ΕΠΙΜΕΤΡΟ

 

Για συμπλήρωση και διόρθωση των στοιχείων που υπάρχουν στις σελ. 5-12 και 60-63 της Λατινικής Γραμματικής του Α. Τζαρτζάνου αναφέρουμε τα εξής:

Ι. Το αλφάβητο και η προφορά των γραμμάτων

1.   Στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ το αλφάβητο της λατινικής περιλάμβανε 23 κεφαλαία γράμματα. Στον πίνακα της Γραμματικής δεν υπάρχει το Κ(κα) (βλ. τη λέξη Kalendae)· επίσης στη θέση των συμβόλων u(U) και v(V) το αλφάβητο της κλασικής λατινικής είχε μόνο ένα, το V(U) (ου): VIDEO (UIDEO), VRO (URO). Το σύμβολο ν χρησιμοποιήθηκε το 16ο αιώνα για να ξεχωρίζει ο ήχος του ημιφώνου (video) από τον ήχο του φωνήεντος (ultimus). Τότε μπήκε σε χρήση και το j (J, γιοτ), για να αποδοθεί ο ήχος του ημιφώνου i: iacio (jacio). To j δε χρησιμοποιείται πια στις εκδόσεις των λατινικών κειμένων.

2.   Η προφορά του c(C) ως τσε και του ti ως τσι είναι λανθασμένη.

 

II.  Ο συλλαβισμός

1.   Το σύμφωνο ή το φωνήεν που ακολουθεί μετά από άλλο φωνήεν συλλαβίζεται με την επόμενη συλλαβή. Π.χ. ca-do, pu-er, (η συλλαβή που καταλήγει σε φωνήεν λέγεται ανοιχτή).

2.   Τα δύο σύμφωνα χωρίζονται και πάνε με την προηγούμενη και την επόμενη συλλαβή. Π.χ. ag-men, lec-tus (η συλλαβή που καταλήγει σε σύμφωνο λέγεται κλειστή).

3.   Από τρία σύμφωνα τα δύο πρώτα συλλαβίζονται με την προηγούμενη συλλαβή και το τελευταίο με την επόμενη.Π.χ. comp- tus, ins-tar.

4.   Το σύμπλεγμα qu δε χωρίζεται, γιατί στην ουσία αποτελεί ένα σύμφωνο που εναλλάσσεται με το c (π.χ. se-quor, se-cū-tus). To σύμπλεγα gu λογαριάζεται ως ένα σύμφωνο όταν προηγείται το n (π.χ. anguis)· στις άλλες περιπτώσεις λογαριάζεται ως μία συλλαβή (π.χ. ar-gu-o). To i ανάμεσα σε δύο φωνήεντα ηχούσε ως διπλός φθόγγος (ii)· κανονικά λοιπόν χωρίζουμε maia: mai-ia. To σύμπλεγμα άφωνο + υγρό δε χωρίζεται, π.χ. fe-bris, spec-trum. Οι σύνθετες λέξεις χωρίζονται στα συνθετικά τους, π.χ. prod-esse.

 

III. Ο τονισμός

1.   Η λήγουσα τονίζεται σπάνια και μόνο στις περιπτώσεις που το τελικό φωνήεν έχει πάθει αποκοπή (illíc < illīce· addúc < addūce) ή συγκοπή (Arpinás < *Arpinātis).

2.   Στην περίπτωση των δευτερόκλιτων κύριων ονομάτων που στη γενική του ενικού και στην κλητική συναιρούν τα ii σε i ο τόνος παραμένει στην παραλήγουσα και όταν είναι βραχύχρονη (Vergĭli < Vergĭlii).

 

IV. Η έγκλιση του τόνου

Τονίζουμε πάντοτε mensắque (ονομ.) mensāque (αφαιρ.) filiúsque. Στην πρώτη περίπτωση ο κανόνας της μακράς παραλήγουσας παραβιάζεται μόνο φαινομενικά: ο κανόνας αυτός αφορά τον τονισμό της λέξης, ενώ εδώ πρόκειται για σύμπλεγμα της λέξης με ένα εγκλιτικό (έγκλιση του τόνου).

 

V. Τα ονόματα της λατινικής

1.   Από τις οκτώ πτώσεις που είχε η Ινδοευρωπαϊκή – η γλώσσα από την οποία προέρχονται η ελληνική, η λατινική κ.ά – η ελληνική διατήρησε πέντε πτώσεις και η λατινική έξι. Η επιπλέον πτώση της λατινικής είναι η αφαιρετική. Ορισμένες χρήσεις της αφαιρετικής αντιστοιχούν σε χρήσεις της γενικής ή της δοτικής της ελληνικής.

2.   Η λατινική διαθέτει πέντε κλίσεις. Η πρώτη (χαρακτ. -a-) και η δεύτερη (χαρακτ. -ο-) αντιστοιχούν προς την πρώτη και τη δεύτερη κλίση της ελληνικής. Η τρίτη (χαρακτ. -i- ή σύμφωνο) και η τέταρτη (χαρακτ. -u-) αντιστοιχούν προς την τρίτη κλίση της ελληνικής. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί μόνο η πέμπτη κλίση, που άλλωστε είναι πολύ φτωχή σε ουσιαστικά.

