ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΓΕΝΙΚΑ¹

Ελληνική και Λατινική

Η Ελληνική και η Λατινική ήταν οι κυρίαρχες γλώσσες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. H Λατινική μιλιόταν από πολύ μεγάλο τμήμα του πληθυσμού στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Η Ελληνική επικρατούσε σαφώς στις ανατολικές περιοχές, αλλά η Λατινική αποτελούσε την επίσημη γλώσσα του κράτους. Μετά την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, ακόμη και μετά τη διαίρεση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, για αρκετούς αιώνες η Λατινική παρέμενε η γλώσσα της διοίκησης και των νόμων. Το λεγόμενο «Βυζάντιο» ας μην ξεχνάμε ότι ήταν το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος και διατήρησε συνείδηση των δεσμών του με τη Ρώμη μέχρι την άλωση της Πόλης: η Κωνσταντινούπολη δεν έπαψε ποτέ να αποκαλείται «Νέα Ρώμη», ενώ ο βυζαντινός αυτοκράτορας ονομαζόταν «βασιλεύς των Ρωμαίων».

Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ακόμη και μετά την απελευθέρωση, το εθνικό ουσιαστικό «Ρωμιός» έφτασε μάλιστα να σημαίνει τον χριστιανό ή τον Έλληνα μαρτυρώντας τους δεσμούς του μεσαιωνικού και του νεότερου ελληνισμού με τον ελληνορωμαϊκό κόσμο.

Στις ρίζες του ευρωπαϊκού πολιτισμού βρίσκονται οι δύο μεγάλες κλασικές γλώσσες και λογοτεχνίες, η ελληνική και η λατινική, και το ανθρωπιστικό τους ιδεολογικό περιεχόμενο. Η μελέτη αυτού του δισυπόστατου και αδιάσπαστου πνευματικού κόσμου αποτελεί τις λεγόμενες «κλασικές σπουδές».

 

---

Ο παγκόσμιος χαρακτήρας της Λατινικής

Η Λατινική άφησε τα ίχνη της και στον ελληνικό χώρο, όπως αναφέρθηκε. Η σφραγίδα της, όμως, αποτυπώθηκε κυρίως στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη, όπου χρησιμοποιήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και του Ουμανισμού. Ήταν η γλώσσα της παιδείας, των γραμμάτων και των τεχνών, καθώς και των επιστημών και των Πανεπιστημίων, ακόμη και όταν εμφανίστηκαν οι «εθνικές» γλώσσες στη λογοτεχνία (μετά τον 10ο αι.).

Οι περισσότερες σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες είναι απευθείας απόγονοι της δημώδους Λατινικής: Ιταλική, Γαλλική, Ισπανική, Πορτογαλική, Ρουμανική κ.ά.. Οι γλώσσες αυτές λέγονται ρωμανικές ή λατινογενείς. Αλλά και άλλες γλώσσες, που δεν είναι λατινογενείς, π.χ. οι αγγλοσαξονικές, τα Αγγλικά και τα Γερμανικά, εμπεριέχουν πάρα πολλές λέξεις λατινικής προέλευσης.

Οι λατινογενείς γλώσσες μετά την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία μιλιούνται από πολλούς λαούς της Αφρικής, της Ασίας και της Αμερικής, επομένως από ένα πολύ σημαντικό τμήμα του παγκόσμιου πληθυσμού.

