γλωσσικά σχόλια

ερμηνευτικά σχόλια

§17	πρὸς δημοκρατίας καὶ πρὸς ὀλιγαρχίας	η βασική διαφορά μεταξύ των δύο πολιτευμάτων είναι ότι στη δημοκρατία την κυρίαρχη εξουσία κατέχει η πλειοψηφία των πολιτών, ενώ στην ολιγαρχία, η μειοψηφία, οι «ὀλίγοι» που διακρίνονται λόγω δυνάμεως, πλούτου ή καταγωγής. Φυσικά υπήρχε μεγάλη ποικιλία δημοκρατικών και ολιγαρχικών πολιτευμάτων
	περὶ τῶν ἰδίων ἐγκλημάτων, οὐ δυνηθέντων δημοσίᾳ διαλύσασθαι ταῦτα	η διατύπωση αυτή αφορά μάλλον δυναμικές παρεμβάσεις των Αθηναίων σε περιπτώσεις αντιδικιών μεταξύ δημοκρατουμένων πόλεων. Η Σικελική εκστρατεία π.χ. είχε ως αφορμή την παροχή βοήθειας στους Εγεσταίους στη διένεξή τους με τον Σελινούντα, στην πραγματικότητα όμως είχε σκοπό την επέκταση της Αθηναϊκής κυριαρχίας στη Δύση (415 π.Χ.).
	περὶ γῆς μέρους ἢ ὅρων	ο Περικλής π.χ. το 441 π.Χ. είχε πολιορκήσει τη Σάμο, επειδή δεν είχε συμμορφωθεί με τις υποδείξεις των Αθηναίων να σταματήσει τη διένεξή της με τη Μίλητο για την κατοχή της Πριήνης.
	ὑπὲρ μὲν τούτων οὐδενός	το οὐδενός είναι ασφαλώς υπερβολή. Η κάθετη διαχωριστική γραμμή μεταξύ πολέμων προς δημοκρατίας καί πρός ολιγαρχίας προφανώς δεν ανταποκρίνεται ακριβώς προς την πραγματικότητα και συνιστά διπλωματική απόκρυψη του γεγονότος ότι αιτία των διαρκών συγκρούσεων π.χ. προς την «ολιγαρχική» Σπάρτη και τους συμμάχους της ήταν κυρίως η διεκδίκηση της ηγεμονίας.
	ὑπὲρ δὲ τῆς πολιτείας	κατά τον Αριστοτέλη «πολιτεία καὶ πολίτευμα σημαίνει ταὐτόν», αλλά πολιτεία ονομάζεται και το ορθό δημοκρατικό πολίτευμα, «ὅταν τὸ πλῆθος πρὸς τὸ κοινὸν πολιτεύηται συμφέρον». Κατ' εξοχήν επομένως πολιτεία είναι το δημοκρατικό πολίτευμα, διότι αυτό ανταποκρίνεται ακριβώς στην έννοια του πολιτεύματος το οποίο τότε είναι απολύτως ορθό, όταν άρχει η πλειοψηφία με γνώμονα το κοινό συμφέρον όλων των πολιτών.
	καὶ τῆς ἐλευθερίας	Ο Δημ. συνδέει δημοκρατία και ελευθερία, διότι η ελευθερία εξασφαλίζεται με τη δημοκρατία. Κατά τον Αριστοτέλη «ὑπόθεσις (θεμελιώδης αρχή δηλ.) τῆς δημοκρατικῆς πολιτείας ἐλευθερία».
§18	συμφέρει δημοκρατουμένους τοὺς Ἕλληνας ἅπαντας πολεμεῖν ὑμῖν ἢ ὀλιγαρχουμένους φίλους εἶναι	πρόκειται βέβαια περί υπερβολής. Είναι ένα ρητορικό πυροτέχνημα που έχει σκοπό να κολακεύσει το δημοκρατικό φρόνημα των Αθηναίων ακροατών, να τονίσει την ιδεολογική ταυτότητα του ρήτορα, να ενισχύσει τη δημοτικότητά του και επομένως την αποτελεσματικότητα του λόγου του.
	οὐδὲ τὴν φιλίαν ἀσφαλῆ νομίζω	ο Δημοσθένης έχει πολλές φορές εκφράσει τη δυσπιστία του προς τα μη δημοκρατικά πολιτεύματα, θεωρεί τη δυσπιστία αυτή όπλο και φυλακτήριο που σώζει τις δημοκρατίες, «οὐ γὰρ ἀσφαλεῖς ταῖς πολιτείαις αἱ πρὸς τοὺς τυράννους ὁμιλίαι».
