ΜΑΘΗΜΑ XLII

LECTIO ALTERA ET QUADRAGESIMA

Ο ΚΙΚΕΡΩΝΑΣ ΚΑΙ
Η ΣΥΝΩΜΟΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΙΛΙΝΑ

Στο διάστημα από τις 8 Νοεμβρίου μέχρι τις 5 Δεκεμβρίου του 63 π.Χ. ο Κικέρωνας εκφώνησε εναντίον του Κατιλίνα και των υπόλοιπων συνωμοτών (βλ. την εισ. στο μάθ. XIX) 4 βιαιότατους λόγους· οι λόγοι αυτοί είναι γνωστοί ως «Κατιλινιακοί» και αποτελούν ένα από τα καλύτερα δείγματα της ρητορικής του δεινότητας. Η συνωμοσία στο σύνολό της αποτέλεσε επίσης το θέμα μιας μονογραφίας του ιστορικού Σαλλουστίου (βλ. την εισ. στο μάθ. IV). Ακόμη, ο ίδιος ο Κικέρωνας συνέθεσε δύο ποιήματα με θέμα την υπατεία του -στη διάρκεια της οποίας εκτυλίχθηκε η συνωμοσία- και κατά καιρούς ζήτησε από διάφορους φίλους του να συγγράψουν την ιστορία της με τρόπο εγκωμιαστικό για τον ίδιο. Την καταστολή της συνωμοσίας του Κατιλίνα τη θεωρούσε ως τη σημαντικότερη πράξη στην πολιτική του καριέρα, αλλά και ως το σπουδαιότερο γεγονός στην ιστορία της Ρώμης(!). Ήδη στους Κατιλινιακούς λόγους είναι φανερή η τάση του να «μυθοποιήσει» τα γεγονότα της συνωμοσίας και να υπερτονίσει το δικό του το ρόλο. Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από τον πρώτο Κατιλινιακό λόγο.

Nonnulli sunt in hoc ordine, qui* aut ea, quae* imminent, non videant, aut ea, quae* vident, dissimulent: qui* spem Catilīnae mollibus sententiis aluērunt coniurationemque nascentem non credendo confirmavērunt; quorum* auctoritātem secūti multi, non solum improbi verum etiam imperīti, si in hunc animadvertissem, crudeliter et regie id factum esse dicerent. Nunc intellego, si iste in Manliāna castra pervenerit, quo* intendit, neminem tam stultum fore, qui* non videat coniuratiōnem esse factam, neminem tam improbum, qui* non fateātur.

Άγαλμα Ρωμαίου ρήτορα (από το Sanguineto· μετά το 89 π.Χ.)..

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Ετυμολογικά: 1. dis-simulo 2. ἀλ-δαίνω· sub-oles, ad-olescens 3. < con-iūro 4. augeo ≃ αυξάνω 5. < crudēlis = σκληρός· πρβ. cru-entus 6. < regius (βλ. την εισ. στο μάθ. IX) 7. φη-μί, φά-σκω. φατός, φάτις

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Οι αναφορικές προτάσεις

1. Οι αναφορικές προτάσεις διακρίνονται σε επιθετικές αναφορικές προτάσεις, σε επιρρηματικές αναφορικές προτάσεις και σε ουσιαστικές αναφορικές προτάσεις.

Οι επιθετικές αναφορικές προτάσεις προσδιορίζουν ένα ουσιαστικό ή αντωνυμία (= όρος της αναφοράς) όπως ο επιθετικός προσδιορισμός· π.χ. civitas lībera = civitas, quae lībera est. Εισάγονται με αναφορικές αντωνυμίες και επιρρήματα. Τα κυριότερα είδη των επιθετικών αναφορικών προτάσεων είναι τα εξής:

(α) Οι αναφορικές προσδιοριστικές. Οι προτάσεις αυτές προσδιορίζουν ειδικότερα την έννοια της λέξης στην οποία αναφέρονται· π.χ. ea, quae video τα πράγματα που βλέπω (πρβ. ταῦτ' ἐστὶν ἅ ἐγὼ δέομαι). Εκφέρονται με οριστική ή με υποτακτική ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Συχνά η υποτακτική που υπάρχει στις προτάσεις αυτές οφείλεται σε έλξη (επηρεάζεται δηλ. από μια άλλη υποτακτική που προηγείται ή ακολουθεί· π.χ. Quis miser esse possit, qui talia bona habeat? (αντί για habet) ποιος άνθρωπος που έχει τέτοια αγαθά μπορεί να είναι δυστυχής;

