Ρητορικά Κείμενα (Β΄ Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

 

ΙΣΟΚΡΑΤΟΥΣ ΑΡΕΟΠΑΓΗΤΙΚΟΣ1           

 

 

ΚείμενοΕικόνα

 

  

Υποθετικές αντιρρήσεις στον «περί σωτηρίας» λόγο του Ισοκράτους

 
     [1] Πολλοὺς ὑμῶν οἶμαι θαυμάζειν ἥντινά ποτε γνώμην ἔχων περὶ σωτηρίας τὴν πρόσοδον ἐποιησάμην, ὥσπερ τῆς πόλεως ἐν κινδύνοις οὔσης ἢ σφαλερῶς αὐτῇ τῶν πραγμάτων καθεστηκότων, ἀλλ᾽ οὐ πλείους μὲν τριήρεις ἢ διακοσίας κεκτημένης, εἰρήνην δὲ καὶ τὰ περὶ τὴν χώραν ἀγούσης, καὶ τῶν κατὰ θάλατταν ἀρχούσης, [2] ἔτι δὲ συμμάχους ἐχούσης πολλοὺς μὲν τοὺς ἑτοίμως ἡμῖν, ἤν τι δέῃ, βοηθήσοντας, πολὺ δὲ πλείους τοὺς τὰς συντάξεις ὑποτελοῦντας καὶ τὸ προσταττόμενον ποιοῦντας· ὧν ὑπαρχόντων ἡμᾶς μὲν ἄν τις φήσειεν εἰκὸς εἶναι θαρρεῖν ὡς πόρρω τῶν κινδύνων ὄντας, τοῖς δ᾽ ἐχθροῖς τοῖς ἡμετέροις προσήκειν δεδιέναι καὶ βουλεύεσθαι περὶ τῆς αὑτῶν σωτηρίας.  


 

 

γλωσσικά σχόλιαΕικόνα

1 ἔχω γνώμην εδώ: έχω κατά νουν, έχω σκοπό.
  πρόσοδος παρουσίαση, προσέλευση του ρήτορα ενώπιον του λαού
  ποιοῦμαι τὴν πρόσοδον παρουσιάζομαι ενώπιον του λαού για να μιλήσω
  περὶ σωτηρίας συνάπτεται προς το «τὴν πρόσοδον ἐποιησάμην»
  ὥσπερ... οὔσης σαν να... Το ὥσπερ αναφέρεται και στις υπόλοιπες γενικές απολύτους (καθεστηκότων, κεκτημένης, κ.λπ.)
  αὐτῇ δοτική παρά τω επιρρήματι «σφαλερῶς»
  σφαλερῶς σε επισφαλή κατάσταση, σε επικίνδυνο σημείο, πρβλ. σφαλερός (= ολισθηρός, ασταθής, αβέβαιος), σφάλλω: κάνω κάποιον να πέσει [λατ. fallo (= πέφτω), αγγλ. fall (= πέφτω), fail (= αποτυγχάνω), κ.λπ.]
  κεκτημένης μτχ. Παρακ. του ρ. κτῶμαι. Ο Παρακείμενος κέκτημαι (= έχω υπό την κατοχή μου), διαφορετικής σημασίας από τον Ενεστώτα κτῶμαι (= αποκτώ)
  ἀλλ' (ὥσπερ) οὐ... αλλά σαν να μην ... Η άρνηση δεν αναφέρεται μόνο στο «κεκτημένης», αλλά και στα «ἀγούσης», «ἀρχούσης», «ἐχούσης»
  ἄγω εἰρήνην έχω ειρήνη, διάγω εν ειρήνη
  χώρα ο (οικείος) τόπος, η στεριά. Με «τά περὶ τὴν χώραν» νοούνται εδώ η Αττική και τα περίχωρα
2 ἑτοίμως φανερά, χωρίς δισταγμό, πρόθυμα
  σύνταξις συνδρομή, συνεισφορά, κατ' ευφημισμόν αντί του «φόρος». Πρβλ. αγγλ. tax, γαλ. taxe, ιταλ. tassa, όλα από το αρχ. ελλ. (σύν)ταξις, τάσσω
  (ὑπο)τελῶ σύνταξιν πληρώνω φόρο, πρβλ. «φόρου υποτελής»: υποκείμενος σε πληρωμή φόρου, αυτός που πληρώνει φόρο
  ὧν ὑπαρχόντων εννοείται η δοτική προσωπική κτητική «ἡμῖν» (βλ. ΣΑΕ, σελ. 50). Η αναφορική ανωνυμία μεταφράζεται ως δεικτική, λόγω του ότι βρίσκεται στην αρχή ημιπεριόδου (ΣΑΕ, σελ. 108)
  εἰκός ἐστι είναι φυσικό
  θαρρέω, -ῶ έχω θάρρος, δεν φοβάμαι, έχω (αυτο)πεποίθηση. Το νεοελλ. «θα(ρ)ρώ» (= νομίζω), είτε από το «θαρρῶ» είτε από το «θεωρῶ»
  πόρρω μακριά, σε μεγάλη απόσταση· νεότερος τύπος του «πρόσω» (πρόσω> πόρσω> πόρρω)
  ὡς... ὄντας αιτιολογική μετοχή (η αιτία παρουσιάζεται ως υποκειμενική, βλ. ΣΑΕ, σελ. 93)
  προσήκειν εξαρτάται από το «ἂν φήσειεν»

