κομμάτια (εικ. 2.4). Χαρτιά σχεδίου κυκλοφορούν επίσης σε διαστάσεις 70 εκ. x 100 εκ., 50 εκ. x 70 εκ., και 35 εκ. x 50 εκ. που ανήκουν στη σειρά Β και τα χρησιμοποιούμε στο γραμμικό σχέδιο.

To μολύβι είναι το βασικό μέσο σχεδίασης. Ακόμα και όταν σχεδιάζουμε με μελάνι, προηγείται η σχεδίαση με μολύβι. Ένα πλήθος σχεδίων που σχετίζονται με τη μελέτη ενός τεχνικού έργου ή ενός αντικειμένου γίνονται με μολύβι. Για το σχεδιαστή το μολύβι μπορεί να θεωρηθεί προέκταση του χεριού του και πρέπει να σχετίζεται με τις διαστάσεις του ανθρώπινου σώματοςόπως λέει και ο Ιταλός αρχιτέκτονας και πανεπιστημιακός Massimo Scolari "ένα μολύβι, για να είναι εύχρηστο, πρέπει να ξεπερνά το μήκος, όχι όμως τη διάμετρο του δακτύλου". Μολονότι βρισκόμαστε στην ηλεκτρονική εποχή, ας μην υποτιμούμε το μολύβι: είναι το κατ'εξοχήν μέσο που εκφράζει την ευαισθησία όσων το χρησιμοποιούν.

Διακρίνουμε δύο είδη μολυβιών τα κοινά ξύλινα μολύβια (εικ. 2.5) και τα μηχανικά μολύβια (εικ. 2.6), τα οποία τείνουν να αντικαταστήσουν παντελώς τα ξύλινα. Σήμερα κυκλοφορούν στο εμπόριο μηχανικά μολύβια με πολύ λεπτές μύτες (εικ. 2.7), που δε χρειάζονται ξύσιμο, δεν είναι όμως τα καλύτερα για ακριβές σχέδιο και δεν ενδείκνυνται για τους αρχάριους. Τα ξύλινα μολύβια ξύνονται με ξύστρα (εικ. 2.8). Τα μηχανικά μολύβια αποτελούνται από μεταλλικό ή πλαστικό στέλεχος, που δέχεται στο εσωτερικό του μύτες από γραφίτη. Και αυτά χρειάζονται ξύσιμο, που γίνεται με το ψαράκι (εικ. 2.9) ή με ειδικές ξύστρες (εικ. 2.10) (καμπάνες).

Τα ξύλινα μολύβια, όπως και οι μύτες των μηχανικών μολυβιών, χαρακτηρίζονται από το βαθμό σκληρότητας, όπως φαίνεται στον πίνακα (εικ. 2.11). Η επιλογή του κατάλληλου μολυβιού εξαρτάται από το είδος και τον προορισμό του σχεδίου και από την ποιότητα του χαρτιού. Όσο πιο λείο είναι το χαρτί, τόσο πιο σκληρό πρέπει να είναι το μολύβι. Όταν θέλουμε μεγαλύτερη ακρίβεια στο σχέδιο, χρησιμοποιούμε σκληρά μολύβια. Τα μαλακά μολύβια είναι πιο κατάλληλα για σχέδια που έχουν σκοπό να δείξουν μια ιδέα στη φάση της επεξεργασίας της και όχι στην τελική της διατύπωση. Χρησιμοποιούμε τα σκληρά μολύβια προκειμένου να χαράξουμε βοηθητικές γραμμές σ'ένα σχέδιο που πρόκειται να μελανωθεί. Το μολύβι με σκληρή μύτη, αν πιεστεί πολύ, χαράζει το χαρτί.

Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, όταν σχεδιάζουμε, φέρνουμε βοηθητικές γραμμές, τις οποίες αργότερα πρέπει να σβήσουμε. Επίσης πολλές φορές πρέπει να διορθώσουμε ένα λάθος που κάναμε σχεδιάζοντας. Οι γραμμές με μολύβι σβήνονται σχετικά εύκολα με τις γνωστές μας γομολάστιχες ή σβηστήρες (εικ. 2.12). Επομένως, όταν σχεδιάζουμε, οι γομολάστιχες μας είναι το ίδιο απαραίτητες με τα μολύβια. Πρέπει όμως να ξέρουμε ότι ανάλογα με την ποιότητα του χαρτιού (περισσότερο ή λιγότερο λείο), τη σκληρότητα του μολυβιού, την έκταση του σβησίματος, τον προορισμό του σχεδίου (πρόχειρο ή καλό) κ.τ.λ., χρησιμοποιούμε διαφορετικές γομολάστιχες. Γι'αυτό και στην αγορά υπάρχει μεγάλη ποικιλία από αυτές.

Το μελάνι που χρησιμοποιούμε για τα σχέδια είναι ειδικό μελάνι και υπάρχει σε μαύρο αλλά και σε άλλα χρώματα. Στο γραμμικό σχέδιο χρησιμοποιούμε κυρίως μαύρο μελάνι.

Για πολλά χρόνια, τα όργανα σχεδίασης με μελάνι ήταν οι γραμμοσύρτες και τα γκραφός (εικ. 2.13), που λειτουργούν με ειδική μελάνη γνωστή ως σινική μελάνη. Σήμερα το όργανο που κυρίως χρησιμοποι ούμε στη σχεδίαση με μελάνι είναι το ραπιντογκράφ (εικ. 2.14), όργανο που παρουσιάζει ευκολία στη χρήση και στη συντήρησήτου. Το ραπιντογκράφ αποτελείται από το στέλεχος, τη δεξαμενή μελανιού, τη μύτη και το καπάκι. Η μύτη καταλήγει σε ένα λεπτό μεταλλικό κυλινδρικό σωλήνα με μια συρμάτινη τρίχα εσωτερικά, απ'όπου κατεβαίνει το μελάνι με συνεχή ροή. Η διάμετρος του σωλήνα καθορίζει και το πάχος της γραμμής που φέρουμε χρησιμοποιώντας το ραπιντογκράφ. Στο εμπόριο υπάρχουν σειρές με ραπιντογκράφ, που το καθένα έχει διαφορετικό πάχος μύτης (εικ. 2.15) και μπορούμε μ'αυτά να γράφουμε λεπτές ή χοντρές γραμμές. Για να επιτυγχάνουμε γραμμές συνεχείς και με ομοιόμορφο πάχος, πρέπει να κρατάμε το ραπιντογκράφ κάθετο στο επίπεδο σχεδίασης. Όταν δε χρησιμοποιούμε ένα ραπιντογκράφ, πρέπει να καλύπτουμε τη μύτη του με το ειδικό καπάκι ή να το τοποθετούμε στην ειδική βάση που το διατηρεί υγρό και που δεν αφήνει το μελάνι να στεγνώσει. Όταν το μελάνι στεγνώσει, μπορεί να αχρηστέψει το ραπιντογκράφ.

Τα μελάνια που χρησιμοποιούμε σήμερα στεγνώνουν γρήγορα, χωρίς να αφήνουν το χαρτί να τα απορροφήσει. Σε περίπτωση λάθους, ξύνουμε με ξυραφάκι ή χρησιμοποιούμε ειδικές σβηστήρες, που εξαφανίζουν τη γραμμή χωρίς να "αγριεύουν" την επιφάνεια του χαρτιού, έτσι ώστε να μπορούμε να ξαναγράψουμε δίχως πρόβλημα.

Σχεδιάζουμε ευθείες και καμπύλες γραμμές. Για τη χάραξη των ευθειών, ένα από τα σημαντικότερα όργανα είναι το ταυ (εικ. 2.16). Κατασκευάζεται από ξύλο ή πλαστικό και οφείλει το όνομά του στο σχήμα του· αποτελείται από δύο σκέλη άνισα, κάθετα μεταξύ τους, την κεφαλή και τον κανόνα. Ο κανόνας έχει μήκος από μισό έως ενάμισι μέτρο. Προσαρμόζοντας το ταυ στην αριστερή πλευρά της πινακίδας ή του σχεδιαστηρίου, μπορούμε να φέρουμε ευθείες παράλληλες προς τη μεγάλη πλευρά τους.