	ὀλίγοι καὶ ζητοῦντες ἄρχειν - πολλοὶ καὶ μετ' ἰσηγορίας ζῆν ᾑρημένοι	η διαφορά μεταξύ των πολιτευμάτων γίνεται σαφής με την αντίθεση. Δεν είναι μόνον ποσοτική, δεν περιορίζεται δηλ. στον αριθμό των ασκούντων την εξουσία (ὀλίγοι-πολλοί), αλλά και ποιοτική, αφού επεκτείνεται στον τρόπο σκέψεως και ζωής. Την ιδανική αυτή, εκ των έσω, εικόνα της Αθηναϊκής πολιτείας δεν δικαιώνει η εξωτερική πολιτική των Αθηναίων οι οποίοι επί συμμάχων και μη ήσαν επίσης «ζητοῦντες ἄρχειν». Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Λακεδαιμόνιοι «ἀρχόμενοι τοῦ (Πελοποννησιακού) πολέμου» εκήρυτταν «Ἀθηναίους ἐλευθεροῦντες τὴν Ἑλλάδα πολεμήσειν» ότι δηλ. σκοπός του πολέμου ήταν η απελευθέρωση των Ελλήνων από τους Αθηναίους!
	οὐ γὰρ ἔσθ' ὅπως... εὖνοι γένοιντ' ἄν	η φιλία κατά τον Αριστοτέλη είναι αμοιβαία εύνοια. Επομένως, κι αν ακόμη οι Αθηναίοι θελήσουν να συνάψουν φιλία προς ένα ολιγαρχικό καθεστώς, αυτό είναι αδύνατο, διότι ποτέ ολιγαρχικοί δεν θα έβλεπαν με ευμένεια (εὖνοι) τον δημοκρατικό τρόπο ζωής και διακυβερνήσεως. Κάθε προσπάθεια λοιπόν ειρήνης και φιλίας θα ήταν καταδικασμένη να ναυαγήσει εξ αιτίας της ολιγαρχικής νοοτροπίας. Οι ολιγαρχικές κυβερνήσεις μόνον πιεζόμενες από κάποιαν ανάγκη θα υπέγραφαν συνθήκη ειρήνης και φιλίας με τη δημοκρατική Αθήνα περιμένοντας προφανώς την κατάλληλη ευκαιρία για να την αθετήσουν.
§19	Χίων ὀλιγαρχουμένων καὶ Μυτιληναίων	Άγνωστο πότε, αλλά μετά το 351 π.Χ. αποκαταστάθηκε η δημοκρατία στη Χίο. Η πόλη της Μυτιλήνης το 351/50 π.Χ. είχε ολιγαρχική κυβέρνηση, αλλά δεν γνωρίζουμε αν είχε διαλύσει τους συμμαχικούς δεσμούς της με τους Αθηναίους. Το 349/48 την εξουσία κατέλαβε ο εχθρός των Αθηναίων τύραννος Κάμμυς. Το 346 π.Χ. καταλύθηκε η τυραννία και η Μυτιλήνη ξαναγύρισε στην Αθηναϊκή συμμαχία.
	εἰς ταύτην τὴν δουλείαν ὑπαγομένων	ο Δημοσθένης, αφού ταυτίζει τη δημοκρατία με την ελευθερία, ονομάζει δουλείαν την υπαγωγή σε ολιγαρχικό καθεστώς. Βέβαια η λέξη χρησιμοποιείται μεταφορικώς. Τα ολιγαρχικά πολιτεύματα είχαν πολλές φορές δεσποτικό χαρακτήρα και οι πολίτες μεταβάλλονταν σε δούλους με την ευρεία βέβαια σημασία της λέξεως, αφού χρησιμοποιούνταν προς το συμφέρον των «ὀλίγων» σε έργα για την εκτέλεση των οποίων δεν είχαν συμφωνήσει, όπως δηλαδή και οι με στενή έννοια δούλοι που μοναδικό λόγο υπάρξεως είχαν την εξυπηρέτηση του κυρίου τους του οποίου ήσαν έμψυχα όργανα και κτήματα. Βέβαια όλα τα ολιγαρχικά πολιτεύματα δεν ήσαν εξ ίσου καταπιεστικά, στην Αθήνα όμως υπήρχε τραυματική η εμπειρία της εγκληματικής ολιγαρχίας των Τριάκοντα και σ' όλη την Ελλάδα η ανάμνηση των στυγνών δεκαρχιών που εγκαθιστούσαν οι Λακεδαιμόνιοι, αν και το πολίτευμα της Σπάρτης είχε αρκετά δημοκρατικά στοιχεία.
