1. Επιρρήματα (Adverbia)

101. Τα επιρρήματα στη λατινική γλώσσα όπως και στην ελληνική είναι:

1) τοπικά, όπως hīc, istīc, illīc, ĭbī (βλ. § 64, α´)·

2) χρονικά, όπως nunc τώρα, tum τότε, nuper λίγο πριν, mox ύστερα από λίγο, cras αύριο, diu πολύ χρόνο, saepe πολλές φορές κτλ. (βλ. και § 64, β´)·

3) τροπικά, όπως sīc, ĭtā έτσι, bĕnĕ (καλώς) καλά, mălĕ (κακώς) κακά, libenter ευχαρίστως, celerĭter γρήγορα (ταχέως) κτλ.·

4) ποσοτικά, όπως sat ή satis αρκετά, nimis πάρα πολύ, tam τόσο, semel μιά φορά, bis δύο φορές κτλ. (βλ. § 66)∙

5) βεβαιωτικά ή αρνητικά, όπως nae ναι, haud ή haut (ή hau) όχι, ergo λοιπόν κτλ.

Σημείωση.Ως επιρρήματα λαμβάνονται πολλές φορές:

α´) τύποι ονομάτων ή ρημάτων (όπως και στην ελληνική γλώσσα), όπως partim κατά μέρος, εν μέρει (βλ. §26,1), gratis δωρεάν (από το gratiis, αφαιρ. πληθ. του gratia), multum πολύ, paulum λίγο, facile εύκολα, subĭto ξαφνικά (αφαιρ. του επιθ. subĭtus), rarō σπανίως (αφαιρ. του επιθ. rarus) κτλ. - age (άγε - ίθι) εμπρός·

β´) συνεκφορές λέξεων, όπως antĕa πρωτύτερα (από το ante-ea), extemplo (ή ex templo) αμέσως, incassum (ή in cassum) μάταια, imprīmis (ή in primis) εν πρώτοις, magnopĕre (ή magno opere) (μεγάλως) πάρα πολύ, dumtāxat (ή dum taxat) μόνο, forsĭtan (ή for sit an) ίσως, κτλ.

Κατά τον ίδιο τρόπο και denŭo (από το de novo εκ νέου) πάλι, hodiē (από το hoc die) σήμερα, scilĭcet (από το scire licet) δηλαδή, κτλ. (Βλ. και § 53-54).

2. Προθέσεις (Praepositiōnes)

102. Προθέσεις η λατινική γλώσσα έχει πολύ περισσότερες από την ελληνική· οι πιο πολλές από αυτές συντάσσονται με αιτιατική, λίγες με αφαιρετική και μόνο τρεις συντάσσονται άλλοτε με αιτιατική, άλλοτε με αφαιρετική.

Με γενική ή δοτική δε συντάσσεται καμιά (κύρια) πρόθεση της λατινικής.

1) Προθέσεις που συντάσσονται με αιτιατική είναι οι εξής:

ad (προς) σε, adversus (εναντίον) κατά, ante προ, apud παρά - circa, circum (περί) γύρω, cis, citra (εντός) μέσα, contrā κατά (εναντίον) - erga προς, extrā έξω, εκτός - infra υπό, inter μεταξύ, intra (έσω) μέσα - ob για - penes επί, per δια, post μετά, praeter παρά, prope κοντά, propter ένεκα - secundum κατά, supra υπέρ - trans πέρα - ultra υπέρ - versus προς.

2) Προθέσεις που συντάσσονται με αφαιρετική είναι οι εξής:
ab, abs, a από, υπό - coram ενώπιον, cum συν, μετά, προς - de εκ, από, περί - ex, e εκ - prae προ, ενώπιον, pro προ, υπέρ, κατά - sine, χωρίς - tenus μέχρι.

Σημείωση.Η ab μπαίνει κανονικά μπροστά από τις λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν ή από d, i (= j), l, n, r, s, η abs μπροστά από την αντωνυμία te (§56) και σε σύνθεση μπροστά από το c ή το t (π.χ. abs-condo αποκρύπτω, abs-tineo απέχω), η πρόθεση a μπροστά από σύμφωνο εκτός του h (π.χ. a Sicilia από τη Σικελία∙ αλλά ab hoste υπό του εχθρού). Η ex τίθεται και μπροστά από φωνήεν και από σύμφωνο (ex auro από χρυσάφι, ex consuetudine κατά τη συνήθεια), η e μόνο μπροστά από σύμφωνο (e caelo από τον ουρανό).