(β) Οι προσθετικές αναφορικές. Οι προτάσεις αυτές προσδιορίζουν όχι την έννοια ενός συγκεκριμένου ουσιαστικού αλλά ολόκληρο το περιεχόμενο μιας πρότασης. Εισάγονται με το quod ( = πράγμα που) και συνήθως εκφέρονται με οριστική· π.χ. existimāvit se victūrum esse, quod accīdit πίστεψε ότι θα νικήσει, πράγμα που έγινε (πρβ. οἱ αὐτοὶ πολέμιοι ἡμῖν ἦσαν, ὅπερ σαφεστάτη πίστις).

2. Οι επιρρηματικές αναφορικές προτάσεις ισοδυναμούν με απλές επιρρ. προτάσεις. Διακρίνονται σε αναφορικές· τελικές, αναφορικές συμπερασματικές, αναφορικές αιτιολογικές, αναφορικές υποθετικές και αναφορικές παραχωρητικές-εναντιωματικές. Οι προτάσεις αυτές ακολουθούν ως προς την έγκλιση τις αντίστοιχες επιρρηματικές προτάσεις· π.χ.

Legātum misērunt, qui (= ut is) pacem peteret έστειλαν πρεσβευτή, για να ζητήσει ειρήνη (πρβ. ἔπεμψαν κήρυκα ὅς ἀπαγγελεῖ)

is sum, qui ( = ut) numquam mentiar είμαι άνθρωπος (τέτοιος) που δε λέω ποτέ ψέματα (πρβ. τίς οὕτω μαίνεται ὅστις οὐ βούλεται σοί φίλος εἶναι;)

stulti sumus, qui (= cum) hoc faciāmus είμαστε ανόητοι που (επειδή) κάνουμε αυτό το πράγμα (πρβ. θαυμαστὸν ποιεῖς, ὅς ἡμῖν οὐδὲν δίδως)

qui ( =si quis) hoc dicit, errat όποιος το λέει, κάνει λάθος (πρβ. ἅ μὴ προσήκει μήτ' ἄκουε μήθ' ὅρα)

ego, qui (= etsi) sum fortior, pereo fame εγώ που (= αν και) είμαι δυνατότερος, πεθαίνω της πείνας.

3. Οι ουσιαστικές αναφορικές προτάσεις ισοδυναμούν με ουσιαστικά που χρησιμεύουν ως υποκείμενο, αντικείμενο κτλ. π.χ. Quidquid oritur, causam habet οτιδήποτε γεννιέται, έχει κάποια αιτία

Dicam quidquid sentio θα πω ό,τι πιστεύω.

Σημ. Στην αρχή περιόδου ή ημιπεριόδου η αναφορική αντωνυμία ή το αναφορικό επίρρημα που αναφέρονται στα προηγούμενα εισάγουν κύρια πρόταση. Στην περίπτωση αυτή το qui ισοδυναμεί προς το (et) is, το ubi προς το (et) ibi κτλ.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Να αναγνωριστούν οι αναφορικές προτάσεις του κειμένου (είδος, εισαγωγή και εκφορά)
2. Να μετατραπούν οι επιθετικοί προσδιορισμοί με τα πλάγια στοιχεία σε αναφορικές προσδιοριστικές προτάσεις, homines improbi atque imperīti
   factum crudele
   sententiae molles
3. Στις παρακάτω τελικές και συμπερασματικές προτάσεις να αντικατασταθεί ο σύνδεσμος ut από τον κατάλληλο τύπο της αναφορικής αντωνυμίας qui, quae, quod.
   Praedōnes venērunt, ut Scipiōnem admirarentur
   Ea femina vēnit, ut Paulum vidēret
   Nemo tam stultus est, ut hoc dicat
   Ea femina non tam stulta est, ut hoc dicat
4. Confirmavērunt, animadvertissent: να γίνει χρονική αντικατάσταση.
5. Να μετατραπούν στα λατινικά οι παρακάτω προτάσεις:
   Λες ότι είσαι Ρωμαίος, πράγμα που δεν είναι αλήθεια.
   Κανείς δεν είναι τόσο ανόητος που να μη βλέπει τη συνωμοσία.