ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Γιασυμπλήρωση και διόρθωση των στοιχείων που υπάρχουν στις σελ. 5-12 και 60-63 τηςΛατινικής Γραμματικής του Α. Τζαρτζάνου αναφέρουμε τα εξής:
Ι. Το αλφάβητο και η προφορά των γραμμάτων
1. Στατέλη του 1ου αιώνα π.Χ το αλφάβητο της λατινικής περιλάμβανε 23 κεφαλαία γράμματα.Στον πίνακα της Γραμματικής δεν υπάρχει το Κ(κα) (βλ. τη λέξη Kalendae)· επίσης στη θέση των συμβόλωνu(U) και v(V) το αλφάβητο της κλασικής λατινικής είχε μόνο ένα, το V(U) (ου): VIDEO (UIDEO), VRO (URO). Το σύμβολο ν χρησιμοποιήθηκετο 16ο αιώνα για να ξεχωρίζει ο ήχος του ημιφώνου (video) από τον ήχο τουφωνήεντος (ultimus). Τότε μπήκε σε χρήση και το j (J, γιοτ), για να αποδοθεί ο ήχος του ημιφώνου i: iacio(jacio). To j δε χρησιμοποιείταιπια στις εκδόσεις των λατινικών κειμένων.
2. Η προφορά του c(C) ως τσε και τουti ως τσι είναι λανθασμένη.
II. Ο συλλαβισμός
1. Το σύμφωνο ή το φωνήεν που ακολουθεί μετά από άλλο φωνήεν συλλαβίζεται με την επόμενη συλλαβή. Π.χ. ca-do, pu-er, (η συλλαβή που καταλήγει σε φωνήεν λέγεται ανοιχτή).
2. Ταδύο σύμφωνα χωρίζονται και πάνε με την προηγούμενη και την επόμενη συλλαβή. Π.χ.ag-men, lec-tus (η συλλαβήπου καταλήγει σε σύμφωνο λέγεται κλειστή).
3. Απότρία σύμφωνα τα δύο πρώτα συλλαβίζονται με την προηγούμενη συλλαβή και το τελευταίομε την επόμενη.Π.χ. comp- tus, ins-tar.
4. Τοσύμπλεγμα qu δε χωρίζεται,γιατί στην ουσία αποτελεί ένα σύμφωνο που εναλλάσσεται με το c(π.χ. se-quor,se-cū-tus). To σύμπλεγαgu λογαριάζεται ωςένα σύμφωνο όταν προηγείται το n (π.χ.anguis)· στις άλλες περιπτώσεις λογαριάζεται ως μία συλλαβή (π.χ.ar-gu-o). To i ανάμεσασε δύο φωνήεντα ηχούσε ως διπλός φθόγγος (ii)· κανονικά λοιπόν χωρίζουμεmaia: mai-ia. To σύμπλεγμαάφωνο + υγρό δε χωρίζεται, π.χ. fe-bris, spec-trum. Οι σύνθετες λέξειςχωρίζονται στα συνθετικά τους, π.χ. prod-esse.
III. Ο τονισμός
1. Ηλήγουσα τονίζεται σπάνια και μόνο στις περιπτώσεις που το τελικό φωνήεν έχει πάθειαποκοπή (illíc< illīce·addúc < addūce)ή συγκοπή (Arpinás < *Arpinātis).
2. Στηνπερίπτωση των δευτερόκλιτων κύριων ονομάτων που στη γενική του ενικού και στην κλητικήσυναιρούν τα ii σε iο τόνος παραμένει στην παραλήγουσα και ότανείναι βραχύχρονη (Vergĭli < Vergĭlii).
IV. Η έγκλιση του τόνου
Τονίζουμεπάντοτε mensắque (ονομ.)mensāque (αφαιρ.)filiúsque. Στην πρώτη περίπτωσηο κανόνας της μακράς παραλήγουσας παραβιάζεται μόνο φαινομενικά: ο κανόνας αυτόςαφορά τον τονισμό της λέξης, ενώ εδώ πρόκειται για σύμπλεγμα της λέξης με ένα εγκλιτικό(έγκλιση του τόνου).
V. Τα ονόματα της λατινικής
1. Απότις οκτώ πτώσεις που είχε η Ινδοευρωπαϊκή – η γλώσσα από την οποία προέρχονται ηελληνική, η λατινική κ.ά – η ελληνική διατήρησε πέντε πτώσεις και η λατινική έξι.Η επιπλέον πτώση της λατινικής είναι η αφαιρετική. Ορισμένες χρήσεις της αφαιρετικήςαντιστοιχούν σε χρήσεις της γενικής ή της δοτικής της ελληνικής.
2. Ηλατινική διαθέτει πέντε κλίσεις. Η πρώτη (χαρακτ. -a-) και η δεύτερη (χαρακτ. -ο-) αντιστοιχούν προς την πρώτη και τη δεύτερη κλίση της ελληνικής. Ητρίτη (χαρακτ. -i- ή σύμφωνο) και η τέταρτη (χαρακτ. -u-) αντιστοιχούν προςτην τρίτη κλίση της ελληνικής. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί μόνο η πέμπτη κλίση,που άλλωστε είναι πολύ φτωχή σε ουσιαστικά.
