ΜΑΘΗΜΑ XLIV - LECTIO QUARTA ET QUADRAGESIMA

ΜΑΘΗΜΑ XLIV

LECTIO QUARTA ET QUADRAGESIMA

Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΤΥΡΑΝΝΩΝ

Στα χρόνια του Κικέρωνα η λέξη «τύραννος» (tyrannus) έχει πάψει πια να ορίζει το φορέα της συγκεκριμένης μορφής πολιτεύματος που συναντάμε στην Ελλάδα του 7ου, 6ου, και 5ου αιώνα π.Χ. Ο όρος χρησιμοποιείται σχεδόν ως συνώνυμο του rex (βλ. την εισ. στο μάθ. IX.), για να χαρακτηρίσει αυτόν που -σύμφωνα με την άποψη κάποιου- επιβουλεύεται τη δημοκρατία ή ασκεί την πολιτική εξουσία σε βάρος του λαού και χωρίς τον παραμικρό ηθικό φραγμό. Ο ίδιος ο Κικέρωνας χαρακτηρίζει ως «τυράννους» πολλούς σύγχρονούς του πολιτικούς και αναγκάζεται να υπερασπίσει τον εαυτό του απέναντι στην ίδια κατηγορία.

Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το έργο του Κικέρωνα «Για τη φιλία» (De amicitia), γραμμένο το 44 π.Χ. Στο χωρίο αυτό ο φιλόσοφος εξηγεί πως οι σχέσεις των τυράννων με το περιβάλλον τους είναι από τη φύση τους καταδικασμένες στην αμοιβαία καχυποψία, που αποκλείει τη δημιουργία δεσμών πραγματικής φιλίας.

Haec est tyrannōrum vita, in quā nulla fides, nulla caritas, nulla fiducia benevolentiae stabilis esse potest: tyrannis omnia semper suspecta atque sollicita sunt; nullus locus amicitiae eis est. Nescio enim quis* possit diligere eum, quem metuat, aut eum, a quo se metui putet. Coluntur tamen simulatiōne dumtaxat ad tempus. Quodsi forte, ut fit plerumque, cecidērunt, tum intellegitur, quam* fuerint inopes amicōrum. Hoc est quod Tarquinium dixisse ferunt exulantem: «Tum intellexi, quos* fīdos amīcos habuissem, quos* infīdos, cum iam neutris gratiam referre poteram».

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

tyrannus -i ≤ τύραννος

fides -ei (θ.) εμπιστοσύνη

caritas -ātis (θ.) αγάπη, στοργή⁽¹⁾

fiducia -ae πίστη

benevolentia -ae ευμένεια, καλή θέληση, εύνοια⁽²⁾· nulla fiducia stabilis benevolentiae (γεν.) καμία πίστη σε σταθερή (διαρκή) φιλία

stabilis -is -e ≃ σταθερός⁽³⁾

suspectus -a -um (μτχ. του suspicio) ύποπτος⁽⁴⁾

nullus locus amicitiae eis est δεν έχει θέση η φιλία σε αυτούς

nescio, 4(ne + scio) αγνοώ, δεν ξέρω⁽⁵⁾

metuo, metui, metūtum, metuĕre, 3 φοβάμαι⁽⁶⁾

colo σέβομαι· coluntur ενν. οι τύραννοι

simulatio -ōnis προσποίηση, υποκρισία⁽⁷⁾· simulatiōne (αφ.) υποκριτικά

dumtaxat (επίρρ.) μόνο, τουλάχιστον

ad tempus για κάποιο χρονικό διάστημα· coluntur... ad tempus στους τυράννους δείχνουν (οι γύρω τους) εντούτοις υποκριτικό σεβασμό, τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα

quodsi (σύνδ. υποθ.) αν όμως

forte ίσως

ut fit plerumque (παρενθ. παραβολική πρόταση) όπως συμβαίνει συνήθως

quodsi... cecidērunt, tum intellegitur υποθ. λόγος του πραγματικού

inops -opis ( + γεν.) αυτός που έχει έλλειψη από κάτι⁽⁸⁾

quam... amicōrum πόσο τους έλλειπαν οι φίλοι

Tarquinius βλ. το μάθ. IX, εισ.

fīdus -a -um πιστός⁽⁹⁾

infīdus -a -um άπιστος, αβέβαιος, ψεύτικος⁽⁹⁾

neuter -tra -trum (αντ. επίθ.· βλ. το μάθ. L) ούτε ο ένας ούτε ο άλλος· neutris δοτ.

