| Επιστήμη – Τεχνολογία | ||
Οι ρίζες μας βρίσκονται στ' αστέρια Ηλεκτρονικοί υπολογιστές: Κίνδυνος ή νέες δυνατότητες για τον άνθρωπο; Οι νέες τεχνολογίες στη ζωή μας Οι αρχηγοί κρατών ερωτούν τους επιστήμονες: Επιστήμη και ηθική
Κάποτε, διηγείται κάποιος ρωμαίος συγγραφέας, ναυαγοί κατόρθωσαν να φτάσουν σε μια ερημική ακρογιαλιά· τριγυρνούσαν απελπισμένοι γύρω στην ακροθαλασσιά, όταν ένας απ' αυτούς φώναξε γεμάτος χαρά: άνθρωποι, υπάρχουν άνθρωποι! Είχε δει επάνω στην άμμο σχήματα γεωμετρικά και το συμπέρασμα βγήκε αυτόματο. Το «σχήμα», η «μορφή», η «κατασκευή» μεταμόρφωσαν το χάος, που ήταν «άμορφον και ακατασκεύαστον», σε «κόσμο»· αυτό συντελέσθηκε με τη δύναμη του Λόγου του Θεού, κατά τη Γραφή. Αυτή τη μοναδική δύναμη την κληρονόμησε ο άνθρωπος, μόνος αυτός από όλα τα πλάσματα της γης. Μόνος αυτός βλέπει και δημιουργεί σχήματα, πλάθει μορφές, χτίζει γεωμετρικές κατασκευές. Χάρισμα και ανάγκη ανθρώπινη η «σχηματοποίηση». Από πανάρχαια χρόνια μέσα στην απεραντοσύνη του ουρανού με τα διάσπαρτα αστέρια ο άνθρωπος κατόρθωσε να διακρίνει κάποιες ομάδες που εντάσσονταν σε ορισμένα σχήματα, και με τη μορφοπλαστική του φαντασία είδε σ' αυτά τα σχήματα λογής-λογής μορφές: σκορπιούς, παρθένους, ταύρους, αρκούδες, λιοντάρια κτλ. κτλ. Και το παιγνίδι του Αμλέτου με τον πατέρα της αγαπημένης του, τον Πολώνιο, που του δείχνει τα σύννεφα και τον αναγκάζει να συμφωνεί μαζί του πως μοιάζουν με καμήλα, ή με νυφίτσα ή με φάλαινα, θα μπορούσε να το παίξει ο κάθε άνθρωπος ώρες ατέλειωτες. Αλλά η τάση του ανθρώπου να «σχηματοποιεί» δεν περιορίζεται μόνο στα αισθητά· πολύ πιο σημαντική στάθηκε η τάση του να εντάσσει μέσα σε σχήματα και όλα τα πνευματικά και ψυχικά φαινόμενα, ακόμα πιο πέρα τα κοινωνικά και ιστορικά. Από τη φαινομενική ασυναρτησία και από το χάος του κόσμου ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει μιαν απέραντη τάξη, όπου συντάσσονται πειθαρχημένα ομάδες και φαινόμενα, το καθένα υποταγμένο σε κάποιο σύνολο και ρυθμισμένο ανάλογα με τα «μέτρα» του στο ανθρώπινο σχήμα. Όπως τα φυτά και τα ζώα, τ' αστέρια και τα σύννεφα, το ίδιο και οι χαρές και οι λύπες, και η φτώχεια και ο πλούτος, και το τραγούδι και ο χορός, και οι πόλεμοι και η ειρήνη, όλα έχουν μπει σε κατηγορίες, έχουν διαιρεθεί σε τάξεις και σε ομάδες ικανές να απαρτίσουν τα σχήματα που θα μπορέσει να κατατάξει ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Η ανακάλυψη ενός σχήματος μέσα στην ακαταστασία προκαλεί, φαίνεται, ένστικτη χαρά στον άνθρωπο, και σ' εκείνον που κάνει την ανακάλυψη και στους άλλους που τη δέχονται έτοιμη. Είναι το θαυμαστό επίτευγμα του πνεύματος που κατόρθωσε να συλλάβει τις αδιόρατες σχέσεις των πραγμάτων και πρόσφερε έτσι στην ανθρώπινη ομάδα ένα ευσύνοπτο σχήμα, που τους απαλλάσσει από τον κόπο να ασχολούνται με τα κομμάτια που το απαρτίζουν ή που εντάσσονται μέσα σ' αυτό. Είναι αρκετό να θυμούνται την αφηρημένη έννοια του σχήματος, για να προχωρούν στους συνδυασμούς που χρειάζονται ή για να παίρνουν τις αποφάσεις τους. Η ακρότατη σχηματοποίηση, όπου κατόρθωσε να καταλήξει το ανθρώπινο μυαλό, είναι η μαθηματική γλώσσα. Ο αριθμός αποτελεί την έσχατη αφαίρεση όλων των συστατικών στοιχείων των αισθητών πραγμάτων· 5 άνθρωποι ή 5 πύραυλοι ή 5 ιπποπόταμοι είναι απλά και μόνο 5 μονάδες, «άχροες, άοσμες και άγευστες», όπως μαθαίναμε στα γυμνασιακά μας θρανία για το άζωτο, αν θυμούμαι καλά. Αλλά το ανθρώπινο μυαλό αποτελεί την πιο τερατώδη μηχανή που υπάρχει στον κόσμο, η απληστία του δεν έχει όρια και η καταστροφική του μανία είναι ασύλληπτη· πολύ νωρίς κορέστηκε από το καταπληκτικό σχήμα των αριθμών και δημιούργησε απ' αυτά τα εκτοπλάσματα ένα νέο έξοχο εκτόπλασμα. Οι αριθμοί 5 και 4 όταν «προστεθούν» μας δίνουν έναν άλλον αριθμό: 9. Όσο κι αν είναι αφηρημένες έννοιες και το 5 και το 4 και το 9, μας υποχρεώνουν να καθηλωθούμε μέσα σε ορισμένα πλαίσια, σχετικά στενά. Έρχεται όμως η νέα σχηματοποίηση της αλγεβρικής σκέψης και υποκαθιστά τους αριθμούς με γράμματα: α, β, γ κτλ. Έτσι μαθαίναμε στο σχολείο ότι (α+β)2= α2+2αβ+β2. Τώρα πια εξαφανίστηκε και το τελευταίο «υποστατικό» ίχνος των γνωστών αριθμών· τώρα προβάλλουν «ανυπόστατοι», όπως θα έλεγε ο ποιητής, γι' αυτό και τρομεροί. Θυμίζουν το πλατωνικό παραμύθι του Γύγη που μπορούσε να γίνεται αόρατος, αυτό σημαίνει να γίνεται παντοδύναμος. Παίζει το ανθρώπινο μυαλό με τα αθώα, «ασήμαντα», αποπνευματοποιημένα ψηφία του αλφαβήτου, τα προσθέτει, τα διαιρεί, τα εξισώνει, τα μηδενίζει, τα σβήνει και τα ξαναγράφει· με μια τέτοιαν εξίσωση γραμμένη σ' ένα λευκό χαρτί κατορθώνει κάποτε να λύσει κάποιο πρόβλημα που του επιτρέπει να κατασκευάσει μιαν ατομική και αργότερα μιαν υδρογονική βόμβα. Το παιγνίδι εξακολουθεί να παίζεται από τα πιο «προικισμένα» ανθρώπινα μυαλά! Η ανθρώπινη γλώσσα και ο ανθρώπινος εγκέφαλος κρατά ακόμα κατάλοιπα της παιδικής φάσης του, σκοντάφτει κάθε τόσο στην «ασχημάτιστη», στη συγκεκριμένη πραγματικότητα, που τον εμποδίζει να προχωρήσει με μια τρελή ταχύτητα προς τα εμπρός. Πρώτη λύση: κατασκευάζουμε μηχανικούς εγκεφάλους που δε βλέπουν και που δεν ακούν, αυτό σημαίνει δεν πονούν και δε χαίρονται, με άλλα λόγια δεν έχουν τις ανθρώπινες αναστολές. Μ' αυτούς η «σχηματοποίηση» και η αφαίρεση προχωρούν συστηματικά προς την τελειότητα. Οι εγκέφαλοι αυτοί δεν ενδιαφέρονται για υλικά σώματα, για χρώματα, για ομορφιά και ασχήμια, προπάντων δεν έχουν κανένα ενοχλητικό κατάλοιπο ηθικής κρίσης· οι εγκέφαλοι αυτοί «λογαριάζουν», κατασκευάζουν σχήματα, «μετασχηματίζουν» τα δεδομένα που τους θέτουμε, όλα τα «απομνημονεύουν» κατά τρόπο άψογο, χωρίς συμφραζόμενα και χωρίς τις αδυναμίες της ανθρώπινης συνείδησης. Την ώρα που λογαριάζουν είναι αλάνθαστοι, ασύλληπτοι, ακάθεκτοι. Έχουν αποθηκεύσει μέσα στο μετάλλινο κορμί τους τις «μνήμες» σε μια τέλεια σχηματοποιημένη μορφή, σε μια σοφά υπολογισμένη αφαίρεση. Οι εγκέφαλοι μιλούν με αφηρημένα σχήματα· οι αποφάσεις που παίρνουν και που δίνουν δεν τρομάζουν κανένα, γιατί δεν υπάρχουν μέσα σ' αυτές ανθρώπινα όντα, δεν υπάρχουν καν όντα. Η νιοστή δύναμη που εκμηδενίζει μια έκταση 10ν δεν μπορεί να ερεθίσει καμιά ανθρώπινη αίσθηση. Αν η έκταση αυτή που πήρε το σύμβολο 10ν είναι η Αθήνα ή ένας αντίστοιχος χώρος στη Σαχάρα δεν έχει καμιά σημασία για τους υπολογισμούς μας. Αν τελικά λύσουμε το οποιοδήποτε πρόβλημά μας με τα μαγικά αυτά σύμβολα που χοροπηδούν μέσα στις μηχανές που κατασκευάσαμε, θα κατορθώσουμε να φτάσουμε στη θριαμβική απόδειξη της παντοδυναμίας του ανθρώπου. Τότε ο άνθρωπος θα πάρει τη θέση του Θεού, θα μπορέσει με μιαν εξίσωσή του να ερημώσει τον πλανήτη του. Ίσως παρασύρθηκα από ένα όραμα, ίσως το «σχήμα» που έπλασα με οδήγησε πολύ μακριά· ευτυχώς πέρα από τα σχήματα ή μάλλον πριν απ' αυτά υπάρχουν τα ίδια τα πράγματα, άσχημα και ατίθασα, ανάμεσα σ' αυτά υπάρχει ο άνθρωπος με τις αδυναμίες του, το υλικό βάρος του, τις συναισθηματικές του ταλαντεύσεις, τα κατάλοιπα μιας ηθικής, που είναι φαίνεται βαθιά ριζωμένη μέσα στη σάρκα του. Μέσα στα σχήματα που κατασκευάζει ο άνθρωπος τοποθετεί ακόμα υπαρκτά όντα και, όταν η ανθρώπινη κραυγή για δικαιοσύνη υψώνεται θαρραλέα, υποχρεώνει τη νιοστή δύναμη των ίδιων του των τεράτων να σταματήσει. Και δεν είναι μόνον αυτή η κραυγή. Ο G. Orwell1 στο συγκλονιστικό του μυθιστόρημα 1984 καταλύει την τυραννία του παντοδύναμου κράτους με τον έρωτα των δύο ηρώων· κατορθώνουν να διασπάσουν το φράγμα της απάνθρωπης μηχανής που εξουσιάζει τους ανθρώπους με τη δύναμη του ερωτικού πάθους. Να είναι αυτή η ευαισθησία που θα συντρίψει την αναισθησία των μηχανών ή μήπως θα χρειαστεί η φαντασία της νέας γενιάς που θέλει να σπάσει τα σχήματα με την πιο ρευστή δύναμη του κόσμου, με το όνειρο;
Μανόλης Ανδρόνικος
1 Τζωρτζ Όργουελ (George Orwell, 1903 – 1950): Άγγλος μυθιστοριογράφος και δημοσιογράφος. (Δες στην ίδια ενότητα απόσπασμα από το μυθιστόρημα του «1984».)