3) Προθέσεις που συντάσσονται άλλοτε με αιτιατική (για να δηλωθεί κίνηση) και άλλοτε με αφαιρετική (για να δηλωθεί στάση) είναι οι εξής:

in (με αιτιατ.) εις, προς	- in (με αφαιρετ.) εκ, επί
sub (με αιτιατ.)· υπό, προ	- sub (με αφαιρετ.) υπό (σε σύνθεση και sus, από το subs-sups)
super (με αιτιατ.) υπέρ	- super (με αφαιρετ.) υπέρ, περί.

103. Ως προθέσεις (καταχρηστικές) λαμβάνονται και μερικές πτώσεις ονομάτων, όπως causā, gratiā, ergō (αφαιρετικές), επίσης η άκλιτη λέξη instrar. Αυτές συντάσσονται με γενική∙ π.χ. honōris causa τιμής ένεκα∙

Ciceronis gratia (χάριν του Κικέρωνος) για χάρη του Κικέρωνα∙

virtutis ergo (δι' αρετήν) εξαιτίας της παλικαριάς·

instar castrorum (δίκην στρατοπέδου) σαν στρατόπεδο.

104. θέση της προθέσεως. Κανονικά οι προθέσεις (όπως και στην Ελληνική γλώσσα) μπαίνουν μπροστά από τις λέξεις με τις οποίες συντάσσονται, π.χ. ad populum στο λαό, trans Tibĕrim πέρα από τον Τίβερη, in urbe στην πόλη, κτλ. αλλά

1) οι προθέσεις cause, gratia, ergo και μάλιστα η tenus σχεδόν πάντοτε ακολουθούν τη λέξη με την οποία συντάσσονται (βλ. § 103)·

2) η πρόθεση cum, όταν συνάπτεται με αφαιρετική των προσωπικών αντωνυμιών, πάντοτε τις ακολουθεί (με έγκλιση του τόνου της § 8), π.χ. mēcum, tēcum, sēcum, nobiscum, vobīscum (αντί cum me, cum te κτλ. §56)· όμοιο φαινόμενο πολλές φορές συναντούμε και με την αφαιρετική της αναφορικής αντωνυμίας, π.χ. quōcum, quācum, quībuscum (= cum quo, κτλ. βλ. και §60, Σημ. 1)∙

3) όταν το ουσιαστικό, με το οποίο συνάπτεται η πρόθεση, συνοδεύεται από επιθετικό προσδιορισμό, συνηθέστατα η πρόθεση μπαίνει ανάμεσα στο επίθετο (που προτάσσεται) και το ουσιαστικό, π.χ. paucos post annos ύστερα από λίγα χρόνια, magno cum metu με μεγάλο φόβο, κτλ.

Ομοια και με τις αντωνυμίες. όπως quam ob rem για το οποίο (πράγμα), qua de causa για την αιτία που ... κτλ.

Σημείωση.Και με αναφορική (ή σπανιότερα δεικτική) αντωνυμία όταν συνάπτονται συνήθως ακολουθούν οι προθέσεις contra, inter, propter και σπανιότερα οι προθέσεις adversus, ante, circa, penes, sine, ultra, καθώς και η πρόθεση de στην τυπική φράση illud quo de agitur (αυτό για το οποίο γίνεται συζήτηση).

3. Σύνδεσμοι (Coniunctiōnes)

105. α´) Σύνδεσμοι παρατακτικής συνδέσεως είναι:

1) συμπλεκτικοί (coni. copulatīvae): et, que, atque (ή ac), etiam, quoque και – neque (ή nec) ούτε – et non και όχι∙

Σημείωση.Οπως ο que (§8) έτσι και ο quoque πάντοτε ακολουθεί: philosophi quoque και οι φιλόσοφοι. Ο σύνδεσμος ac δεν μπαίνει ποτέ μπροστά από λέξη που αρχίζει από φωνήεν ή από c ή g ή h ή q.

2) διαζευκτικοί (coni. disiunctīvae): aut, vel, ve (§8) ή – sive (ή seu) είτε·

3) αντιθετικοί (coni. adversatīvae): sed, verum (ceterum), at αλλά – vero, autem δε – tamen «μην», όμως – attămen, verumtămen, at qui αλλ' όμως – non solum (ή non modo ή non tantum) sed etiam όχι μόνον... αλλά και·

Σημείωση.Οι σύνδεσμοι autem και vero μπαίνουν ύστερα από μία ή περισσότερες λέξεις από την αρχή της προτάσεως.