Ο παραλληλογράφος ή παράλληλο (εικ. 2.17) κάνει την ίδια δουλειά με το ταυ. Είναι ένας πλαστικός κανόνας με μήκος από μισό έως ενάμισι μέτρο στερεωμένος μόνιμα στην πινακίδα ή στο σχεδιαστήριο, και κινείται παράλληλα με τον εαυτό του δίνοντάς μας τη δυνατότητα να σχεδιάζουμε ευθείες γραμμές μεγάλου μήκους παράλληλες στη μεγάλη διάσταση της πινακίδας ή του σχεδιαστηρίου.

Για την καλύτερη σχεδίαση με μελάνι τόσο ο κανόνας του ταυ όσο και το παράλληλο έχουν πατούρα ή λοξοτομή (εικ. 2.18).

Τα τρίγωνα (εικ. 2.19) που κυκλοφορούν σήμερα στην αγορά είναι κατασκευασμένα από πλαστικό. Παλιότερα ήταν ξύλινα. Έχουμε δύο μορφές τριγώνων τα ορθογώνια ισοσκελή με γωνίες 45° και 90° και τα ορθογώνια ανισοσκελή με γωνίες 30°, 60° και 90°. Υπάρχουν τρίγωνα που στη μια πλευρά τους έχουν διαιρέσεις σε εκατοστά και χιλιοστά του μέτρου. Για τη σχεδίαση με μελάνι υπάρχουν τρίγωνα με λοξοτομή ή πατούρα στις πλευρές τους. Χρησιμοποιούμε τα τρίγωνα, για να χαράξουμε ευθείες γραμμές. Τοποθετώντας τα πάνω στο ταυ ή στο παράλληλο, φέρνουμε ευθείες παράλληλες ή κάθετες μεταξύ τους. Με δύο τρίγωνα φέρνουμε ευθείες παράλληλες ή κάθετες προς μια γνωστή ευθεία. Επίσης, μπορούμε να χαράξουμε γωνίες 30°, 45° και 60°, καθώς και γωνίες που προκύπτουν από τους συνδυασμούς τους.

Το υποδεκάμετρο (εικ. 2.20) το γνωρίζουμε επίσης. Είναι ένας κανόνας κατασκευασμένος από μέταλλο, ξύλο ή πλαστικό και φέρει στις πλευρές του διαιρέσεις σε εκατοστά και χιλιοστά του μέτρου ή και σε μισά χιλιοστά του μέτρου. Υπάρχουν υποδεκάμετρα σε διάφορα μήκη, από 10 εκ. έως 50 εκ., που τα χρησιμοποιούμε για να μετράμε μήκη και όχι ως οδηγούς για τη χάραξη ευθειών (είναι έτσι κατασκευασμένα, που οι πλευρές τους έχουν σχεδόν μηδενική απόσταση από το χαρτί σχεδίασης).

Εκτός από τα υποδεκάμετρα χρησιμοποιούμε και τα κλιμακόμετρα (εικ. 2.21) για τη μέτρηση μηκών. Αυτά έχουν διατομή τριγωνική και φέρουν υποδιαιρέσεις σε έξι διαφορετικές κλίμακες. Τα κλιμακόμετρα στο δεκαδικό σύστημα δεν είναι απαραίτητα, όπως στο Αγγλοσαξωνικό σύστημα, το οποίο δεν είναι δεκαδικό και όπου, κατά συνέπεια, δεν είναι δυνατός ο υπολογιστικός προσδιορισμός μεγεθών στις διάφορες κλίμακες.

Στο γραμμικό σχέδιο χρησιμοποιούμε το γνωστό μας και από το μάθημα της Γεωμετρίας διαβήτη (εικ. 2.22), με τον οποίο χαράζουμε μεγαλύτερους κύκλους και κυκλικά τόξα, καθώς και την πόμπα (εικ. 2.23), έναν ειδικό διαβήτη για τη χάραξη πολύ μικρών κύκλων.