	τοῦτ' ἀνελεῖν βουλήσονται	είναι φανερόν ότι κάθε είδους πολιτικό καθεστώς αισθάνεται ασφαλές, όταν τα συγγενικά προς αυτό πληθύνονται και μειώνονται τα αντίπαλα. Είναι επομένως φυσικό να πιέζει και να αναλαμβάνει δράση προς την κατεύθυνση αυτή. Ο Δημ. προσπαθεί να φοβήσει τους Αθηναίους προλέγοντας μια γενική επικράτηση των ολιγαρχικών καθεστώτων, αν αυτό που άρχισε με τους Χίους, Μυτιληναίους και Ροδίους συνεχισθεί, οπότε ο επόμενος στόχος είναι η Αθηναϊκή δημοκρατία, η εγγυήτρια δύναμη για όλα τα δημοκρατικά καθεστώτα. Η άλωσή της θα σημάνει το τέλος της δημοκρατίας γενικώς.
§20	τοὺς ἀδικοῦντάς τινας	τους κοινούς δηλ. εγκληματίες, όσους παραβαίνουν τον νόμο και αδικούν προσωπικά κάποιους συμπολίτες τους. Η έχθρα που δημιουργείται στις περιπτώσεις αυτές είναι προσωπική και αντιμετωπίζεται με σχετική επιείκεια. Αυτοί όμως που εγκληματούν εις βάρος της δημοκρατίας πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εχθροί όλων όσων αγαπούν την ελευθερία. Το έγκλημα αυτό, έγκλημα πολιτικό, πρέπει να συναντά τη γενική αντίδραση και αυστηρότητα. Στις §§17-20 προσθέτει ακόμη δυο επιχειρήματα τα οποία στηρίζονται στο συμφέρον της Αθηναϊκής πολιτείας. Διακρίνει δύο είδη πολέμων, προς δημοκρατίες και προς ολιγαρχίες. Οι πρώτοι οφείλονται σε διενέξεις με εξωτερικές αφορμές που μπορούν να διακανονισθούν. Οι δεύτεροι οφείλονται σε μία βασική διαφορά που δεν μπορεί να διευθετηθεί, αφού αφορά την ουσία των πολιτευμάτων (το πολίτευμα είναι η ψυχή της πόλεως). Συμφέρει λοιπόν την Αθηναϊκή πολιτεία να υπάρχουν περισσότερα δημοκρατικά πολιτεύματα, αφού με αυτά η συνεννόηση είναι ευκολότερη και η φιλία ασφαλής. Με το επόμενο επιχείρημα (§§19-20) κινδυνολογώντας προσπαθεί να φοβήσει τους Αθηναίους. Υποδεικνύει ότι η επικράτηση των ολιγαρχικών πολιτευμάτων αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο για τη δημοκρατία και την ελευθερία γενικώς (ό,τι βλέπεις στην αυλή του γείτονά σου, να το περιμένεις στην αυλή σου). Η αποκατάσταση επομένως της δημοκρατίας στη Ρόδο είναι όχι απλώς συμφέρουσα, αλλά και αναγκαία για την Αθηναϊκή δημοκρατία. Είναι φανερό πως ο Δημοσθένης στις παραγράφους αυτές εμμέσως υποδεικνύει στους Αθηναίους ότι δεν πρέπει ν' αφήσουν το μίσος τους για τους Ροδίους να γίνει εφαλτήριο της ολιγαρχίας. Δεν είναι οι Ρόδιοι που κινδυνεύουν, αλλά η δημοκρατία.