4) αιτιολογικοί (coni. causāles): nam, enim (γαρ) διότι – namque, etĕnim και διότι·

Σημείωση.Ο σύνδεσμος enim μπαίνει πάντοτε ύστερα από μία ή περισσότερες λέξεις από την αρχή της προτάσεως (πβ. γαρ).

5) συλλογιστικοί (coni. conclusīvae): itaque όθεν – igĭtur λοιπόν – ergo άρα – proinde γι' αυτό – quare, quamobrem, quapropter, quocirca ένεκα αυτού, γι' αυτό.

Σημείωση.Ο σύνδεσμος igitur συνήθως μπαίνει ύστερα από μία ή περισσότερες λέξεις από την αρχή της προτάσεως.

106. β´) Σύνδεσμοι της υποτακτικής συνδέσεως είναι:

1) ειδικοί (coni. declaratīvae): quod, quin ότι – quasi ότι τάχα∙

2) αιτιολογικοί (πρβ. § 105,4): quod διότι – quia διότι, επειδή – cum (ή quum ή quom), quoniam, quando, (quandoquidem) επειδή, αφού – non quo ή non quod όχι διότι∙

3) τελικοί (coni. fināles): ut για να – quo (= ut eo) «ίνα ούτω, όπως» – ut non, ne, quomĭnus «ίνα μη, μη» – neve (= et ne) «και μη, μηδέ».

Σημείωση.Ο τελικός σύνδεσμος quo χρησιμοποιείται μπροστά από επίθετο συγκριτικού βαθμού: legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperītis teneatur ο νόμος πρέπει να είναι σύντομος, για να διατηρείται ευκολότερα στη μνήμη από τους αμαθείς.

4) συμπερασματικοί ή αποτελεσματικοί (coni. consecutīvae): ut ώστε – ut non. quin ώστε (να) μη.

Σημείωση.To quin χρησιμοποιείται ύστερα από αρνητική πρόταση: nunquam tam male est Siculis, quin (= ut non) aliquid facēte et commŏde dicant ποτέ δε βρίσκονται σε τόσο κακή διάθεση οι Σικελοί, ώστε να μη λέγουν κάτι με αστείο τρόπο και όπως αρμόζει.

5) βουλητικοί (coni. voluntatīvae): ut να (μη, δεν § 189,2) – ut non να μη – ne να μη, μη, (να) – ne non μη δεν – quin (§ 194,3), quomĭnus να μη, (να)·

Σημείωση. Σύνδεσμοι βουλητικοί δεν υπάρχουν στην αρχαία ελληνική· (βλ. στο Συντακτικό το κεφάλαιο για ης βουλητικές προτάσεις).

6) Υποθετικοί (coni. conditionāles): si, (ει, εάν) αν – sin (ει δε) αν όμως – sinnon αν μη, αν δεν – nisi (ni) (ει μη) αν μη, αν δε(ν), εκτός αν – si modo, dum, dummodo, modo αν μόνο – dum ne, dum modo ne αν μόνο μη∙

Σημείωση.Με το nisi συνήθως διατυπώνεται μία ολόκληρη πρόταση σε αντίθεση προς άλλη πρόταση: parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi μικρή αξία έχουν (τα όπλα =) οι στρατοί έξω από την πόλη, αν δεν υπάρχει μέσα στην πόλη ορθή σκέψη. Με το sinon εκφράζεται αντίθεση μιας προτάσεως προς άλλη πρόταση, συνηθέστερα όμως διατυπώνεται αντίθεση ενός μέλους μιας προτάσεως προς ένα άλλο μέλος της ίδιας προτάσεως: cum spe sinon bonia, at aliqua tamen vivimus με ελπίδα αν όχι αγαθή, αλλά όμως με κάποια ελπίδα ζούμε.

7) εναντιωματικοί ή παραχωρητικοί (coni. concessīvae): etsi, tametsi, quamquam (ει και, καίτοι, μολονότι) αν και, μολονότι – etiam si (ει και) αν και – (και ει) και αν – lĭcet, quamvis, ut, cum (ει και, και αν, καίτοι, μολονότι) αν και, μολονότι·

Σημείωση.Ο σύνδεσμος lĭcet μπορεί και να ακολουθεί: fremant omnes licet dicam quod sentio και αν όλοι γογγύζουν, εγώ θα πω εκείνο που αισθάνομαι.