Οι ρίζες μας βρίσκονται στ' αστέρια
Συχνά υποτιμούμε την παιδαγωγική και πολιτισμική σημασία της αστρονομίας στην εκπαίδευση. Επί καιρό την αντιμετωπίζαμε σαν ένα ευχάριστο χόμπι, λιγότερο ή περισσότερο άχρηστο, ένα πολιτιστικό βερνίκι για έναν «τίμιο άνθρωπο». Ωστόσο η επιστήμη αυτή έχει προνομιακή θέση. Ενδιαφέρεται για μια πραγματικότητα που μας αφορά απ' όλες τις πλευρές. Αν ο κόσμος των άστρων είναι ένας κόσμος συγκινήσεων και ονείρων, είναι επίσης και ένας τόπος επιστημονικών ερευνών που πραγματοποιούνται με τις πιο εξελιγμένες τεχνικές και τις πιο αφηρημένες εννοιολογικές αναλύσεις. Αυτή η ειδική θέση προσδίδει στην αστρονομία μοναδική παιδαγωγική αξία. Οι καθηγητές γνωρίζουν πόσο πιο προσεκτικοί γίνονται οι μαθητές τους και πόσο μεγαλύτερο κίνητρο αποκτούν, όταν η θεωρία που τους διδάσκουν εφαρμόζεται στα ουράνια σώματα, όταν τα παραδείγματα προέρχονται από τον ουρανό. Η χημεία αποκτά γούστο, όταν ενδιαφερόμαστε λ.χ., για τον σχηματισμό των μορίων στα μεσοαστρικά σύννεφα. Οι νόμοι της μηχανικής είναι εντυπωσιακοί, όταν παρασύρουν στην τροχιά τους μεγαλοπρεπείς πλανήτες.
Η μεταμόρφωση της ύλης
Αλλά, πέρα από το παιδαγωγικό ενδιαφέρον, η αστρονομία μπορεί να λάβει μια πολιτιστική διάσταση υψίστης σημασίας. Ορισμένες επιστημονικές ανακαλύψεις έχουν επιπτώσεις που ξεπερνούν τα όρια της επιστήμης. Αγγίζουν τη μεταφυσική και συνεπώς αξίζει να στοχαστούμε για τη διάδοση τους. Η σύγχρονη αστρονομία μάς δίνει μια εικόνα του απώτερου παρελθόντος του κόσμου. Ο κόσμος πριν από 15 δισεκατομμύρια χρόνια, την εποχή του Μπιγκ Μπανγκ, έμοιαζε με έναν γιγαντιαίο πυρακτωμένο πουρέ. Ήταν το πρωταρχικό χάος, δεν είχε κανένα οργανωμένο σύστημα: ούτε γαλαξίες, ούτε άστρα, ούτε πλανήτες. Ούτε ίχνος από μόρια, άτομα ή νουκλεόνια. Μόνο κουόρκ, ηλεκτρόνια, φωτόνια και μια πανοπλία από άλλα στοιχειώδη σωματίδια. Το σημερινό Σύμπαν, αντιθέτως, με την εκπληκτική ποικιλία του, προσφέρει μια εντυπωσιακή συλλογή από οργανωμένες δομές, είτε πρόκειται για το σύνολο των φυτικών και ζωικών ειδών είτε για τα έξι δισεκατομμύρια ανθρώπους που ζουν στον πλανήτη μας. Πώς καταλαβαίνουμε αυτή τη μεταμόρφωση της ύλης; Μελετώντας τα διάφορα στάδια της αύξησης της πολυπλοκότητας. Ακόμη και αν πολλές πλευρές παραμένουν ακόμη στο σκοτάδι, οι αστρονομικές παρατηρήσεις σε συνδυασμό με τα εργαστηριακά πειράματα μας επιτρέπουν να ανακατασκευάσουμε πολλά από τα στάδια αυτά. Η πυρηνική φυσική προσπαθεί να εξηγήσει με ακρίβεια τις διάφορες αντιδράσεις μέσω των οποίων, στα πρώτα μικροδευτερόλεπτα, τα κουόρκ συνδυάστηκαν για να γίνουν νουκλεόνια και τα νουκλεόνια μετατράπηκαν σε ατομικούς πυρήνες μέσα στις αστρικές χοάνες. Η χημεία μάς πληροφορεί για την ανάπτυξη των μεσοαστρικών μορίων, που παρατηρούνται με ραδιοτηλεσκόπια, στα μοριακά σύννεφα του γαλαξία μας. Η πλανητολογία περιγράφει τον σχηματισμό των πλανητικών βάσεων πάνω στις οποίες οι ατμόσφαιρες και οι ωκεανοί μπορούν να παραμείνουν αιωνίως. Η βιοχημεία προσπαθεί να περιγράψει τις χημικές αντιδράσεις που κυριάρχησαν στην εμφάνιση των ζωντανών φαινομένων πιθανότατα στα αρχικά υδάτινα στρώματα της Γης. Η εξελικτική βιολογία προσπαθεί να αποσαφηνίσει τα φαινόμενα μέσω των οποίων οι διάφορες μορφές των φυτών και ζώων διαδέχθηκαν η μία την άλλη στον πλανήτη μας, ως την εμφάνιση ενός νοήμονος όντος, ικανού να αναρωτηθεί από πού προέρχεται.
Υπεύθυνοι για τον πλανήτη μας
Όλα αυτά μας δίνουν μια περίληψη των κυριότερων σταδίων που σημάδεψαν την αύξηση της πολυπλοκότητας στο Σύμπαν. Αλλά το πιο εντυπωσιακό στοιχείο αυτής της αύξησης είναι ότι κατέστη δυνατή. Οι νόμοι της φυσικής, δηλαδή, υπήρχαν από την αρχή μέσα στο χάος και μπόρεσαν να δημιουργήσουν την πολυπλοκότητα. Σήμερα ανακαλύπτουμε ότι αυτοί οι νόμοι εφαρμόζονται και στην οργάνωση της ύλης και ότι τυχόν αλλαγή τους –ακόμη και ελάχιστη– δε θα μπορούσε ποτέ να είχε οδηγήσει στην πολυπλοκότητα. Για να μεταχειριστούμε τους αριστοτελικούς όρους,1 μπορούμε να εξετάσουμε την ιστορία του Σύμπαντος σαν μια ενεργοποίηση των αρχικών ιδιοτήτων των δυνάμεων και των σωματιδίων που ήταν δυνητικά ικανά να οδηγήσουν σε αυτό το αποτέλεσμα. Το γεγονός αυτό αξίζει να το σκεφθούμε και ο καθένας ας δώσει τη δική του ερμηνεία. Σε αυτό το πλαίσιο, η παρουσία μας εδώ και τώρα είναι συνδεδεμένη με ένα σύνολο φαινομένων στα οποία αναμειγνύεται ολόκληρος ο κόσμος. Η αστρονομία μάς αποκαλύπτει σήμερα τη γενεαλογία μας, τη συμμετοχή μας στον κόσμο. Μας τοποθετεί στον μεγάλο μηχανισμό της κοσμικής οργάνωσης που υπάρχει επί δισεκατομμύρια χρόνια και εκτείνεται σε δισεκατομμύρια έτη φωτός. Από αυτό προκύπτουν πολλά μηνύματα, τα οποία παίρνουν ιδιαίτερη σημασία στο πολιτικό μας πλαίσιο. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια μπορεί να βρει μια νέα βάση, όταν συνειδητοποιήσουμε τη συμμετοχή μας στο έπος της κοσμικής πολυπλοκότητας. Η αστρονομία μάς παρέχει το αίσθημα ότι ανήκουμε κάπου –αίσθημα που μας είναι απολύτως αναγκαίο– αλλά το κάνει με τρόπο πολύ πιο ικανοποιητικό από εκείνο των εγχειριδίων ιστορίας. Προτού γίνουμε Γάλλοι ή Καναδοί, λευκοί ή μαύροι, άνδρες ή γυναίκες, ήμασταν γήινοι, ηλιακοί, γαλαξιακοί, γιοι και κόρες του Σύμπαντος. Οι ρίζες μας βρίσκονται στ' αστέρια. Είμαστε όμως υπεύθυνοι για το μέλλον αυτής της μακράς ιστορίας· δηλαδή, πιο συγκεκριμένα, είμαστε υπεύθυνοι για τον πλανήτη μας και για την ικανότητά του να φιλοξενεί τη ζωή. Η παρατήρηση αυτή είναι εξαιρετικά επίκαιρη δεδομένης της επιδείνωσης της κατάστασης του περιβάλλοντος. Για αυτό το ζήτημα οι κώδωνες του κινδύνου έχουν ήδη αρχίσει να κρούονται. Όταν τον εξετάζουμε από αυτή την κοσμική οπτική, ο αγώνας κατά της μόλυνσης του περιβάλλοντος λαμβάνει μια διάσταση ακόμη πιο δραματική. Η αστρονομία συναντά την οικολογία. Και εμείς θέτουμε το κρίσιμο ερώτημα. Η πολυπλοκότητα είναι βιώσιμη; Σε εμάς έγκειται να αποδείξουμε ότι η εξυπνάδα έχει μέλλον και ότι δεν είναι καταδικασμένη να αυτοκαταστραφεί. Αυτό είναι το πρόβλημα που μας θέτει η φύση. Εμείς πρέπει να το λύσουμε.
Υμπέρ Ριβς
1 Εννοεί την αρχή της «εντελέχειας» του Αριστοτέλη, σύμφωνα με την οποία κάθε ον έχει μέσα του τις δυνάμεις και τις δυνατότητες εκείνες που, με την υλοποίησή τους, το οδηγούν στην ολοκλήρωση. Έτσι πετυχαίνει τους σκοπούς, για τους οποίους υπάρχει.
Η ανακοίνωση τον Φεβρουάριο του 1997 της γέννησης ενός προβάτου με το όνομα Ντόλη, ενός ακριβούς γενετικού αντιγράφου της μητέρας της, προκάλεσε παγκόσμιες συζητήσεις για τις ηθικές και ιατρικές συνέπειες της κλωνοποίησης. Μερικές πολιτείες των ΗΠΑ και μερικές ευρωπαϊκές χώρες απαγόρευσαν την κλωνοποίηση ανθρώπινων όντων. Εν τούτοις επιστήμονες από τη Νότια Κορέα ισχυρίστηκαν τον περασμένο μήνα ότι έκαναν ήδη το πρώτο βήμα. Στο πιο κάτω δοκίμιο για το περιοδικό TIME ο εμβρυολόγος Wilmut, ο οποίος ήταν επικεφαλής της ομάδας, η οποία έφερε στη ζωή την Ντόλι στο Ινστιτούτο Ρόσλιν της Σκωτίας, εξηγεί γιατί πιστεύει ότι η διαμάχη για την κλωνοποίηση των ανθρώπων έχει απολέσει κατά μεγάλο ποσοστό το στόχο.