Ασκήσεις

1. Να αναγνωρισθούν γραμματικώς και συντακτικώς όλες οι αντωνυμίες της §17 και απ' αυτές να κλιθούν στα τρία γένη οι επιμεριστικές.
2. Να ευρεθούν οι επιθετ. μετοχές και τα κατηγορούμενα της §18.
3. Να κλιθούν στα τρία γένη τα επίθετα εὔνους και ἀσφαλής.
4. πάντων ἀνθρώπων· να κλιθούν μαζί.
5. Να ευρεθούν τα υποκείμενα και αντικείμενα των απαρεμφάτων στις παραγρ. 19-20.
6. Η λέξη ἰσηγορία ετυμολογικώς σημαίνει την ισότητα στο δικαίωμα του λόγου (ἰσηγορέω <ἴσος + ἀγορεύω). Ήδη όμως στο έργο του Ηροδότου σημαίνει γενικώς την ισότητα, την απουσία της τυραννίας. Ποια πολιτική εμπειρία νομίζετε πως δηλώνει αυτή η διεύρυνση της σημασίας της λέξεως;
   
7. Ο Δημοσθένης αντιπαραθέτει δύο πολιτείες και τις αντίστοιχες βιοθεωρίες. Είναι οι «ὀλίγοι» και «ζητοῦντες ἄρχειν» και οι «πολλοί» και «μετ' ἰσηγορίας ζῆν ᾑρημένοι». Η Χριστιανική διδασκαλία προτείνει μιαν άλλου είδους κοινωνία και «ἐν Χριστῷ πολιτείαν»: «Οἱ δοκοῦντες ἄρχειν τῶν ἐθνῶν κατακυριεύουσιν αὐτῶν καὶ οἱ μεγάλοι αὐτῶν κατεξουσιάζουσιν αὐτῶν· οὐχ οὕτω δὲ ἔσται ἐν ὑμῖν, ἀλλ' ὃς ἐὰν θέλῃ γενέσθαι μέγας ἐν ὑμῖν, ἔσται ὑμῶν διάκονος, καὶ ὃς ἐὰν θέλῃ ὑμῶν γενέσθαι πρῶτος, ἔσται πάντων δοῦλος» (Μάρκ. ι', 42-44).
   Σε ποιες βασικές αρχές στηρίζουν τις αντιλήψεις τους για την εξουσία και την κοινωνία οι τρεις αυτές «πολιτείες»;
   
8. Κατά τον ρήτορα Αισχίνη (Κατὰ Τιμ., 4) «διοικοῦνται δ' αἱ μὲν τυραννίδες καὶ ὀλιγαρχίαι τοῖς τρόποις τῶν ἐφεστηκότων (σύμφωνα δηλ. με τις διαθέσεις αυτών που κατέχουν την εξουσία), αἱ δὲ πόλεις αἱ δημοκρατούμεναι τοῖς νόμοις τοῖς κειμένοις».
   Να δικαιολογήσετε στηριζόμενοι στο κείμενο αυτό τη δυσπιστία του Δημοσθένη (παρ. 17-18) για την ασφάλεια των σχέσεων με ολιγαρχικές πολιτείες.

Μελανόμορφη Αττική όλπη του 6ου αι. π.Χ. από τάφο της Καμίρου (Μ.I.E.Τ.)