8) παραβολικοί ή συγκριτικοί (coni. comparatīvae): ut, uti, uti si (ως, ωσεί) σαν – sicut, sicŭti, velut, velŭti, velŭ i, quasi, tamquam, tamquam si (aeque ή perinde ή proinde ή non secus) ac si (ώσπερ, ωσπερεί, ωσεί, ωσπερανεί) σαν – quomŏdo, quemadmŏdum (ως, ώσπερ, ον τρόπον) με ποιό τρόπο, με όποιο τρόπο – quam (όσον, ή) παρά.

9) Χρονικοί (coni. temporāles): cum (ότε, οπότε, οσάκις – επεί, αφού, αφότου) όταν, σαν, καθώς, αφού – dum (ενῴ, καθ' ον χρόνον, μέχρις ου, εφ' όσον) ενώ, εφόσον, όσο καιρό – (έως, έως ότου) ωσότου – donec, quoad, quamdiu, quatĕnus (έως, μέχρι ου, έως ότου) όσο που, ώσπου – quando, (quandoquĭdem), ubi, postquam, ut (ότε, επεί, αφού) όταν, αφού – cum primum, ubi primum, simulac, simulatque (επεί τάχιστα) (ευθύς ως) μόλις, καθώς – ex quo (εξ ου) (αφ' ότου) αφότου – quotĭens (quotienscumque) (οσάκις) κάθε φορά – antĕquam, priusquam (πριν, πριν ή) πριν, πριν να∙

Σημείωση.Ο cum χρησιμοποιείται για να δηλωθεί και το σύγχρονο και το προτερόχρονο, ενώ οι σύνδεσμοι dum και quoad για να δηλωθεί το σύγχρονο και το υστερόχρονο (βλ. παραδείγματα στο Συντακτικό).

10) ερωτηματικοί (coni. interrogatīvae): ne? (§8) (η; άρα;) άραγε – nonne? (η ου; αρ' ου;) άρα γε δε(ν); – num? (η μη; άρα μη; μη;) άραγε μη; μήπως – utrum an? (πότερον – ή;) ποιό από τα δύο; – si an (ει, αν) μήπως – quin (ότι δεν, να μη, να) να μη.

Σημείωση.Από τα τρία πρώτα ερωτηματικά μόρια (ne, nonne και num) που χρησιμοποιούνται και σε εξαρτημένες και σε ανεξάρτητες προτάσεις, του ne γίνεται χρήση σε πραγματικές ερωτήσεις, δηλ. σε ερωτήσεις με τις οποίες ζητεί κάποιος να μάθει κάτι που αγνοεί (όπως dixistine hoc? είπες αυτό;) του nonne και του num σε ρητορικές ερωτήσεις με τις οποίες ο λόγος γίνεται ζωηρός και έντονος. Στις ερωτήσεις αυτές που εισάγονται με το nonne περιμένει καταφατική απάντηση ο ερωτών, ενώ στις εισαγόμενες με το num περιμένει αρνητική: nonne dixisti hoc? άρα γε δεν το είπες αυτό; (αναμένεται καταφατική απάντηση: etiam ή sane ναι) — num dixisti hoc? μήπως είπες αυτό; (αναμένεται απάντηση αρνητική: non όχι).

4. Επιφωνήματα (Interiectiōnes)

107. Επιφωνήματα είναι: 1) χαράς: io (ιώ, ιού) α, χα! χα! - ha (α) α, κτλ.·

2) λύπης: vae (ουαί, οίμοι) αχ, οχ, - heu, eheu (φευ) όχου, ω - prō (proh) (φευ, ω) - όχου, κτλ.·

3) αποστροφής ή αηδίας: pfui, fū ουφ, πούφ!

4) θαυμασμού ή εκπλήξεως: ο (ω) ω - ecce (ιδού, ην, ηνί) α! ποπό! - hem, hui, aha, attat, papai (α, έα, α, ω, αά, ατταταί, παπαί κτλ.) ω! μπα! ποπό!∙

5) επευφημίας: eia, euge (εία, εύγε κτλ.), εύγε (μπράβο)·

6) κλητικά: ο (ω) ω! – hues, eho, (ιώ, ωτάν κτλ.) ε!.

Σημείωση.Ως επιφωνήματα λαμβάνονται ακόμη διάφορες λέξεις, όπως ονόματα θεών ή ηρώων (συνήθως συντετμημένα) (το ίδιο συμβαίνει και στην ελληνική γλώσσα). π.χ. pax σιωπή! indignum αίσχος! - apăge άπαγε! hercŭles, hercule, hercle, ή mehercules, mehercle Ηρακλή! - pol (από το Pollux) ή edĕpol μα τον Πολυδεύκη, μα το Δία κ.ά.