Στις διαφωνίες για την ηθική της τεχνητής αναπαραγωγής ζωής δεν έχει ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι, προς το παρόν, η κλωνοποίηση είναι μεθοδολογία μικρής αποδοτικότητας. Η συχνότητα θανάτων στα έμβρυα και στους απογόνους που παράγονται με κλωνοποίηση είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι είναι κατά τη φυσική αναπαραγωγή – 10 φορές μεγαλύτερη από τη φυσιολογική πριν από τη γέννηση, σύμφωνα με τις μελέτες μας στο Ρόσλιν. Αυτές οι συχνότητες αποτυχιών είναι πολύ απογοητευτικές για τους ερευνητές που εργάζονται με πειραματόζωα και ασφαλώς δεν επιτρέπουν ούτε καν τη σκέψη για εφαρμογή τέτοιας μεθοδολογίας σε ανθρώπους. Ακόμα και αν η τεχνική βελτιωνόταν, θα έπρεπε να διερωτηθούμε ποια πρακτική αξία θα είχε η κλωνοποίηση ολόκληρου όντος. Ποια θα ήταν η ακριβής διαφορά μεταξύ ενός «κλωνοποιημένου» βρέφους και ενός παιδιού που έχει γεννηθεί με φυσικό τρόπο – και γιατί θα επιθυμούσαμε ένα κλωνοποιημένο; Το κλωνοποιημένο παιδί θα ήταν ένα γενετικώς γνήσιο, ίδιο, δίδυμο του αρχικού και άρα φυσικώς πολύ όμοιο –πολύ περισσότερο όμοιο απ' ό,τι ο φυσικός γονέας προς το παιδί του. Η ανθρώπινη προσωπικότητα όμως αναδύεται από τις επιδράσεις των γονιδίων, που κληρονομούμε (από τη φύση μας) και από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες, στους οποίους εκτιθέμεθα (από την ανατροφή μας). Δύο κλώνοι θα αναπτύξουν διακεκριμένες προσωπικότητες, όπως οι δίδυμοι αναπτύσσουν μοναδικά χαρακτηριστικά ταυτότητας. Και επειδή το αντίγραφο θα γεννιέται συχνά σε διαφορετική οικογένεια, τα κλωνοποιημένο δίδυμα θα είναι λιγότερο όμοια ως προς την προσωπικότητά τους από τα φυσικά γνήσια (ίδια) δίδυμα. Αρχικώς τίθεται το ερώτημα: γιατί «να αντιγράφονται» άνθρωποι; Ζευγάρια που δεν μπορούν να κάνουν παιδιά θα μπορούσαν να επιλέξουν να αποκτήσουν παιδί αντίγραφο ενός από τους δύο συζύγους αντί να δεχθούν τη παρείσφρυση γονιδίων από δότη. Η γυναίκα μου και εγώ έχουμε δύο δικά μας παιδιά και ένα υιοθετημένο, αλλά θα επιθυμούσα να διερευνήσω τι θα μπορούσε να συμβεί στο γάμο μου εάν μπορούσε να παραχθεί ένα αντίγραφο μου για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης έλλειψης γονιμότητας. Η γυναίκα μου και εγώ πρωτοσυναντηθήκαμε στο γυμνάσιο. Πώς θα αισθανόταν απέναντι σε ένα φυσικό αντίγραφο του νεαρού άνδρα, τον οποίο ερωτεύτηκε; Πώς θα μπορούσε ο καθένας μας να ζήσει με τον εαυτό του (αντίγραφό μας) ως μέλος της οικογένειας; Ασφαλώς, ο κλώνος μεγαλύτερης ηλικίας –εγώ σ' αυτή την περίπτωση– θα πίστευα ότι γνωρίζω (καλύτερα) πώς θα έπρεπε να συμπεριφέρεται το αντίγραφό μου και θα ήταν πιθανότερο να επιβάλω τις προσδοκίες μου σ' αυτό σε σύγκριση προς το μέσο πατέρα στο παιδί του. Πάνω απ' όλα πώς ένας έφηβος θα αντιμετώπιζε εμένα, έναν μεγάλης ηλικίας άνδρα με φαλάκρα, στον οποίο θα έβλεπε το φυσικό του μέλλον; Καθένας από μας μπορεί να φανταστεί υποθετικές οικογένειες δημιουργημένες με την είσοδο σ' αυτές κλωνοποιημένου παιδιού – για παράδειγμα αντίγραφο ενός από τους συντρόφους σε μια ομοφυλόφιλη σχέση ή ενός ανύμφευτου ή ανύπαντρου γονέα. Αυτό που λείπει απ' όλη αυτή τη θεώρηση είναι η εξέταση του ερωτήματος για το ποια είναι τα συμφέροντα του κλωνοποιημένου παιδιού. Επειδή δεν υπάρχει μορφή έλλειψης γονιμότητας, η οποία να αντιμετωπίζεται μόνο με κλωνοποίηση, δεν θεωρώ αποδεκτές αυτές τις προτάσεις. Οι προβληματισμοί μου δεν έχουν θρησκευτικές βάσεις, ούτε βασίζονται σε εσώτερη ηθική αρχή. Η άποψή μου είναι μάλλον ότι θα είναι δύσκολο σε οικογένειες δημιουργημένες με αυτό τον τρόπο να προσφέρουν κατάλληλο περιβάλλον για το παιδί. [...] Η αντιγραφή προτείνεται επίσης σαν τρόπος, με τον οποίο οι γονείς θα αποκτούν το παιδί των ονείρων τους. Ζευγάρια θα είναι πιθανόν να μπορούν να επιλέγουν την απόκτηση αντίγραφου ενός σταρ του κινηματογράφου, ενός γνωστού αθλητή ή ενός επιστήμονα, ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους. Αλλά, επειδή η προσωπικότητα είναι εν μέρει μόνο αποτέλεσμα της γενετικής κληρονομιάς του ατόμου, είναι βέβαιο ότι θα προκληθούν συγκρούσεις στην περίπτωση, κατά την οποία το κλωνοποιημένο παιδί αποτύχει να αναπτύξει τα ίδια ενδιαφέροντα με το πρωτότυπο. Τι θα συμβεί εάν το αντίγραφο του Αϊνστάιν δεν δείξει ενδιαφέρον για την επιστήμη; Ή εάν ένας παίκτης του φουτ μπολ ενδιαφερθεί να γίνει ηθοποιός; Η επιτυχία εξαρτάται επίσης από την τύχη. Τι θα συμβεί εάν το παιδί δεν ανταποκριθεί στις ελπίδες και τα όνειρα του γονέα, απλώς από κακή του τύχη; Κάθε παιδί πρέπει να είναι επιθυμητό γι' αυτό που είναι ως άτομο. Παράγοντας ένα αντίγραφο του εαυτού του ή ενός φημισμένου προσώπου ο γονεύς προδιαγράφει σκοπίμως τον τρόπο που αυτός ή αυτή επιθυμεί να αναπτυχθεί το παιδί. Στα πρόσφατα χρόνια ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ δίνεται σημασία στο δικαίωμα των ατόμων να αναπαράγουν με τρόπους που επιθυμούν. Προτείνω ότι υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη να προσεχθούν τα συμφέροντα του παιδιού και να απορριφθούν οι προταθείσες χρήσεις της κλωνοποίησης. [...] Επιπλέον υπάρχουν πολλά που δεν γνωρίζουμε όσον αφορά την κλωνοποίηση σχετικώς με τη γήρανση. Καθώς γηράσκουμε επέρχονται μεταβολές στα κύτταρά μας, οι οποίες περιορίζουν τις φορές που αυτά μπορούν να αναπαράγουν. Το ρολόι της ηλικίας επανατοποθετείται στην αρχή με τη φυσιολογική αναπαραγωγή, με την παραγωγή σπέρματος και ωαρίων γι' αυτό τα παιδιά κάθε νέας γενιάς έχουν πλήρη διάρκεια ζωής. Δεν είναι ακόμη γνωστό κατά πόσον η γήρανση αναστρέφεται κατά την κλωνοποίηση ή εάν η φυσιολογική διάρκεια ζωής του κλώνου περιορίζεται κατά τα χρόνια, τα οποία έχει ήδη ζήσει ο γονεύς του. Επίσης υπάρχει το πρόβλημα των γενετικών λαθών που συσσωρεύονται στα κύτταρά μας. Υπάρχουν συστήματα στον οργανισμό μας που αναζητούν και διορθώνουν τα λάθη κατά τη διάρκεια της φυσιολογικής αναπαραγωγής· δεν είναι όμως γνωστό ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει κατά την κλωνοποίηση. Υπάρχει επείγουσα ανάγκη να γίνουν έρευνες, οι οποίες θα μετρήσουν τη διάρκεια ζωής και θα προσδιορίσουν τις αιτίες θανάτου ζώων που παρήχθησαν με κλωνοποίηση. Απομένουν επίσης σημαντικά ερωτήματα για το ποια είναι τα καταλληλότερα μέσα και οι τρόποι για τον έλεγχο της ανάπτυξης και για τη χρησιμοποίηση αυτών των τεχνικών. Θεωρείται δεδομένο ότι η παραγωγή και η πώληση φαρμάκων θα ελέγχεται από τις κυβερνήσεις, αλλά δεν ήταν έτσι πάντα. Υπάρχουν πολλά ακόμα που πρέπει να μάθουμε για τη βιολογία της κλωνοποίησης. Ο χρόνος που θα χρειασθεί γι' αυτές τις έρευνες θα δώσει την ευκαιρία σε κάθε κοινωνία να αποφασίσει πώς επιθυμεί να χρησιμοποιείται η τεχνική της κλωνοποίησης. Κάποτε στο μέλλον η κλωνοποίηση θα έχει πολλά να προσφέρει στην ιατρική των ανθρώπων, αλλά πρέπει να τη χρησιμοποιούμε με προσοχή.
Ίαν Γουίλματ
Ηλεκτρονικοί υπολογιστές: Κίνδυνος ή νέες δυνατότητες για τον άνθρωπο;
[...] Θα αντιμετωπίζατε αρνητικά την προοπτική κατασκευής ενός τεχνητού εγκεφάλου;
«Κατ' αρχάς πιστεύω ότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν χρησιμοποιούμε τη λέξη «εγκέφαλος». Υπάρχουν πολλά στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος που τον κάνουν να μοιάζει με ηλεκτρονικό υπολογιστή. Αυτό κανείς δεν το αμφισβητεί».
Με συγχωρείτε που σας διακόπτω, αλλά πριν από όλα θα ήθελα να ξέρω τι εννοείτε εσείς όταν λέτε τη λέξη «εγκέφαλος».
«Είναι λίγο δύσκολο να δώσει κανείς τον ορισμό, πολύ περισσότερο δε να μεταφράσει αυτή τη λέξη από τα αγγλικά σε άλλες γλώσσες. Από τη μία έχει να κάνει με τη συνείδηση –και αυτό για μένα είναι το μεγαλύτερο από τα μυστήρια του μυαλού. Ό,τι δηλαδή έχει να κάνει με την ενσυνείδητη σκέψη, η οποία είναι τελείως διαφορετική από την μηχανική λειτουργία της σκέψης... Έχω αυτή την εντύπωση –παρ' όλο που δεν έχω στοιχεία για να μπορώ να το αποδείξω. Κατά την άποψή μου ένας (ηλεκτρονικός) υπολογιστής ούτε κατά διάνοια δεν διαθέτει χαρακτηριστικά όπως η συνείδηση. Είναι κάτι εντελώς άγνωστο προς τη λειτουργία του. Αν και υπάρχουν πράγματα που ένας υπολογιστής τα κάνει πολύ καλά, όπως το να παίζει σκάκι, για παράδειγμα. Τα κάνει όμως με τρόπο τελείως διαφορετικό από ό,τι θα τα έκανε ένας άνθρωπος. Ο άνθρωπος κατά το ήμισυ λειτουργεί μηχανικά και κατά το υπόλοιπο ήμισυ σκέφτεται. Η σκέψη είναι διαδικασία που ανάγεται στη συνείδηση. Το να κάνεις υπολογισμούς δεν έχει σχέση με αυτό, παρ' όλο που κάποιοι πιστεύουν ότι όταν μιλάμε για υπολογισμούς ενός συγκεκριμένου επιπέδου εμπεριέχεται σε αυτούς η λειτουργία της συνείδησης. Εγώ διαφωνώ, και μάλιστα πιστεύω ότι υπάρχουν ισχυρότατα επιχειρήματα για να αποδείξει κανείς ότι δεν είναι έτσι».