gratia -ae εύνοια, χάρη

refero ανταποδίδω· gratiam refero alicui ανταποδίδω τη χάρη σε κάποιον

tum... cum (χρον. πρότ.) τότε... όταν

Ετυμολογικά: 1. < carus = αγαπητός 2. < bene-volo 3. > stabilitas· πρβ. stabilio 4. suspicio -ōnis = υποψία 5. nescius 6. < metus 7. < simulo· πρβ. dis-simulo 8. inopia, copia, opes 9. fides, fiducia, con-fido· πείθω, πίστις, πιθανός.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Οι πλάγιες ερωτήσεις περιέχουν ερώτηση εξαρτημένη από ρήματα ερωτηματικά (rogo), λεκτικά (doceo), γνωστικά (scio), αποπειρατικά (tempto) κτλ. Είναι προτάσεις ουσιαστικές· ισοδυναμούν δηλ. με ουσιαστικό και χρησιμεύουν ως αντικείμενο, υποκείμενο ή επεξήγηση. Εισάγονται με ερωτηματικά μόρια και με ερωτηματικές και αναφορικές αντωνυμίες και επιρρήματα (βλ. τις ευθείες ερωτήσεις, μάθ. XLIII). Εκφέρονται πάντοτε με υποτακτική, γιατί θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης (αντίθετα στα ελληνικά χρησιμοποιούνται διάφορες εγκλίσεις, ανάλογα με το περιεχόμενο της πρότασης). Ισχύουν οι κανόνες της ακολουθίας των χρόνων (βλ. το μάθ. XXIII). Παραδείγματα:

Ευθεία ερώτηση	Πλάγια ερώτηση
Quid facis?	Rogat (-ābit) quid facias
Quid facis?	Rogābat (-āvit, -averat) quid faceres
Quid fecisti?	Rogat (-ābit) quid feceris
Quid fecisti?	Rogābat (-āvit, -averat) quid fecisses
Quid facies?	Rogat (-ābit) quid factūrus sis
Quid facies?	Rogābat (-āvit, -averat) quid fac ūrus esses

2. Στις πλάγιες ερωτήσεις το num και το -nĕ χρησιμοποιούνται χωρίς διαφορά στη σημασία ( = αν)· το nonnĕ (αν δεν) χρησιμοποιείται συνήθως μόνο μετά το ρήμα quaero. Στις διμελείς πλάγιες ερωτήσεις το «ή όχι» εκφράζεται με το necnĕ (στις ευθείες με το an non)

Ευθεία ερώτηση	Πλάγια ερώτηση
Estne frater tuus intus?	Rogat sitne (num sit) frater tuus intus
Num est una omnium facies?	Rogat sitne (num sit) una omnium facies
Nonne canis lupo similis est?	Quaerit ex te nonne canis lupo similis sit.

3. Πλάγιες ερωτήσεις εισάγονται και με το si (στην ελληνική με τα εἰ, ἐάν, ἄν, ἤν) μετά από ρήματα που σημαίνουν αναμονή (exspecto) ή απόπειρα (conor, tempto). Επίσης εισάγονται με το an (an non) μετά τα: haud scio, nescio (αγνοώ), dubito (αμφιβάλλω), incertum est (είναι αβέβαιο).

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να αναγνωριστούν οι πλάγιες ερωτήσεις του κειμένου (εξάρτηση, εισαγωγή, εκφορά, ακολουθία)
Να μετατραπούν οι πλάγιες ερωτήσεις του κειμένου σε ευθείες.
Να μετατραπούν σε πλάγιες οι παρακάτω ευθείες ερωτήσεις (εξάρτηση πρώτα από το rogat και μετά από το rogāvit).
Quae est tyrannōrum vita?
Num est ulla fides in tyrannōrum vitā?
Utrum tyrannis omnia suspecta sunt an non?
Cur tyrannis omnia suspecta sunt?
Nonne tyrannis omnia suspecta sunt? (εξάρτηση από το quaerit, quaerēbat ex te)
Intellegitur, ferunt: να γίνει χρονική αντικατάσταση
Να μεταφραστούν στα λατινικά οι προτάσεις:
Ρωτά αν οι τύραννοι έχουν φίλους.
Ρωτούσε αν οι τύραννοι έχουν φίλους.

Το δίλημμα του Κικέρωνα

Cicero Attico scripsit de Pompēio et Caesare: «Habeo quem fugiam, quem sequar non habeo»

(Κοϊντιλιανός 6,3,109)

Ο Κικέρωνας έγραψε στον Αττικό για τον Πομπήιο και τον Καίσαρα: «Ξέρω ποιον ν' αποφύγω, αλλά δεν ξέρω με ποιον να συμπαραταχθώ».