3.   Για το γένος των ουσιαστικών ισχύουν οι εξής κανόνες ανεξάρτητα από την κλίση: αρσενικά είναι τα ονόματα που δηλώνουν αρσενικά πρόσωπα, και τα ονόματα των εθνών, των μηνών, των ποταμών και των ανέμων· θηλυκά είναι όσα δηλώνουν θηλυκά πρόσωπα, και τα ονόματα των φυτών, των νησιών, των πόλεων και των χωρών.

 

VI. Τα ρήματα της λατινικής

Ενώ τα ρήματα της ελληνικής ταξινομούνται στη συζυγία των θεματικών (σε -ω) και των αθέματων (σε -μι), στη λατινική, εκτός από ελάχιστα λείψανα, δεν υπάρχουν αθέματα ρήματα. Τα θεματικά (ρήματα σε -ō) διακρίνονται σε τέσσερις συζυγίες, που τις ξεχωρίζουμε από το χαρακτήρα: την πρώτη σε -ā-, τη δεύτερη σε -ē-, την τρίτη σε σύμφωνο (με συνδετικό φωνήεν το -ĕ-) και την τέταρτη σε -ī-. Ως προς το σχηματισμό, ορισμένοι χρόνοι σχηματίζονται από το ενεστωτικό θέμα, άλλοι από το θέμα του παρακειμένου και άλλοι από το θέμα του σουπίνου.

 

VII. Η λατινική μετάπτωση

Βραχύχρονο φωνήεν σε συλλαβή που βρίσκεται στην αρχή ή στο τέλος της λέξης «κλείνει» σε i ή σε u όταν με την κλίση, τη σύνθεση ή την παραγωγή βρεθεί μέσα στη λέξη και σε ανοιχτή συλλαβή· π.χ. capŭt: ca-pĭ-tis- discĕ: dis-cĭ-te- făcio: con-fĭ-ci-o· mĕdius: di-mĭ-di-us. Σε κλειστή συλλαβή και κάτω από τις ίδιες συνθήκες το «κλείσιμο» του βραχύχρονου φωνήεντος σταματάει στη βαθμίδα e· π.χ. făctus: con-fĕc-tus. Ο κανόνας αυτός, αν και παρουσιάζει αρκετές αποκλίσεις, είναι εντούτοις αναγκαίος για να κατανοήσουμε τέτοιου είδους αλλοιώσεις των βραχύχρονων φωνηέντων. Αποτελεί ιδιομορφία της λατινικής και είναι γνωστός ως λατινική μετάπτωση.

 

VIII. Η σειρά των λέξεων στη λατινική

1.   Όταν γράφουμε χωρίς έμφαση, η συνηθισμένη διάταξη των λέξεων έχει πρώτο το υποκείμενο και τελευταίο το κατηγόρημα. Ανάμεσα στο υποκείμενο και στο κατηγόρημα τοποθετούμε τους υπόλοιπους όρους της πρότασης με την εξής σειρά: μετά το υποκείμενο τοποθετούμε τους όρους που το προσδιορίζουν (επίθετα, ουσιαστικά κτλ.)· πριν από το κατηγόρημα τοποθετούμε όσους όρους εξαρτιώνται από αυτό ή συνδέονται μαζί του (αντικείμενα, εμπρόθετους και επιρρηματικούς προσδιορισμούς κτλ.). Τέλος, πριν από το υποκείμενο τοποθετούμε τις λέξεις εκείνες που συνδέουν τη συγκεκριμένη πρόταση με την προηγούμενη· π.χ. Postero die (αφαιρετική του χρόνου) Labiēnus (υποκ.) vir magnā belli peritiā (παράθεση) Aeduis (έμμ. αντ.) equitātum (άμ. αντ.) auxilio (δοτ. του σκοπού) quam celerrime (επιρρ. προσδ.) mittit (ρήμα) (την επομένη ημέρα ο Λαβιηνός, που ήταν άνδρας πολύ εμπειροπόλεμος, στέλνει όσο γίνεται πιο γρήγορα το ιππικό για να βοηθήσει τους Αιδούους).

2.   Η αρχή και το τέλος είναι οι πιο σημαντικές θέσεις της πρότασης από συντακτική άποψη. Για να τονίσουμε ιδιαίτερα μια λέξη, αρκεί να την τοποθετήσουμε σε μιαν από τις δύο αυτές θέσεις. Με την ίδια λογική, μπορούμε να προσδώσουμε έμφαση στο υποκείμενο και στο κατηγόρημα, αν εναλλάξουμε τις θέσεις τους. Στις παρακάτω προτάσεις η έμφαση που δέχεται το αντικείμενο te κλιμακώνεται από τη μια πρόταση στην άλλη:
omnes te amant: συνηθισμένη διάταξη
te omnes amant: μεγαλύτερη έμφαση
te amant omnes: ακόμα μεγαλύτερη έμφαση.