Επομένως δεν πιστεύετε ότι κάποια στιγμή οι μηχανές θα κυριαρχήσουν...
«Όχι, δεν το νομίζω. Σήμερα η λειτουργία των ρομπότ ελέγχεται από ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Υπάρχουν άνθρωποι, όπως ο Κέβιν Μόρικ στη Βρετανία, οι οποίοι πιστεύουν ακράδαντα ότι αυτό είναι κάτι κακό, γιατί θα οδηγήσει στον απόλυτο έλεγχο από την πλευρά των μηχανών, και άλλοι, όπως ο Χανς Μόριβεκ στην Αμερική, οι οποίοι αντιμετωπίζουν θετικά μια τέτοια προοπτική. Δέχονται δηλαδή ότι κάποια ημέρα οι μηχανές θα αποκτήσουν τον απόλυτο έλεγχο και δεν έχουν κανένα πρόβλημα ως προς αυτό. Προσωπικά πιστεύω ότι και οι δύο έχουν άδικο. Είναι σαν να αποδίδουν και οι δύο στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές ιδιότητες τις οποίες δεν έχουν –επιθυμίες και ικανότητα να αισθάνονται. Τα κομπιούτερ κάνουν ό,τι τους λέμε εμείς. Άλλωστε αυτό εννοεί κανείς όταν λέει «ρομπότ» –την έλλειψη της δυνατότητας να αισθάνεσαι και να καταλαβαίνεις κάτι από μόνος σου. Σίγουρα υπάρχουν κίνδυνοι, αλλά δεν προέρχονται από τις μηχανές. Αφορούν τη δική μας αδυναμία να καταλάβουμε τι ακριβώς κάνουν αυτές και πώς λειτουργούν. Το αποτέλεσμα είναι να τους αποδίδουμε δύναμη μεγαλύτερη από αυτήν που στην πραγματικότητα έχουν και ως άνθρωποι να χάνουμε την αυτοεκτίμησή μας, πιστεύοντας ότι οι μηχανές κάνουν τα πράγματα καλύτερα από ό,τι εμείς. Νομίζουμε ότι παίζουν καλύτερο σκάκι από εμάς, άρα πρέπει να είναι ανώτερες. Αυτός λοιπόν πιστεύω ότι είναι και ο μεγαλύτερος κίνδυνος από όσους υπάρχουν και απορρέουν από τις εξελίξεις της επιστήμης σήμερα.
Υπάρχει κάτι στο μέλλον το οποίο φοβάστε;
«Σε γενικές γραμμές ο προβληματισμός που υπάρχει έχει να κάνει με το γεγονός ότι δεν γνωρίζομε τις συνέπειες της τεχνολογικής εξέλιξης. Αυτή νομίζω ότι είναι και η μεγαλύτερη δυσκολία· από τη μία η αδυναμία να κατανοήσουμε κάποια πράγματα, από την άλλη οι πιέσεις που ασκούνται από την πλευρά του εμπορίου και οι οποίες σαφώς δεν έχουν στόχο το γενικό καλό. Εννοώ δηλαδή ότι σε επίπεδο ατομικής πρωτοβουλίας μπορούν κάποιοι άνθρωποι, εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες της τεχνολογίας, να προωθήσουν ατομικά τους συμφέροντα που να μην αφορούν τον υπόλοιπο κόσμο». [...]
[...] Αν είχατε τη δυνατότητα να μπείτε στη μηχανή του χρόνου και να βρεθείτε στο μέλλον, πώς θα το φανταζόσασταν;
[...] «Μάλλον θέλετε να μάθετε πώς φαντάζομαι το μέλλον. Τι θα έβλεπα αν είχα τη δυνατότητα να βρεθώ εκεί. Αυτό, ξέρετε, είναι κάτι που το σκέφτονται πολλοί άνθρωποι εν όψει της καινούργιας χιλιετίας που πλησιάζει. Προσωπικά θα δίσταζα να αποτολμήσω προβλέψεις. Προφανώς οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές θα παίζουν σημαντικό ρόλο. Ίσως κάποια στιγμή σταματήσουν να εξελίσσονται και σταθεροποιηθούν σε ένα ορισμένο πλαίσιο δυνατοτήτων. Προς στιγμήν όμως δεν το βλέπω να συμβαίνει. Το πρόβλημα δεν είναι ότι ίσως κάποια στιγμή τα κομπιούτερ θα κάνουν τα πάντα στη θέση μας. Ας μην ξεχνάμε ότι η ζωή γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκη. Αγοράζοντας σήμερα ένα κομπιούτερ πολύ γρήγορα θεωρείται ξεπερασμένο και καλείσαι να προσαρμοστείς στον χειρισμό καινούργιων συστημάτων. Υπάρχει μια περίπλοκη σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις κοινωνικές πιέσεις, στο εμπόριο και στις επιστημονικές εξελίξεις. Είναι προφανές ότι τα δύο πρώτα καθορίζουν και διαμορφώνουν το τελευταίο. Γι' αυτό και τα βήματα που γίνονται σήμερα στην επιστήμη είναι τεράστια, επειδή ακριβώς οι πιέσεις που ασκούνται προέρχονται από την κοινωνία και πολύ περισσότερο από τις ανάγκες του εμπορίου. Κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι δύσκολο να υπάρξει ισορροπία. Αντιθέτως, στο παρελθόν τα πράγματα γίνονταν πιο αργά και μέσα από έλεγχο. Από το ένα στάδιο στο επόμενο εξασφαλιζόταν μια ισορροπία. Πάντως με τους ρυθμούς με τους οποίους προχωράει η εξέλιξη σήμερα, είναι πολύ δύσκολο να κάνεις οποιαδήποτε πρόβλεψη». [...]
Συνέντευξη του Ρότζερ Πένροουζ
Γιατί βάζει το στοχαστικό και ευαίσθητο άνθρωπο του καιρού μας σε ανησυχία η τεράστια ανάπτυξη της τεχνικής που χαρακτηρίζει τον αιώνα μας; Το τι χρωστάει ο πολιτισμός, όχι μόνο ο υλικός αλλά και ο πνευματικός, στις τεχνικές κατακτήσεις, είναι τόσο αυτονόητο και χιλιοειπωμένο, που δεν αξίζει τον κόπο να το επαναλάβομε. Αυτές του έκαναν όχι μόνο ευκολότερη και αποδοτικότερη την εργασία, αλλά τον απελευθέρωσαν από πολλές σκλαβιές, οικονομικές και ηθικές, και άνοιξαν το δρόμο προς την κατάκτηση των πολιτικών ελευθεριών. Τώρα λοιπόν γιατί φοβόμαστε αυτή την κίνηση που διαρκώς προχωρεί προς όλο και πιο θαυμαστές πραγματοποιήσεις; Ποτέ άλλοτε δεν είδε ο κόσμος τις ανέσεις και τον όλβο των δικών μας ημερών. Ποτέ στο παρελθόν δεν είχε ο άνθρωπος υπό τον έλεγχο του τόσες δυνάμεις φυσικές, όσος έχει σήμερα. Τελειοποίησε τις κατασκευές του (τις κάθε λογής κατασκευές) έως τέτοιο βαθμό, που και ο ίδιος δε μπορεί πια ν' αναμετρήσει την έκταση και την ποικιλία των δυνατοτήτων τους. Τι έχει λοιπόν να φοβηθεί; Γιατί τον τρομάζει αυτή η εκπληχτική πρόοδος, που, ακόμη και αν δεν συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό στο μέλλον, πάλι στην ακμή που έχει φτάσει σήμερα εμπνέει το δέος;
[...] Είναι τάχα η μηχανή αιτία των αντινομιών1, όπου στριφογυρίζει ο πολιτισμός μας χωρίς να βρίσκει διέξοδο; Ή μήπως αυτή ακριβώς είναι που με την εξάπλωση και την τελειοποίησή της θα προωθήσει την ανθρωπότητα σε νέες εξελίξεις και θα λύσει τα δεινά προβλήματα που μας περιζώνουν; [...] Η τελειοποιημένη και παντοδύναμη «μηχανή» εγκαινίασεν ένα νέο τρόπο ζωής, δεν είναι όμως κατά βάθος η αιτία των οικονομικοπολιτικών συγκρούσεων που ταλαιπωρούν τη σημερινή ανθρωπότητα, αλλά ο λόγος που οι συγκρούσεις αυτές επήραν μεγαλύτερη έκταση και έγιναν οξύτερες. Έβαλε δηλαδή ανώτερον εκθέτη στα γεγονότα, μεγάλωσε την κλίμακα και μαζί την έντασή τους. [...] Ένας οξυδερκής παρατηρητής που δεν στέκει στην επιφάνεια των πραγμάτων, πολύ καλά καταλαβαίνει ότι οσοδήποτε τέλεια κι αν είναι μια τεχνική κατασκευή, δεν παύει να είναι όργανο στα χέρια του ανθρώπου που τη μεταχειρίζεται. Το όργανο τούτο, φυσικά, απλώνει και πολλαπλασιάζει τη δύναμη του κατόχου του, δεν δημιουργεί όμως και τις προθέσεις του. Ας μη μετατοπίζουμε λοιπόν τις ευθύνες από τη βούληση των έμψυχων όντων που δημιουργούν με τη δραστηριότητά τους την ιστορία, στις άψυχες μηχανές που μεταχειρίζονται τα όντα αυτά για να επιτύχουν ό,τι επιδιώκουν. Το χέρι που φτιάχνει και κινεί τη μηχανή είναι υπαίτιο για το καλό, όπως και για το κακό που εκείνη κάνει. Το μαχαίρι στα χέρια του γιατρού δίνει τη ζωή, στα χέρια του κακούργου την αφαιρεί. [...] Αλλά το ζήτημα έχει και μιαν άλλη άποψη, και αυτήν θέλω τώρα να παρουσιάσω. Η εκπληχτική ανάπτυξη της τεχνικής στα χρόνια μας δεν ωφέλησε ούτε έβλαψε εξίσου όλες τις χώρες της γης και όλους τους ανθρώπους κάθε κοινωνίας. Απεναντίας έκανε μια νέα κατάταξη των δυνάμεων και δημιούργησε μια νέα και πολύ επικίνδυνη ανισότητα ανάμεσα στους λαούς της οικουμένης και στις κοινωνικές τάξεις μέσα στον ίδιο το λαό. Γιατί η τελειοποιημένη μηχανή των ημερών μας κοστίζει τεράστια χρηματικά ποσά –γίνεται από σπάνια, επομένως πολύτιμα, υλικά και κατασκευάζεται σε εργοστάσια που η αξία των εγκαταστάσεων τους φτάνει σε αστρονομικούς αριθμούς. Λίγοι λοιπόν μέσα σε μια χώρα και λίγες χώρες μέσα στον κόσμο μπορούν ν' αποκτήσουν αυτά τα δαπανηρότατα τεχνικά θαύματα. Αυτοί οι λίγοι όμως άνθρωποι και λαοί συγκεντρώνουν με τούτο τον τρόπο στα χέρια τους ανυπολόγιστα μεγάλη δύναμη. Και επειδή η δύναμη διαρκώς ανοίγει την όρεξη για μεγαλύτερη δύναμη, οι μεγιστάνες των μηχανών, άτομα, εταιρίες, τραστς, κόμματα, κράτη, έχουν γίνει οι νέοι κύριοι του κόσμου, αυτοί που επιβάλλουν τη θέλησή τους ως νόμο στους άλλους και αποφασίζουν αυθαίρετα για την τύχη του πλανήτη μας. Έτσι δημιουργείται σιγά-σιγά ένας νέος δεσποτικός καισαρισμός, φοβερότερος από κάθε προηγούμενο, αφού κανείς αντίστοιχος του στο παρελθόν δεν είχε στα χέρια του τα τεχνητά μέσα που διαθέτει αυτός σήμερα, και στο έπακρο επικίνδυνος για τις ελευθερίες των ατόμων και για την ειρήνη του κόσμου. [...] Στην τεχνική των πολύπλοκων ρυθμιστικών μηχανημάτων, των ρομπότ, των ηλεκτρονικών εγκεφάλων και παρόμοιων κατασκευών έχει δοθεί το όνομα cybernetics, που άλλο δεν είναι παρά η ελληνική λέξη «κυβερνητική»2. Οι ειδικοί προβλέπουν ότι τα μηχανικά αυτά τέρατα, με την τελειότητα που ολοένα αποκτούν, θα μπορούν και στο μέλλον να «κυβερνούν» από μακριά και να εκτελούν έως τις παραμικρές λεπτομέρειες έργα δυσκολότατα που απαιτούν σήμερα μυριάδες ανθρώπων, και μάλιστα προικισμένων με μυϊκές και διανοητικές δυνάμεις όχι συνηθισμένες. Παράλληλα προς αυτήν έχει αναπτυχθεί και διαρκώς τελειοποιείται μια άλλη «κυβερνητική» πολιτική που με τους μηχανισμούς του κόμματος, του τύπου, του ραδιοφώνου και άλλων μέσων υποβολής των μαζών ρυθμίζει κατά ενιαίο τρόπο και διευθύνει προς ορισμένη κατεύθυνση τις ιδέες, τα συναισθήματα, τη βούληση των ανθρώπων. Πλούτος και δύναμη από το ένα μέρος, από το άλλο πενία και έλλειψη προστασίας διανοητικής και ηθικής απέναντι στις καταχθόνιες μηχανές της μαζικής υποβολής. Τι περιμένει τον άνθρωπο κάτω απ' αυτόν το φοβερό τροχό της μοίρας που έρχεται να τον συνθλίψει –δε χρειάζεται πολλή σοφία να το μαντέψει κανείς. Ο εξανδραποδισμός...