3. Γιατο γένος των ουσιαστικών ισχύουν οι εξής κανόνες ανεξάρτητα από την κλίση: αρσενικά είναι τα ονόματα που δηλώνουν αρσενικά πρόσωπα, και τα ονόματα των εθνών, των μηνών,των ποταμών και των ανέμων· θηλυκά είναι όσα δηλώνουν θηλυκά πρόσωπα, και τα ονόματατων φυτών, των νησιών, των πόλεων και των χωρών.
VI. Τα ρήματα της λατινικής
Ενώτα ρήματα της ελληνικής ταξινομούνται στη συζυγία των θεματικών (σε -ω) και τωναθέματων (σε -μι), στη λατινική, εκτός από ελάχιστα λείψανα, δεν υπάρχουν αθέματα ρήματα. Τα θεματικά (ρήματα σε -ō) διακρίνονταισε τέσσερις συζυγίες, που τις ξεχωρίζουμε από το χαρακτήρα: την πρώτη σε -ā-, τηδεύτερη σε -ē-, την τρίτη σε σύμφωνο (με συνδετικό φωνήεν το -ĕ-) και την τέταρτη σε -ī-. Ως προς το σχηματισμό, ορισμένοι χρόνοι σχηματίζονταιαπό το ενεστωτικό θέμα, άλλοι από το θέμα του παρακειμένου και άλλοι από το θέματου σουπίνου.
VII. Η λατινική μετάπτωση
Βραχύχρονοφωνήεν σε συλλαβή που βρίσκεται στην αρχή ή στο τέλος της λέξης «κλείνει» σε i ή σε u όταν με την κλίση, τη σύνθεση ή την παραγωγή βρεθεί μέσα στη λέξη και σε ανοιχτή συλλαβή· π.χ. capŭt: ca-pĭ-tis- discĕ:dis-cĭ-te- făcio: con-fĭ-ci-o· mĕdius: di-mĭ-di-us. Σε κλειστή συλλαβή και κάτω από τις ίδιες συνθήκες το «κλείσιμο»του βραχύχρονου φωνήεντος σταματάει στη βαθμίδα e· π.χ. făctus:con-fĕc-tus. Ο κανόνας αυτός,αν και παρουσιάζει αρκετές αποκλίσεις, είναι εντούτοις αναγκαίος για να κατανοήσουμετέτοιου είδους αλλοιώσεις των βραχύχρονων φωνηέντων. Αποτελεί ιδιομορφία της λατινικήςκαι είναι γνωστός ως λατινική μετάπτωση.
VIII. Η σειρά των λέξεων στη λατινική
1. Ότανγράφουμε χωρίς έμφαση, η συνηθισμένη διάταξη των λέξεων έχει πρώτο το υποκείμενο και τελευταίο το κατηγόρημα. Ανάμεσα στο υποκείμενο και στο κατηγόρημα τοποθετούμετους υπόλοιπους όρους της πρότασης με την εξής σειρά: μετά το υποκείμενο τοποθετούμετους όρους που το προσδιορίζουν (επίθετα, ουσιαστικά κτλ.)· πριν από το κατηγόρηματοποθετούμε όσους όρους εξαρτιώνται από αυτό ή συνδέονται μαζί του (αντικείμενα,εμπρόθετους και επιρρηματικούς προσδιορισμούς κτλ.). Τέλος, πριν από το υποκείμενοτοποθετούμε τις λέξεις εκείνες που συνδέουν τη συγκεκριμένη πρόταση με την προηγούμενη·π.χ. Postero die (αφαιρετικήτου χρόνου) Labiēnus (υποκ.)vir magnā belli peritiā (παράθεση)Aeduis (έμμ. αντ.) equitātum (άμ. αντ.) auxilio (δοτ. του σκοπού)quam celerrime (επιρρ.προσδ.) mittit (ρήμα)(την επομένη ημέρα ο Λαβιηνός, που ήταν άνδρας πολύ εμπειροπόλεμος, στέλνει όσογίνεται πιο γρήγορα το ιππικό για να βοηθήσει τους Αιδούους).
2. Η αρχή και το τέλος είναι οι πιο σημαντικές θέσεις της πρότασης από συντακτική άποψη. Για να τονίσουμε ιδιαίτερα μια λέξη, αρκεί να την τοποθετήσουμε σε μιαν από τις δύο αυτές θέσεις. Με την ίδια λογική, μπορούμε να προσδώσουμε έμφαση στο υποκείμενο και στο κατηγόρημα, αν εναλλάξουμε τις θέσεις τους. Στις παρακάτω προτάσεις η έμφαση που δέχεται το αντικείμενο te κλιμακώνεται από τη μια πρόταση στην άλλη:
omnes te amant: συνηθισμένη διάταξη
te omnes amant: μεγαλύτερη έμφαση
te amant omnes: ακόμα μεγαλύτερη έμφαση.