ΟΙ ΝΟΜΟΙ

Ο Ρωμαίος ρήτορας, πολιτικός και φιλόσοφος Κικέρωνας (106-43 π.Χ.) ασχολήθηκε με το πρόβλημα των νόμων και στα θεωρητικά του έργα (συγκεκριμένα στο «De legibus», «Για τους νόμους») και στους ρητορικούς του λόγους. Επιδίωξε μια σύνθεση – χωρίς να είναι βέβαιο ότι την πέτυχε – ανάμεσα στην ελληνική φιλοσοφική αντίληψη για τους νόμους και στη ρωμαϊκή πραγματικότητα. Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το λόγο του «Pro Cluentio», που τον έγραψε το 66 π.Χ.

In eā civitāte*, quam leges* continent, boni virilibenter leges servant. Lex* enim est fundamentum libertātis*, fons*aequitātis*. Mens* et animus et consilium et sententia civitātis* posita est inlegibus*. Ut corpora* nostra sine mente*, sic civitas* sine lege* non stat.Legum* ministri sunt magistrātus*, legum interpretes* iudices*, legum deniqueomnes* servi sumus: sic enim liberi esse possumus.

Ετυμολογικά: 1. πρβ. μπουνάτσα = καλοκαιρία· << βεν. 2. ὁρῶ < Fopῶ 3. < fundo 4. < līber ≃ ελεύθερος· lībero 5. ἄνευ  6. πρβ. minimus 7. < magister 8. κυρ. «φύλακας»· πρβ. servo 9. ≠ lĭber -bri = βιβλίο 10. < pote – «κύριος» + sum· πρβ. δεσ– πότης = «κύριος του σπιτιού».

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Η λατινική τρίτη κλίση περιλαμβάνει, όπως και η ελληνική, ονόματα συμφωνόληκτα καιφωνηεντόληκτα (σε -i). Τα σ υ μ φ ω ν ό λ η κ τ α διακρίνονται σε αφωνόληκτα, υγρόληκτακτλ. (χωρίς ουσιαστικές διαφορές στην κλίση) και είναι π ε ρ ι τ τ ο σ ύ λ λ α β α. Όπως καιστα ελληνικά, η κλίση των ουδετέρων (genus-eris) διαφέρει από τηνκλίση των αρσενικών - θηλυκών (lex. θ.) στην ονομαστ., αιτ. και κλητική και των δύο αριθμών.

Μαρμάρινη προτομή του Κικέρωνα (γύρω στο 40 π.Χ.).

Αρσενικά – θηλυκά

Ουδέτερα

Με την κλίση συμβαίνουν, όπως και στην ελληνική, φθογγικές αλλοιώσεις π.χ. lex < *leg-s (πρβ. φύλαξ < *φύλακ-ς)· gener-is <   *genes-is (ρωτακισμός) (πρβ. γένους< *γένεσ-ος).

Πολλά μονοσύλλαβα συμφωνόληκτα (αρσ. και θηλ.) που λήγουν σε -ns (mens, fons κτλ.), -rs (ars), -bs (urbs) κτλ. σχηματίζουν τη γενική του πληθυντικού σε -ium (montium, fontium, artium). Ουσιαστικά όμως πρόκειται για φωνηεντόληκτα (mons <   *montis· (γιατην κλίση των φωνηεντολήκτων βλ. το μάθ. VII).

Η γνώση του γραμματικού γένους των τριτοκλίτων είναι απαραίτητη όχι μόνο για τη συμφωνίαμε το επίθετο αλλά και για την κλίση (διαφορά αρσ.-θηλ. και ουδετέρων). Οι παρακάτωκανόνες είναι σχετικοί, γιατί οι εξαιρέσεις είναι αρκετές. Ως βάση παίρνουμε τουςτελικούς φθόγγους της ονομαστικής του ενικού.

Αρσενικά: σε -or, -os, -er, -ο, -es (περιττοσύλλαβα), -is (γεν. -eris) και -guis, -nis.

Θηλυκά: σε -x, -as, -is (ισοσύλλ.), -ēs (ισοσύλλ.), σύμφ. + s, -aus, -us (γεν. -tis και -dis) και όσα λήγουν σε -do, -go, -io.

Ουδέτερα:σε -c, -a, -l, -e, -n, -t, -ar, -ur, -us (γεν. -ris).

2. Ηαναφορική αντωνυμία qui quae quod συνδυάζειτύπους και των πρωτόκλιτων-δευτερόκλιτων και των τριτόκλιτων ονομάτων (για το quod πρβ. id). Όπως όλες σχεδόν οι αντωνυμίες, δεν έχει κλητική. Για τηνκλίση της βλ. τη Γραμματική.

3. Ηγενική με ουσιαστικά μπορεί να είναι αντικειμενική (legum servus·πρβ. φύλαξ τῶν νόμων) ή υποκειμενική (fons aequitāti· πρβ. η νίκη των Ελλήνων).

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Civitas lībera, corpus nostrum: να κλιθούν μαζί.
2. Να συμπληρωθούν τα κενά των καταλήξεων:
   Nos bon...........  leg........... (πληθ.) servāmus.
   Civitas sine lībert ........... misera est.
   Mens iudic...........  (πληθ.) līber............ est.
   Vos aequitāt............. amātis.
   Graeci lībertāt .............amant.
   Iudex leg............. (εν.) interpre ............. est.
3. Ποιος ρηματικός τύπος παραλείπεται μετά το sine mente;
4. Να μετατρέψετε τα επίθετα στις παρακάτω προτάσεις σε αναφορικές προτάσεις. Π.χ. civitas lībera =civitas,quae lībera est.
   lex valida =
   consilium bonum =
   mens infirma =
   iudex līber =
5. Να μεταφραστούν στα λατινικά οι παρακάτω προτάσεις:
   Οι Έλληνες ήσαν υπηρέτες των νόμων.
   Οι νόμοι είναι η πηγή της ελευθερίας.