Αυτό θα είναι άραγε το τίμημα της προόδου; Και το αξίζει; Ιδού η απορία.
Ε. Π. Παπανούτσος
1 αντινομία: αντιφατικότητα 2 Κυβερνητική: Από το ελληνικό ρήμα κυβερνώ. Ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγραφούν οι επιστήμες εκείνες που ασχολούνται με τους μηχανισμούς επικοινωνίας και ελέγχου τόσο στους ζωντανούς οργανισμούς (ανθρώπους και ζώα), όσο και στις σύγχρονες πολύπλοκες ηλεκτρονικές μηχανές.
Ήταν μια λαμπρή κρύα μέρα του Απρίλη, και τα ρολόγια έδειχναν μία η ώρα το μεσημέρι. Ο Ουίνστον Σμιθ, με το πηγούνι χωμένο στο στήθος του προσπαθώντας ν' αποφύγει τον απαίσιο άνεμο, γλίστρησε μέσ' από τις γυάλινες πόρτες του Μεγάρου της Νίκης, κουβαλώντας μαζί του κι ένα στρόβιλο σκόνης ανακατεμένης με άμμο. Ο διάδρομος ανάδινε μια ανάμικτη μυρωδιά από βρασμένο λάχανο και παλιά κουρελιασμένα χαλιά. Στην άκρη του διαδρόμου ήταν καρφωμένη στον τοίχο μια πελώρια χρωματιστή αφίσα. Έδειχνε ένα γιγάντιο πρόσωπο πλάτους περισσότερο από ένα μέτρο: ήταν το πρόσωπο ενός ανθρώπου γύρω στα σαράντα πέντε, μ' ένα παχύ μαύρο μουστάκι και τραχιά όμορφα χαρακτηριστικά. [...] Σε κάθε πάτωμα απέναντι από το ασανσέρ, υπήρχε η ίδια αφίσα με το γιγάντιο πρόσωπο που σε παρατηρούσε από τον τοίχο. Ήταν μια απ' αυτές τις φωτογραφίες που είναι έτσι φτιαγμένες ώστε τα μάτια να δίνουν την εντύπωση πως σε παρακολουθούν όπου κι αν βρίσκεσαι. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΡΦΟΣ ΣΕ ΒΛΕΠΕΙ, έγραφε η λεζάντα από κάτω. Μέσα στο διαμέρισμα, μια γλυκιά φωνή διάβαζε δυνατά ένα κατάλογο στοιχείων που αφορούσαν την παραγωγή χυτοσιδήρου. Η φωνή ερχόταν από μια μακρόστενη μετάλλινη πλάκα σαν θαμπό καθρέφτη που αποτελούσε μέρος της επιφάνειας του δεξιού τοίχου. Ο Ουίνστον γύρισε ένα διακόπτη και η φωνή εξασθένησε κάπως, αν και οι λέξεις διακρίνονταν ακόμα. Η συσκευή αυτή (τηλεοθόνη την έλεγαν) μπορούσε μεν να σκοτεινιάσει, αλλά δεν υπήρχε τρόπος να την κλείσει κανείς εντελώς. Προχώρησε προς το παράθυρο. [...] Το πρόσωπο με το μεγάλο μουστάκι δέσποζε σε κάθε καίριο σημείο των δρόμων. Υπήρχε μια τέτοια αφίσα στην πρόσοψη του απέναντι σπιτιού. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΡΦΟΣ ΣΕ ΒΛΕΠΕΙ, έγραφε η λεζάντα, ενώ τα σκοτεινά μάτια κοίταζαν βαθιά, διαπεραστικά μέσα στα μάτια του Ουίνστον. Κάτω, στο δρόμο μια άλλη αφίσα, ξεσχισμένη στη μια γωνιά παράδερνε σπασμωδικά στον άνεμο, σκεπάζοντας και ξεσκεπάζοντας διαδοχικά τη μοναδική λέξη ΑΓΓΣΟΣ (Αρχικά του Αγγλικός Σοσιαλισμός). Σε μακρινή απόσταση ένα ελικόπτερο έκανε βουτιές ανάμεσα στις στέγες, αιωρείτο στον αέρα σαν μύγα, κι ορμούσε ξανά προς τα εμπρός με μια καμπυλωτή κίνηση. Ήταν η Αστυνομική περίπολος που κατασκόπευε μέσα στα παράθυρα του κόσμου. Οπωσδήποτε, οι περιπολίες δεν είχαν σημασία. Μόνο η Αστυνομία της Σκέψης είχε σημασία. Πίσω από την πλάτη του Ουίνστον, η φωνή από την τηλεοθόνη φλυαρούσε ακόμα για το σίδερο, και για την υπερκάλυψη του Ενάτου Τρίχρονου Σχεδίου. Η τηλεοθόνη ήταν ταυτόχρονα πομπός και δέκτης. Μπορούσε να συλλάβει κάθε θόρυβο που προερχόταν από τον Ουίνστον, και που ήταν πάνω από το επίπεδο ψιθύρου. Επί πλέον, όσο βρισκόταν μέσα στο οπτικό πεδίο της μετάλλινης πλάκας, οι κινήσεις του μπορούσαν να παρακολουθούνται όπως και ν' ακούγονται. Βεβαίως, δεν υπήρχε τρόπος να ξέρει κανείς ποια ακριβώς στιγμή παρακολουθούσαν. Το πόσο συχνά ή με ποιο σύστημα συνδεόταν η Αστυνομία της Σκέψης με την κάθε συσκευή, μόνο να το μαντέψει μπορούσε κανείς. Θα μπορούσε ακόμα να διανοηθεί κανείς ότι παρακολουθούσαν τους πάντες συνεχώς. Οπωσδήποτε πάντως μπορούσαν να συνδεθούν με τη συσκευή σου όποτε ήθελαν. Έπρεπε να ζεις –συνήθισες να ζεις (αυτή η συνήθεια είχε καταλήξει να γίνει ένστικτο) με την προϋπόθεση ότι κάθε ήχος που έβγαζες ακουγόταν, και ότι κάθε σου κίνηση παρακολουθείτο, εκτός αν ήταν σκοτάδι. Ο Ουίνστον εξακολουθούσε να έχει την πλάτη του γυρισμένη στην τηλεοθόνη. Ήταν πιο ασφαλές· παρ' όλο, που, όπως ήξερε πολύ καλά, ακόμα και μια πλάτη μπορεί να είναι αποκαλυπτική. Ένα χιλιόμετρο μακριά το Υπουργείο Αλήθειας, όπου εργαζόταν, υψωνόταν τεράστιο και άσπρο πάνω από το γυμνό τοπίο. [...] Το Υπουργείο Αλήθειας –ΥΠΑΛ, στη Νέα Ομιλία2– είχε χτυπητή διαφορά από κάθε τι που το περιστοίχιζε. Ήταν μια πελώρια πυραμιδοειδής οικοδομή από άσπρο αστραφτερό μπετόν, που από πάτωμα σε πάτωμα υψωνόταν τριακόσια μέτρα στον αέρα. Από τη θέση που στεκόταν ο Ουίνστον, μόλις μπορούσε να διαβάσει στην άσπρη πρόσοψη του κτιρίου τα κομψά γράμματα που σχημάτιζαν τα τρία συνθήματα του Κόμματος:
Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΙΡΗΝΗ
Το Υπουργείο Αλήθειας, είχε –όπως λεγόταν– τρεις χιλιάδες δωμάτια πάνω από την επιφάνεια του εδάφους, και αντίστοιχες υπόγειες διακλαδώσεις. Σκορπισμένα μέσα στο Λονδίνο βρίσκονταν τρία ακόμα κτίρια με παρόμοια εμφάνιση και όγκο. Με τον όγκο τους δέσποζαν τόσο πολύ σ' όλη την αρχιτεκτονική της πόλης που αν βρισκόσουν στη στέγη του Μεγάρου της Νίκης μπορούσες να τα δεις και τα τέσσερα ταυτόχρονα. Στέγαζαν τα τέσσερα Υπουργεία στα οποία είχε διαιρεθεί ολόκληρος ο Κυβερνητικός μηχανισμός. Το Υπουργείο Αλήθειας, που ασχολείτο με τα νέα, την ψυχαγωγία, την εκπαίδευση και τις καλές τέχνες. Το Υπουργείο Ειρήνης, που ασχολείτο με τον πόλεμο. Το Υπουργείο Αγάπης, που αγρυπνούσε για την τήρηση της τάξης. Και το Υπουργείο της Αφθονίας, που ήταν υπεύθυνο για τα οικονομικά θέματα. Τα ονόματά τους στην Νέα Ομιλία ήταν: ΥΠΑΛ, ΥΠΕΙΡ, ΥΠΑΓ, και ΥΠΑΦ. [...] Ο Ουίνστον γύρισε απότομα. Έντυσε τα χαρακτηριστικά του μ' εκείνη την έκφραση της ήσυχης αισιοδοξίας που έπρεπε να έχει όταν ατένιζε την τηλεοθόνη. Διέσχισε το δωμάτιο για να πάει στη μικροσκοπική κουζίνα. [...] Ξαναγύρισε στο λίγινγκ ρουμ, και κάθισε σ' ένα μικρό τραπέζι που βρισκόταν στ' αριστερά της τηλεοθόνης. Έβγαλε από το συρτάρι του τραπεζιού ένα κοντυλοφόρο, ένα μελανοδοχείο, κι ένα χοντρό άγραφο τετράδιο, με σκληρό εξώφυλλο και κόκκινη ράχη. Για κάποιο άγνωστο λόγο, η τηλεοθόνη στο λίβιγνκ ρουμ ήταν τοποθετημένη ασυνήθιστα. Αντί να τοποθετηθεί όπως θα ήταν φυσικό στον ακρινό τοίχο, απ' όπου θα μπορούσε να επιθεωρεί όλο το δωμάτιο, βρισκόταν στο μακρύτερο τοίχο, απέναντι απ' το παράθυρο. Στη μια πλευρά του υπήρχε μια μικρή εσοχή στην οποία καθόταν τώρα ο Ουίνστον, και που όταν χτιζόταν το διαμέρισμα, φαίνεται ότι προοριζόταν για ράφια βιβλιοθήκης. Με το να κάθεται σ' αυτή την εσοχή, και προς τα πίσω, ο Ουίνστον κατάφερνε να βρίσκεται έξω από το οπτικό πεδίο της τηλεοθόνης. Μπορούσαν βέβαια να τον ακούν αλλά, όσο βρισκόταν σ' αυτή τη θέση, δεν μπορούσαν να τον δουν. Αυτή η ασυνήθιστη διαρρύθμιση του δωματίου απ' τη μια, και τούτο το τετράδιο που μόλις έβγαλε από το συρτάρι απ' την άλλη, του είχαν δώσει την ιδέα να κάνει αυτό που τώρα ετοιμαζόταν να κάνει. Ήταν ένα παράξενο όμορφο τετράδιο. Τα φύλλα του ήταν από ένα λείο κρεμ χαρτί, κιτρινισμένο από το χρόνο, ένα είδος που δεν κατασκευαζόταν πια εδώ και σαράντα χρόνια το λιγότερο. Ο Ουίνστον μπορούσε πάντως να υποθέσει ότι το τετράδιο ήταν πιο παλιό. Το είχε δει πεταμένο στην βιτρίνα ενός πανάθλιου μικρού παλαιοπωλείου σε μια βρωμερή συνοικία (σε ποια ακριβώς δε θυμόταν) και κυριεύτηκε αμέσως από την ακατανίκητη επιθυμία να το αποκτήσει. Τα μέλη του