 

 

ερμηνευτικά σχόλιαΕικόνα

1 πολλοὺς ὑμῶν οἶμαι θαυμάζειν ο ρήτορας ξεκινά τον λόγο του με την παράθεση μιας υποθετικής αντίρρησης την οποία θα ανασκευάσει στη συνέχεια (σχήμα προλήψεως ή προκαταλήψεως).
  τὴν πρόσοδον ἐποιησάμην είναι γνωστό ότι ο Ισοκράτης δεν εκφωνούσε λόγους ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου. Γι' αυτό, άλλωστε, υποστηρίχθηκε από ορισμένους ότι οι λόγοι του λειτουργούσαν ως ασκήσεις ρητορικής για τους μαθητές του, παρά ως γνήσιοι συμβουλευτικοί λόγοι. Η άποψη πάντως αυτή δεν φαίνεται βάσιμη, δεδομένου του ενδιαφέροντος του ρήτορα για τις πολιτικές εξελίξεις. Επομένως είναι πιθανότερο ότι οι λόγοι του κυκλοφορούσαν υπό τύπον πολιτικού φυλλαδίου σ' ένα αρκετά ευρύ κοινό. II Χρησιμοποιείται Αόριστος («ἐποιησάμην»), γιατί στην ουσία «ποιοῦμαι τὴν πρόσοδον» ή «ἀπογράφομαι τὴν πρόσοδον» (πρβλ. § 15 «τὴν πρόσοδον ἀπεγραψάμην») σήμαινε «απευθύνομαι γραπτώς στους πρυτάνεις και ζητώ την άδεια να μιλήσω ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου», πράγμα που έκαναν οι ρήτορες προτού εκφωνήσουν τον λόγο τους.
  ἐν κινδύνοις ισοδυναμεί με το «ἐν πολέμοις», «καθά δηλοῖ καὶ τὸ ἐπαγόμενον “εἰρήνην ἀγούσης”» (Κοραής).
  κεκτημένης η διαφορά μεταξύ Ενεστώτος και Παρακειμένου φαίνεται καθαρά από τη φράση των Ἀπομνημονευμάτων του Ξενοφώντος (1.6, 3) «ἃ [χρήματα] καὶ κτωμένους εὐφραίνει καὶ κεκτημένους... ποιεῖ ζῆν».
  πλείους μὲν τριήρεις ἢ διακοσίας κεκτημένης ο αριθμός φαίνεται υπερβολικός αν σκεφθεί κανείς ότι βρισκόμαστε στο τέλος του Συμμαχικού πολέμου. Ίσως όμως δεν είναι, αν ληφθεί υπ' όψη τόσο η ανορθωτική πολιτική του Ευβούλου. όσο και η αναφορά του Δημοσθένη σε «ναῦς τριακοσίας» στον Περὶ συμμοριῶν λόγο του (354 π.Χ.).
  εἰρήνην ἀγούσης πρόκειται για την ειρήνη που η Αθήνα αναγκάσθηκε να υπογράψει υποκύπτοντας στις απειλές των Περσών, και βάσει της οποίας αποδεχόταν την ανεξαρτησία της Χίου, Κω, Ρόδου και Βυζαντίου (354 π.Χ.).
  κατὰ θάλατταν ἀρχούσης αναφορά στη Β' Αθηναϊκή συμμαχία, η οποία εγκαθιδρύθηκε το 378 π.Χ.
  ἀγούσης... ἀρχούσης... ἐχούσης... σχήμα ομοιοτέλευτον.
2 ἔτι δὲ συμμάχους ἐχούσης πολλούς... η εικόνα που δίνει ο Ισοκράτης μοιάζει να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (το τέλος του «Συμμαχικού» πολέμου βρήκε την Αθήνα φτωχότερη σε συμμάχους). Μερικοί μελετητές υποθέτουν ότι η εισαγωγή γράφτηκε πριν απ' την έναρξη του πολέμου και προσαρτήθηκε κατόπιν στην αρχή του λόγου χωρίς καμμιά τροποποίηση.
  συντάξεις λέγεται κατ' ευφημισμόν, πράγμα που σημαίνει ότι χρησιμοποιείται, αντί του δυσάρεστου «φόροι», μια εύ-φημη λέξη, ένας καλός λόγος (πρβλ. α.ε. Εύξεινος πόντος, εὐώνυμος / ἀριστερὰ χείρ, ν.ε. γλυκάδι αντί του ξίδι, κ.λπ.). Ο ευφημισμός εκφράζει στην ουσία τη (μαγική) πρόθεση να εξορκισθεί, να εξευμενισθεί το κακό. II Ο νεολογισμός «συντάξεις» οφείλεται στον Καλλίστρατο, ο οποίος συμμετείχε– μαζί με τον Χαβρία, τον Ιφικράτη και τον Τιμόθεο–, στην οργάνωση της Β' Αθηναϊκής συμμαχίας.