Ο διαβήτης, όπως είναι γνωστό, είναι ένα μεταλλικό όργανο με δύο ίσα σκέλη που στο ένα άκρο τους συνδέονται συνήθως με άρθρωση. Με έναν κοχλία που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο σκέλη ρυθμίζουμε το άνοιγμά τους, ώστε τα ελεύθερα άκρα τους να διατηρούν μια σταθερή απόσταση.

Τα σκέλη του διαβήτη φέρουν ειδικές αρθρώσεις και μπορούν να κάμπτονται καινα σχηματίζουν ορθή γωνία με την επιφάνεια σχεδίασης. Τα ελεύθερα άκρα τους καταλήγουν σε ακίδες. Στο ένα άκρο αντί της ακίδας στερεώνεται μύτη μολυβιού. Αυτό το άκρο μπορεί να αποσπαστεί από το διαβήτη και στη θέση του να στερεωθεί το ειδικό εξάρτημα (δαχτυλίδι) του ραπιντογκράφ για τη σχεδίαση κύκλων και κυκλικών τόξων με μελάνι.

Μ'αυτούς τους διαβήτες μπορούμε να κάνουμε κύκλους ακτίνας 5 έως 150 χιλιοστών. Πα μεγαλύτερους κύκλους χρησιμοποιούμε προέκταση ή παρέκταμα, που προστίθεται στο σκέλος του διαβήτη στο οποίο στερεώνεται η μύτη μολυβιού ή το ραπιντογκράφ (εικ. 2.24).

Χρησιμοποιούμε επίσης το διαβήτη για τη μεταφορά διαστάσεων. Γι'αυτό ο διαβήτης χρησιμοποιείται και ως διαστημόμετρο.

Χρησιμοποιούμε τα καμπυλόγραμμα (εικ. 2.25), για να χαράξουμε καμπύλες γραμμές που δε χαράζονται με το διαβήτη γιατί δεν είναι περιφέρειες κύκλου. Τα χρησιμοποιούμε, όπως το ταυ και τα τρίγωνα, ως οδηγούς για τη χάραξη γραμμών. Είναι όργανα κατασκευασμένα από πλαστικό και τα βρίσκουμε στο εμπόριο σε μεγάλη ποικιλία μορφών και μεγεθών. Πα τη σχεδίαση με μελάνι είναι καλό να έχουν πατούρα και από τις δύο πλευρές.

Για να μετράμε και να χαράζουμε γωνίες σε μοίρες, γνωρίζουμε ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε το μοιρογνωμόνιο (εικ. 2.26). Έχει συνήθως μορφή ημικυκλική και είναι κατασκευασμένο από πλαστικό. Το ημικύκλιο είναι χωρισμένο σε 180°. Ας θυμηθούμε πώς το χρησιμοποιούμε: Για να μετρήσουμε μία γωνία, τοποθετούμε το μοιρογνωμόνιο με τρόπο που το κέντρο του να συμπίπτει με την κορυφή της και η διάμετρος του, που περνά από το μηδέν, με τη μία πλευρά της. Τότε η άλλη πλευρά της γωνίας δείχνει πάνω στο μοιρογνωμόνιο το μέγεθος της μετρημένο σε μοίρες. Σήμερα κυκλοφορούν στο εμπόριο μοιρογνωμόνια που επιτρέπουν να χαράξουμε ή να μετρήσουμε μια γωνία χωρίς να χρειάζεται να σημαδέψουμε από πριν τις θέσεις των πλευρών της.

Στο γραμμικό σχέδιο πολλές φορές χρειάζεται να σχεδιάσουμε γράμματα, αριθμούς, τυποποιημένα σχήματα, σύμβολα που συμπληρώνουν τις πληροφορίες τις οποίες δίνει ένα σχέδιο. Για να επιτύχουμε ταχύτητα στη σχεδίαση αλλά και αρτιότερη εμφάνιση του σχεδίου, χρησιμοποιούμε ειδικά όργανα οδηγούς που είναι γνωστά ως stencils (εικ. 2.27). Είναι συνήθως πλαστικά και διατίθενται σε μεγάλη ποικιλία.