Κόμματος υποτίθεται ότι δεν έπρεπε να πηγαίνουν σε συνηθισμένα μαγαζιά («να συναλλάσσονται με την ελεύθερη αγορά», έλεγαν), αλλά ο κανόνας δεν τηρείτο αυστηρά, γιατί υπήρχαν διάφορα πράγματα, όπως κορδόνια παπουτσιών και ξυραφάκια, που ήταν αδύνατον να προμηθευτεί κανείς με άλλο τρόπο. Είχε ρίξει μια γρήγορη ματιά πάνω-κάτω στο δρόμο, μετά γλίστρησε στο μαγαζί, και αγόρασε το τετράδιο για δυόμισι δολάρια. Εκείνη τη στιγμή δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι το ήθελε για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Το μετέφερε σπίτι του μέσα στο χαρτοφύλακά του, έχοντας ένα αίσθημα ενοχής. Ακόμη και άγραφο τον εξέθετε σε κίνδυνο. Αυτό που επρόκειτο να κάνει, ήταν ν' αρχίσει να κρατάει ημερολόγιο. Τούτη η πράξη δεν ήταν παράνομη (τίποτα δεν ήταν παράνομο, αφού δεν υπήρχαν πια νόμοι) αλλά αν τον ανακάλυπταν ήταν σίγουρο πως θα τον τιμωρούσαν με θάνατο, ή τουλάχιστον με είκοσι πέντε χρόνια καταναγκαστικά έργα. Ο Ουίνστον έβαλε μια πένα στον κοντυλοφόρο και την καθάρισε. Η πένα ήταν αρχαϊκό εργαλείο που σπάνια το χρησιμοποιούσαν ακόμα και για υπογραφές· την είχε προμηθευτεί κρυφά, και με δυσκολία, απλώς και μόνο επειδή είχε το αίσθημα ότι αυτό το όμορφο χαρτί άξιζε να γραφτεί με μια αληθινή πένα αντί να γρατζουνιστεί από ένα στυλό. Πραγματικά, δεν ήταν συνηθισμένος να γράφει με το χέρι. Εκτός από πολύ σύντομες σημειώσεις, συνήθιζε να υπαγορεύει τα πάντα στο φωνογράφο, πράγμα που αποκλειόταν φυσικά σε τούτη την περίπτωση. Βούτηξε την πένα και το μελάνι και δίστασε για ένα δευτερόλεπτο. Μια τρεμούλα συντάραξε τα σωθικά του. Το παν ήταν ν' αρχίσει να γράφει στο χαρτί. [...]
Τζωρτζ Όργουελ
1 Ο Τζωρτζ Όργουελ έγραψε το μυθιστόρημα αυτό στη δεκαετία του 1940 απογοητευμένος τόσο από την εξέλιξη της αστικής δημοκρατίας, όσο και από τα φαινόμενα ολοκληρωτισμού του σταλινικού καθεστώτος στη Σοβιετική Ένωση, στην επανάσταση της οποίας είχε πιστέψει. Πρόκειται για ένα έργο πολιτικής και επιστημονικής φαντασίας που περιγράφει με ζοφερά χρώματα τις προοπτικές για την ελευθερία του ανθρώπου. 2 Η Νέα Ομιλία είναι η επίσημη γλώσσα της Ωκεανίας, της φανταστικής χώρας του μυθιστορήματος.
Οι νέες τεχνολογίες στη ζωή μας
Ποιες είναι οι κυριότερες νέες τεχνολογίες που θα καθορίσουν το μέλλον;
«Η έμφαση δεν δίδεται στις τεχνολογίες αλλά σε αυτό που θα κάνουν για τη ζωή μας. Θα μας περιτριγυρίζουν χιλιάδες προϊόντα της επανάστασης της πληροφορίας αλλά ποτέ δεν θα τα σκεφτόμαστε ως τεχνολογία της πληροφορίας. Απλώς θα ανήκουν στην καθημερινή ρουτίνα μας και θα επηρεάζουν εξίσου την προσωπική και την επαγγελματική ζωή μας». [...]
Πώς θα αλλάξει η προσωπική ζωή μας;
«Σχεδόν σε κάθε επίπεδο. Το πρωί θα σας ξυπνάει ένα τραγούδι, το οποίο θα σας το παρέχει η υπηρεσία αφύπνισής σας. Το τραγούδι αυτό δεν θα το έχετε ξανακούσει αλλά θα σας αρέσει. Η υπηρεσία θα γνωρίζει τα γούστα σας και θα επιλέγει τα τραγούδια που είναι πιο κοντά στις προτιμήσεις σας. Κατόπιν, μπορεί να σας βοηθήσει να διαλέξετε τα ρούχα σας και να σας υπενθυμίσει πού πρέπει να πάτε εκείνη την ημέρα. Αργότερα, καθώς θα διαβάζετε τα νέα, θα σας πληροφορήσει ότι ένας από τους φίλους σας αρραβωνιάστηκε ενώ συγχρόνως θα σας δίνει και τις διεθνείς ειδήσεις. Και θα μπορείτε να συνεχίσετε έτσι όλη την ημέρα σας: με τα θέματα υγείας, τα ραντεβού σας, τη διασκέδαση σας –κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Άλλωστε μπορείτε να σκεφτείτε μια δραστηριότητα που δεν θα επωφεληθεί από την Αγορά της Πληροφορίας;
Οι προσωπικές σχέσεις και η αισθηματική ζωή;
«Φανταστείτε τους ηλικιωμένους που ζουν μόνοι τους. Ένα από τα πράγματα που θα μπορούν να κάνουν στην Αγορά της Πληροφορίας είναι να ανοίγουν την οθόνη τους και να επικοινωνούν με τους φίλους τους. Σήμερα αυτό γίνεται μέσω e-mail, αύριο θα βλέπουν και εικόνα στην οθόνη τους. Θα μπορούν να εμπλουτίζουν τη μοναχική ζωή τους με ανθρώπινες σχέσεις».
Δεν νομίζετε ότι υπάρχει ένα στοιχείο «Μεγάλου Αδελφού που μας παρακολουθεί» σε όλες αυτές τις νέες τεχνολογίες;
«Αντιθέτως. Ο Μεγάλος Αδελφός την έχει άσχημα γιατί η Αγορά της Πληροφορίας φέρνει σε επαφή εκατομμύρια ανθρώπους σήμερα. Σε μία δεκαετία θα συνδέει ως και ένα δισεκατομμύριο. Χάρη σ' αυτήν θα ακούγονται οι φωνές των ανθρώπων, έτσι θα έχει πολλή μεγάλη επιρροή εκδημοκρατισμού. Και δεν πρόκειται για τη φωνή ενός μεμονωμένου περιοδικού ή ενός μεμονωμένου τηλεοπτικού σταθμού. Είναι το ακριβώς αντίθετο από αυτό που είπατε. Διώχνει μακριά τον Μεγάλο Αδελφό. Η συγκεκριμένη τεχνολογία μάς καθιστά πολύ πιο ικανούς να ακουστούμε και να ακούσουμε τους άλλους. [...]
Ποιες θα είναι οι επιπτώσεις των αλλαγών αυτών στην κοινωνία ως σύνολο;
«Είμαστε οι ίδιοι αρχαίοι άνθρωποι που ήμασταν πάντα. Οι αλλαγές αυτές είναι τα εργαλεία. Αλλάξαμε ριζικά με την εισαγωγή των αυτοκινήτων ή του ηλεκτρισμού; Αν πιστεύετε ότι η απάντηση είναι θετική, τότε θα αλλάξετε το ίδιο ριζικά με την τεχνολογία της πληροφορίας. Κατ' εμέ, αυτές δεν είναι ριζικές αλλαγές».
Πόση από την πραγματικότητά μας θα γίνει εικονική;
«Όχι πολλή. Πιστεύω ότι οι άνθρωποι έχουν κοινή λογική. Πολλοί φοβούνται ότι θα επιβληθεί μια παγκόσμια κουλτούρα που θα ομοιογενοποιήσει τους πάντες. Αυτό είναι ανοησία. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση λ.χ. όλα τα μέλη μιλούν αγγλικά. Αυτό άλλαξε με κάποιον τρόπο την κουλτούρα των Ιταλών, των Γάλλων ή των Ελλήνων; Απλώς εισήγαγε ένα πολύ λεπτό στρώμα κοινών πολιτιστικών προτύπων. Το ίδιο θα συμβεί με την Αγορά της Πληροφορίας. Θα εισαγάγει λίγα κοινά πρότυπα, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι, οι φυλές και τα έθνη θα παραμείνουν σχεδόν όπως είναι σήμερα».
Μπορούν οι νέες τεχνολογίες να λύσουν μερικά από τα παλαιά ανθρώπινα προβλήματα;
«Μπορούν επίσης και να τα κάνουν χειρότερα. Αυτό που με φοβίζει περισσότερο είναι το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Οι πλούσιοι μπορούν να προμηθευθούν τις νέες τεχνολογίες, να γίνουν πιο παραγωγικοί και πιο πλούσιοι, ενώ οι φτωχοί θα μείνουν πίσω».
Τι θα γίνει στις πλούσιες κοινωνίες με εκείνους που δεν είναι έτοιμοι να δεχθούν τις νέες τεχνολογίες;
«Οι άνθρωποι αντιστάθηκαν στα αυτοκίνητα πριν από 100 χρόνια. Αλλά οι περισσότεροι έχουν προσαρμοστεί και το αν θα πρέπει να αγοράζουμε ή όχι αυτοκίνητα δεν αποτελεί ζήτημα προς συζήτηση στις εφημερίδες ή στο ραδιόφωνο. Έχουν ενσωματωθεί στην κουλτούρα μας».
Ωστόσο λόγω των αυτοκινήτων έχουμε τη μόλυνση. Υπάρχει ο κίνδυνος να εμφανιστεί ένα είδος τεχνολογικής ρύπανσης;
«Ναι. Κάθε φορά που εμφανίζεται μια τεχνολογία υπάρχουν πράγματα που μας βοηθούν και παρενέργειες που μας δυσκολεύουν. Υπάρχει η πυρηνική ιατρική και οι πυρηνικές βόμβες. Υπάρχει ο ηλεκτρισμός που φωτίζει τα σπίτια μας και η ηλεκτρική καρέκλα. Η ίδια η τεχνολογία δεν μας φέρνει το καλό ή το κακό. Οι άγγελοι και οι διάβολοι βρίσκονται μέσα μας, όχι μέσα στην τεχνολογία. Το πραγματικό ερώτημα είναι: Ανοίγεις την πόρτα σε μια νέα τεχνολογία και ακολουθείς την προσπάθεια των ανθρωπίνων όντων να ερευνήσουν και να βελτιώσουν τον εαυτό τους, παίρνοντας στη διαδρομή και ορισμένα δεινά, ή κλείνεις την πόρτα και μένεις με αυτά που έχεις. Εγώ προσωπικά προτιμώ να ανοίξω την πόρτα και να προχωρήσω».