 

 

ΑσκήσειςΕικόνα

  1. Να γραφούν οι αντίστοιχοι τύποι του πληθυντικού των υπογραμμισμένων λέξεων: Πολλοὺς ὑμῶν οἶμαι θαυμάζειν ἥντινά ποτε γνώμην ἔχων περὶ σωτηρίας τὴν πρόσοδον ἐποιησάμην, ὥσπερ τῆς πόλεως ἐν κινδύνοις οὔσης.
  2. Η χρονολόγηση ενός λόγου δεν είναι πάντοτε εύκολη υπόθεση, και στην συγκεκριμένη περίπτωση έχουν εκφρασθεί διάφορες, διιστάμενες μεταξύ τους, απόψεις. Ποια στοιχεία του κειμένου θα μπορούσαν, κατά τη γνώμη σας, να στοιχειοθετήσουν αντιρρήσεις για μια μετά το τέλος του «Συμμαχικού» πολέμου χρονολόγηση;
  3. Ποιο είναι το γενικό πνεύμα των «προκαταλαμβανομένων» απόψεων, και τι επιδιώκει ο ρήτορας μέσα από τη χρήση του σχήματος «προ(κατα)λήψεως»;
  4. Η έκφραση «τὴν πρόσοδον ἐποιησάμην» είναι στην ουσία συμβατική. Τι σημαίνει αυτό;
  5. Να μεταγραφεί στην αρχαία ελληνική η φράση: «Ο Ισοκράτης έλεγε στους μαθητές του ότι αυτός μεν δίδασκε αντί δέκα μνων, αλλά ότι θα δώσει δέκα χιλιάδες σ' αυτόν που θα τον δίδασκε τόλμη και ευφωνία».

 

 

1. Το κείμενο ακολουθεί σε γενικές γραμμές την έκδοση G. Mathieu - Ε. Brémond, Les Belles Lettres, Paris, 1950, με ελάχιστες διαφοροποιήσεις.