Ποιες είναι οι ελπίδες και τα όνειρά σας για τον επόμενο αιώνα;
«Ελπίζω ότι μετά από τρεις επαναστάσεις –πρώτη η αγροτική, που βασιζόταν στο άροτρο, δεύτερη η βιομηχανική, που βασιζόταν στη μηχανή, και τρίτη η επανάσταση της πληροφορίας, που βασίζεται στους υπολογιστές– έχει φθάσει πλέον ο καιρός για μια επανάσταση που δεν θα βασίζεται σε αντικείμενα. Και θα ήθελα να δω να βιώνουμε μια τέταρτη επανάσταση, κατά την οποία θα προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τον πιο πολύτιμο πόρο στη Γη: τους εαυτούς μας».
Συνέντευξη του Μάικλ Δερτούζου
Οι αρχηγοί κρατών ερωτούν τους επιστήμονες
ΖΑΚ ΝΤΕΛΟΡ: Ενώ η επιστήμη, από την εποχή της Αναγέννησης, είναι συνυφασμένη με την ιδέα της αντικειμενικότητας, της αλήθειας και της προόδου, συμβαίνει να βρίσκεται στην πηγή μιας βιομηχανικής ανάπτυξης οι αντιφάσεις της οποίας καθίστανται όλο και περισσότερο προφανείς (σπατάλη, υπανάπτυξη, καταστροφή του περιβάλλοντος). Σύμφωνα με την εμπειρία σας γύρω από τις σχέσεις επιστήμης και βιομηχανίας, επιστήμης και κοινής γνώμης, επιστήμης και πολιτικής, πού και πώς μπορεί να τοποθετήσει κανείς ασφαλιστικές δικλείδες; Πιστεύετε ότι θα πρέπει να υιοθετηθούν σε παγκόσμια κλίμακα ηθικοί κανόνες που να ρυθμίζουν την εφαρμογή των επιστημονικών ανακαλύψεων; Ως επιστήμων, δέχεστε την υπαγωγή της επιστήμης στην ηθική;
ΖΑΚ-ΥΒ ΚΟΥΣΤΩ: Πράγματι, κύριε Πρόεδρε, κάθε σημαντική απόφαση θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της όλους τους παράγοντες: οικονομικούς, οικολογικούς, τεχνικούς, κοινωνιολογικούς, φιλοσοφικούς και γεωπολιτικούς. Αξίζει όμως να αναρωτηθεί κανείς αν η επιστήμη, η οποία είναι η πηγή της γνώσης και άρα –κατ' αρχήν– η πηγή της ηθικής προόδου, πρέπει να παρεμβαίνει άμεσα, διακινδυνεύοντας να παραστρατήσει καθώς συγκρούεται με τα ιδιωτικά συμφέροντα. Αν αναγκαζόμαστε σήμερα να θέσουμε αυτό το ερώτημα, είναι γιατί έχει επέλθει μια σύγχυση ανάμεσα στην αληθινή επιστήμη, την εφαρμοζόμενη επιστήμη και την τεχνολογία. Οι δύο τελευταίες εκφάνσεις της επιστήμης έχουν δώσει τροφή στην απληστία των εκμεταλλευτών και σε έναν καταιγισμό έργων επιστημονικής φαντασίας. Προκειμένου να αποφύγουμε τις αντιφάσεις μιας βιομηχανικής ανάπτυξης, η ανθρώπινη κοινότητα θα πρέπει οπωσδήποτε να τοποθετήσει ασφαλιστικές δικλείδες ανάμεσα στη θεμελιώδη επιστήμη, από τη μια πλευρά, και στη βιομηχανία, την κοινή γνώμη και τη γεωπολιτική, από την άλλη πλευρά. Θα πρέπει να τοποθετήσει με σοφό τρόπο φωτεινούς σηματοδότες σε πολλούς τομείς και να δίνει κόκκινο ή πράσινο φως κατά περίπτωση: να ενθαρρύνει τη μόρφωση και όχι μόνον την εκπαίδευση, να κρατήσει τον όρο «επιστήμη» μόνο για την καθαρή έρευνα και να χρησιμοποιεί τον όρο «τεχνολογία» για την εφηρμοσμένη έρευνα. Θα ήταν ευχής έργον αν οι περισσότερες χώρες παραχωρούσαν ένα τμήμα της εθνικής τους κυριαρχίας σε μιαν ανώτατη αρχή με εξουσίες ελέγχου και αν υιοθετούσαν τα Ηνωμένα Έθνη ένα κείμενο που θα προστάτευε το δικαίωμα των επερχόμενων γενεών στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια. Όσο για τη σχέση της επιστήμης με τις ηθικές αξίες, και εδώ υπεισέρχεται η σύγχυση που προανέφερα ανάμεσα στην επιστήμη και την τεχνολογία. Η επιστήμη έχει ως μοναδική αποστολή τη γνώση και δεν έχει καμία σχέση με την ηθική. Η συμμαχία αντιθέτως, της τεχνολογίας, της πρωτογενούς ή της ψευδούς πληροφορίας των μαζικών μέσων ενημέρωσης και των εθνικών ή δημοσίων συμφερόντων εναντίον της φύσης αποτελεί ένα σύμπλεγμα που επιβάλλεται να υπαχθεί πάραυτα σε ηθικές αξίες. Η καθαρή επιστήμη και η ηθική δεν έχουν κανένα απολύτως πρόβλημα συγκατοίκησης.
Για να απαντήσει στα ερωτήματα του Ζακ Ντελόρ, ο Ζακ-Υβ Κουστώ προβαίνει σ' έναν διαχωρισμό: α) Τι διαχωρίζει και γιατί; β) Για ποιες δραστηριότητες δίνει θετική απάντηση στα ερωτήματα; γ) Ποιους συγκεκριμένους τρόπους ελέγχου των δραστηριοτήτων αυτών προτείνει;
Χαίρε, ω χαίρε τα μεγαλώνω, τα κάνω δεκάρια Τα μικραίνω, τα κάνω εφτάρια.
Εκδικούμαι για τους ποιητές που ικετέψαν
Να σωριάσω τα κομμάτια μου επάνω.
Τασούλα Καραγεωργίου
Σχολιάστε το ρόλο του υπολογιστή ως διαμεσολαβητή ανάμεσα στην ποιήτρια και την ποιητική δημιουργία, απαντώντας στα εξής:
Μέχρι πρόσφατα χρησιμοποιούσα το κομπιούτερ μου σαν να ήταν απλώς μια ταχύτερη γραφομηχανή. Φέτος έκανα τη μεγάλη επανάσταση να συνδεθώ με το Διαδίκτυο. Δεν κατάφερα βέβαια να βρω πληροφορίες με την παροιμιώδη ευκολία που διαφημίζουν οι χρήστες. Ομολογώ πως είμαι ανίδεη: αφού δεν μπορώ ν' αλλάξω μπαταρία σε κασετόφωνο, πόσο περισσότερο να προσανατολιστώ σε τέτοιους δύσβατους ηλεκτρονικούς δρόμους. Αλλά όσο ζω ελπίζω. Άλλωστε, έμαθα να στέλνω e-mail, το ηλεκτρονικό μου ταχυδρομείο. Και πρέπει να πω, ύστερα από χρήση μερικών μηνών, ότι το e-mail, ως εφεύρεση, ενίσχυσε την εμπιστοσύνη μου στο μέλλον. Όχι για τους λόγους που περιγράφουν συνήθως οι «σέρφερ», ταχύτητα και αποτελεσματικότητα, αλλά για κάτι που ξεπερνά όλα αυτά και τα περικλείει. Στέλνοντας γραπτό μήνυμα στους φίλους σου ανανεώνεις ουσιαστικά κάτι που έμοιαζε από χρόνια χαμένο: την αλληλογραφία, τη γραπτή επικοινωνία. Μικροί αλληλογραφούσαμε με τους περίφημους Pen-Friends, ελπίζοντας, όταν μεγαλώσουμε, να μας καλέσουν στην εξωτική Γουαδελούπη. Ήταν παιδιάστικη αλληλογραφία του στιλ «πώς λένε τον καλύτερο σου φίλο» ή «ποιο είναι το αγαπημένο σου χρώμα» αλλά μας έμαθε το τυπικό της αλληλογραφίας. Να ρωτάς τον άλλο αν είναι καλά, να του λες τα νέα σου, να επινοείς ένα κλείσιμο για το γράμμα σου και να υπογράφεις με τ' όνομά σου. Ό,τι μάθαμε τότε, το αξιοποιήσαμε αργότερα με γράμματα στις φίλες μας και –κυρίως– με ερωτικά γράμματα, ένα ανεπίδοτο1 μάθημα αισθημάτων και ύφους. Ποιος γράφει συστηματικά γράμματα πια; Ακόμη και οι καρτ-ποστάλ πωλούνται σε πλειστηριασμούς ως αποδεικτικά παλαιότητας (της τυπογραφίας και των αισθημάτων). Πολλοί μάλιστα βιάστηκαν να πουν ότι η αλληλογραφία πέθανε όταν εφευρέθηκε το φαξ και η κινητή τηλεφωνία. To e-mail αντιστρέφει όλα αυτά τα κινδυνολογικά επιχειρήματα, αντιπροτείνοντας, στη θέση τους, την τροπαιοφόρο επιστροφή της γραπτής επικοινωνίας. Μόνο στην Ελλάδα, μαθαίνουμε, διακινούνται περίπου 400.000 ηλεκτρονικά μηνύματα ημερησίως. Μ άλλα λόγια τετρακόσιες χιλιάδες άνθρωποι ανταλλάσσουν σκέψεις, πληροφορίες, συναισθήματα μέσω υπολογιστών. Σκέφτονται και γράφουν, κάτι που προγραμματικά απέκλειε ο υπολογιστής όπως μας έλεγαν παλιότερα. Το αμερικανικό σύστημα AOL (America on Line) θεωρεί ότι βασίζει την επικοινωνιακή του επιτυχία στο ηχητικό μήνυμα «Έχετε αλληλογραφία» που ακούγεται κάθε φορά που ο χρήστης έχει ηλεκτρονικό μήνυμα. Είναι ένα μήνυμα που οι άνθρωποι χαίρονται ν' ακούνε και γι' αυτό η εταιρεία επέλεξε τη φιλική φωνή ενός νέου που ακούει στο όνομα Έλγουντ Έντουαρντς. Αυτό είναι ένα από τα ευρήματα που χρησιμοποιεί η σεναριογράφος Νόρα Έφρον στην ταινία «Έχετε μήνυμα στον υπολογιστή σας». Εκεί, η Μεγκ Ράιαν και ο Τομ Χανκς ερωτεύονται μέσω υπολογιστή, στην πρώτη ταινία που απεικονίζει τη διαδικτυωμένη ζωή να κυλάει παράλληλα με την πραγματική. Οι δύο ήρωες είναι έντονα αμφιθυμικοί απέναντι στην τεχνολογία αλλά αυτό δεν τους εμποδίζει να εκφράσουν τις βαθύτερες επιθυμίες τους με e-mail. Δεν είναι τυχαίο, ίσως, ότι οι δύο εραστές, χωρίς να ξέρουν ο ένας την ταυτότητα του άλλου, εργάζονται στον ίδιο κλάδο: εκείνος έχει το κολοσσιαίο βιβλιοπωλείο που χτίζεται δίπλα στο μικρό παιδικό βιβλιοπωλείο του Μανχάταν και απειλεί να του κλέψει την πελατεία. Στο τέλος, μάλιστα, το μαγαζάκι κλείνει για λόγους κινηματογραφικού ρεαλισμού: ο κολοσσός κλέβει πράγματι την πελατεία του μικρομάγαζου, αλλά ο έρωτας θριαμβεύει. Προφανές δίδαγμα: όσο κι αν αλλάξει ο κόσμος μας, η επικοινωνία θα βρίσκει τον τρόπο της. Ακόμη κι αν χρειαστούν σύνθετοι αποκωδικοποιητές, τα μηνύματα θα ανταλλάσσονται και θα φτάνουν στον προορισμό τους. Επιπλέον δεν θ' ατροφήσουν οι μύες του σώματος, τα χέρια θα συντονίζονται για να εκφράσουν γραπτώς μια σκέψη. Το τηλέφωνο δεν θα αντικαταστήσει τα γράμματα, ούτε ο υπολογιστής δημιουργεί, εξ ορισμού, μια ανώνυμη κοινωνία. Έχουμε ζήσει πολλά χρόνια με αναθέματα εναντίον της τεχνολογίας, εναντίον του μέλλοντος. Έχουμε μάθει να εμπιστευόμαστε μόνο ό,τι αναγνωρίζουμε, πράγμα όχι εντελώς παράλογο. Όταν οι συνήθειες αλλάζουν πρόσωπο ακολουθεί, μοιραία, μια περίοδος προσαρμογής. Μπορούμε όμως τουλάχιστον να δοκιμάσουμε να ζήσουμε εντός της εποχής, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της, τους κώδικες, τα δήθεν πολύπλοκα μυστικά της. Δεν είναι τόσο πολύπλοκα όσο φαίνονται, ούτε έχουν σκοπό να αλλοιώσουν γενετικά τον άνθρωπο.
Αμάντα Μιχαλοπούλου
Η στάση της αρθρογράφου απέναντι στο Διαδίκτυο και το e-mail είναι θετική ή αρνητική; Με ποια επιχειρήματα την στηρίζει; Ποια είναι η προσωπική σας άποψη;
1 ανεπίδοτος: που δεν επιδόθηκε
Λίγο πριν από το 2000 εκατοντάδες άνθρωποι αντιμετωπίζουν τη μοναξιά τους με γνωριμίες μέσω Internet. Από το παιχνίδι με τα μάτια, στο παιχνίδι με τα πλήκτρα.
Όταν η Μάγδα γνώρισε τον Μπάμπη
Magdalini: "Gia sou..."
Τη στιγμή που η Magdalini ρώτησε, το Katharma τα έχασε. Πού μπλέξαμε πάλι, αναρωτήθηκε. Ήταν άλλωστε νέος στο κόλπο των γνωριμιών μέσω Internet. Και όμως το μόνο που ήθελε να μάθει η δίδα Magdalini –στέλεχος ετών 37 από τη Χαλκίδα– ήταν η ηλικία, το φύλο και ο τόπος διαμονής του Katharmatos(a/s/l = age, sex, location αγγλιστί). Μάλιστα! «29/Αθήνα» απάντησε εν τέλει αλλά και αυτό ήταν ψέμα. Γιατί ο κατά κόσμον Μπάμπης ήταν ετών 19 και μαθητευόμενος πωλητής στη λαχαναγορά. «Μ/F?», δηλαδή «αρσενικό ή θηλυκό;», επέμεινε η Μάγδα γιατί το 29 δεν την αποθάρρυνε. «Μ», άντρας, ήταν η απάντηση, και σε αυτό τουλάχιστον ο Μπάμπης φάνηκε ειλικρινής. Και τότε έφτασε η άλλη ατάκα καπάκι και τον αποτελείωσε. «Pic?» (φωτογραφία έχεις να μας δείξεις, κύριε;). Αν υπήρχε «φωτό» πάλι καλά, ίσως και η Μαγδαληνή ανακάλυπτε την απάτη του καθάρματος και αποφάσιζε ότι τα 19χρονα δεν είναι του ύφους της. Ο Μπάμπης με ένα απλό DCC θα έστελνε τη φωτογραφία του στον υπολογιστή της ενδιαφερομένης. Τελικά φωτογραφία δεν εστάλη και η κοπέλα αφήνοντας τον πωλητή σύξυλο πληκτρολόγησε στα γρήγορα ένα BRB («επιστρέφω αμέσως» στη γλώσσα του Internet) και αναζήτησε τον επόμενο συνομιλητή της μέσα από την τεράστια λίστα των υποψηφίων του ηλεκτρονικού δωματίου # Hellas (υπάρχουν δεκάδες παρόμοιες διευθύνσεις). Τη λύση της εποχής δηλαδή που προτείνει το Internet για γνωριμίες, για κουβέντα και για ό,τι ήθελε προκύψει.
Μια λίστα σαν τηλεφωνικός κατάλογος
Diavolos, Dora, Erastis, Flu, Giannis27 (ηλικία ντε!), Giorgos, Glykula, Ice Tea, Kanivalos (όπα!), Karpuzi, Katharma, Katya, keratas (!), kokos, Midia, Natali, Nikiforos, Niptiras (!) και πάει λέγοντας. To IRC (Internet Relay Chat) είναι μια υπηρεσία «ζωντανής» επικοινωνίας μέσω Internet. Η Magdalini και το Katharma είναι μόλις δύο από τους δεκάδες ιντερνετόπληκτους και ιντερνετόπληκτες, ανθρώπους όλων των ηλικιών που από γραφείο, σπίτι ή νετκαφέ μοιάζουν να υποκατέστησαν τις ρομαντικές βόλτες, τις ανθοδέσμες και το ρομάντζο παραδοσιακού τύπου με την ακτινοβολούσα οθόνη ενός ψυχρού υπολογιστή. Οι περισσότεροι με ψευδώνυμα, απελευθερωμένοι μέσω της ανωνυμίας συχνά, παραδίδονται σε αυτή τη γλυκιά και εθιστική πρόκληση.
Δεκαεπτά ώρες μπροστά στο μόνιτορ του υπολογιστή
«Ναι, έχω κάτσει απίστευτες ώρες μπροστά στον υπολογιστή μου» παραδέχεται η Κατερίνα 22 ετών από τη Νάξο. «Τι να πω, ως και 17 ολόκληρες ώρες έχω περάσει εκεί μέσα. Μου έχει τύχει να κανονίζω και ραντεβού με άτομα που δεν τα έχω δει ποτέ μου. Οι περισσότεροι δεν αξίζουν, αλλά ποτέ δεν ξέρεις τι γίνεται». Η φοιτήτρια που μπαίνει με το ψευδώνυμο Trelokoritso, αντί να χαίρεται τις παραλίες και το ελληνικό καλοκαιράκι, προτιμά να συνομιλεί μέσω Internet με αγόρια και κορίτσια από όλη την Ελλάδα. «Και αυτό δεν είναι τίποτε. Αν το ψάξεις, θα βρεις άτομα που κάθονται και τρεις ημέρες συνέχεια... άσε, πανικός σου λέω...» «Δεν βρίσκω τίποτε περίεργο σε αυτό το είδος των γνωριμιών» αντιλέγει ο Pink Panther, Χρήστος Π., ιδιωτικός υπάλληλος, ετών 30, που επιθυμεί και αυτός να διατηρήσει την ανωνυμία του. Στον ψηφιακό κόσμο των BITS δισταγμοί και κωλύματα δεν υπάρχουν, αντίθετα με την καθημερινή συναναστροφή όπου οι κοινωνικές συμβάσεις μάς κρατούν κουμπωμένους. Και ο προσαρμοσμένος στα νέα ψηφιακά ήθη άντρας συνεχίζει: «Είναι το είδος επικοινωνία του επόμενου αιώνα. Εγώ με τη δουλειά μου δεν έχω χρόνο να τριγυρνώ όπως άλλοτε, εξάλλου είναι και διασκεδαστικό, οι πιθανότητες να γνωρίζεις συνέχεια κόσμο είναι ανεξάντλητες». «Εμένα μου βγάζει μια μελαγχολία» λέει η 24 ετών Μαρία Χ. Γνωστή και ως Black Lady (μαύρη κυρία) στον κόσμο του IRC. «Έχω γνωρίσει αρκετό κόσμο, αλλά πιο συχνά απογοητεύομαι. Δεν πιστεύω ότι είναι υγιές να μιλάς με αγνώστους για θέματα εντελώς προσωπικά σε καθημερινή βάση». Τα θέματα συζήτησης ποικίλλουν. Από την αναζήτηση απλών πληροφοριών ως θέματα μουσικά, αθλητικά, καλλιτεχνικά, επί παντός επιστητού. Ίσως όλα είναι προσχήματα και κλειδιά που ανοίγουν την κερκόπορτα της καρδιάς του άγνωστου συνομιλητή. Και όταν η γνωριμία εδραιώνεται, οι πιο τολμηροί ανταλλάσσουν φωτογραφίες και η ανωνυμία καταργείται. Με χιλιάδες παρατσούκλια οι πάντες σερφάρουν ψάχνοντας τον καλό ή την καλή τους σε έναν κόσμο που δεν ενθαρρύνει τις παραδοσιακού τύπου γνωριμίες.
Βασιλική Αρτινοπούλου: Μια ρεαλιστική εξέλιξη
Η κυρία Βασιλική Αρτινοπούλου είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Δεν διστάζει να χαρακτηρίσει τον τρόπο γνωριμίας μέσω Διαδικτύου εξέλιξη «απόλυτα συνυφασμένη με τη σύγχρονη εποχή». «Πράγματι, μπορούμε να πούμε ότι πλέον η μηχανή παρεμβαίνει στις ανθρώπινες σχέσεις. Πριν από περίπου μία πενταετία, όταν ακόμη το Internet δεν είχε τη σημερινή διάδοσή του, η υποψία και μόνο ότι θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε συντρόφους μέσω υπολογιστών αφενός θα προκαλούσε τον πανικό και αφετέρου θα οδηγούσε τον χρήστη σε κοινωνική αποξένωση. Σήμερα ωστόσο όσοι ασχολούνται με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές είναι σε μεγάλη πλειονότητα άτομα συγκροτημένα που συμμετέχουν στις κοινωνικές σχέσεις. Βεβαίως ορισμένοι στην αρχή εθίζονται, ωστόσο μετά επέρχεται η εξισορρόπηση».
Πώς όμως λειτουργεί η ανωνυμία; Η χρήση ψευδωνύμων με ποιο τρόπο διαμορφώνει τις σχέσεις μεταξύ αγνώστων;
«Η αλήθεια είναι ότι η ανωνυμία καταργεί τα προσχήματα και αυτό μπορεί σε περιπτώσεις να λειτουργήσει διττά· αρνητικά ή θετικά. Σε κάποιους παρέχεται η κάλυψη και λειτουργούν βάσει ενστίκτων, φέρνοντας σε δύσκολη θέση τους συνομιλητές τους, άλλοι όμως διευκολύνονται στην επικοινωνία. Δεν αποκλείεται δηλαδή οι άνθρωποι, οι οποίοι κανονικά θα είχαν πρόβλημα να εκφράζονται ελεύθερα, μέσω των υπολογιστών να προβάλλουν τα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα τους».
Τελικά η δημιουργία φιλικών διαπροσωπικών σχέσεων μέσω Internetείναι μια φυσιολογική εξέλιξη στο τέλος της νέας χιλιετίας ή ένα κακό της εποχής;
«Θα σας έλεγα ότι πρόκειται για μια ρεαλιστική εξέλιξη των πραγμάτων. Εφόσον θεωρούμε ότι οι σύγχρονοι αναλφάβητοι είναι εκείνοι που δεν ασχολούνται με την ψηφιακή εποχή, πρέπει να δεχθούμε και όλα τα συμπαρομαρτούντα αυτής της τεχνολογικής και κοινωνικής επανάστασης».
Γιάγκος Τσιμπίδης
|
||