 

Η παγκοσμιότητα της γλώσσας των Ρωμαίων, εκτός από τις γλωσσικές, έχει θρησκευτικές καθώς και πολιτισμικές διαστάσεις:
• Ο καθολικισμός είχε ως πρόσφατα (1965) επίσημη γλώσσα τη Λατινική.
• Υπήρξε η σχεδόν αποκλειστική γλώσσα των πανεπιστημίων και της επιστήμης για αιώνες, μέχρι περίπου το τέλος του 19ου αι. αλλά και αργότερα. Έτσι, όροι και έννοιες που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια αιώνων, χρησιμοποιούνται και σήμερα, ιδιαίτερα σε κύκλους μορφωμένων: π.χ. οι λέξεις moratorium και mea culpa στην πολιτική, alter ego και tabula rasa στην ψυχολογία, carpe diem και cogito ergo sum στη φιλοσοφία.
• Ακόμη και σήμερα επινοούνται λατινοπρεπείς όροι σε ποικίλα πεδία ανθρώπινης δραστηριότητας, ακόμη και στο εμπόριο και τη διαφήμιση.
• Κυρίως, όμως, στη Λατινική συντέθηκε ένα σημαντικό σε όγκο και αξία τμήμα της παγκόσμιας λογοτεχνικής παραγωγής κατά την Αρχαιότητα, τον Μεσαίωνα και τους Νεότερους χρόνους.

Η μεγάλη διάρκεια, η υψηλή ποιότητα και η παγκοσμιότητα της επίδρασης των λατινικών γραμμάτων τα αναδεικνύουν σε συστατικό στοιχείο του ανθρώπινου πολιτισμού, στον ίδιο τουλάχιστον βαθμό με το έτερο σκέλος των κλασικών γραμμάτων, το ελληνικό.

 

ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Η λατινική² γλώσσα

Η Λατινική ήταν η διάλεκτος των κατοίκων της περιοχής του Λατίου (σήμερα Lazio), όπου βρίσκεται και η Ρώμη. Παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με την Ελληνική, επειδή:

1. τα Λατινικά ανήκουν στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια, όπως και τα Ελληνικά (π.χ. duo-δύο, fero-φέρω, pater-πατήρ),
2. Έλληνες και Ρωμαίοι είχαν επαφές ήδη από την εποχή του ελληνικού αποικισμού στην κεντρική και κάτω Ιταλία, καθώς και στη Σικελία (8ος/7ος αι. π.Χ.),
3. οι Ρωμαίοι κατέκτησαν τον ελληνικό κόσμο (2ος π.Χ. αι. κ.ε.).

Το λατινικό αλφάβητο, που χρησιμοποιείται σήμερα παγκοσμίως, έχει ελληνική προέλευση: οι Ρωμαίοι γνώρισαν μια παραλλαγή ελληνικού αλφαβήτου από την ελληνική αποικία της Κύμης (8ος/7ος αι. π.Χ.) –κατά την πιθανότερη τουλάχιστον εκδοχή.

 

Μέχρι τον 3ο αι. π.Χ. έχουν σωθεί ελάχιστα γραπτά μνημεία χωρίς ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία. Αξιόλογα λατινικά λογοτεχνικά κείμενα παράγονται μετά τη «συνάντηση» των Ρωμαίων με τους Έλληνες (περίπου το 240 π.Χ.).

---

 

Η γένεση της ρωμαϊκής λογοτεχνίας

Η ρωμαϊκή λογοτεχνία γεννήθηκε υπό την επίδραση της ελληνικής. Το 240 π.Χ. ένας Έλληνας από τον Τάραντα (Ν. Ιταλία), ο Λίβιος Ανδρόνικος, ανεβάζει στη Ρώμη θεατρικές παραστάσεις με ελληνικά έργα διασκευασμένα στα Λατινικά. Ο ίδιος αποδίδει στα Λατινικά και την Οδύσσεια του Ομήρου. Στις ρίζες, λοιπόν, της ρωμαϊκής γραμματείας βρίσκονται το ελληνικό δράμα και ο Όμηρος. Συνολικά η συγγραφική παραγωγή των Ρωμαίων παρέμεινε στενά συνδεδεμένη με ελληνικά πρότυπα ακόμη και σε μεταγενέστερους χρόνους.

Εποχές της ρωμαϊκής λογοτεχνίας

Η ρωμαϊκή λογοτεχνία διαιρείται σε:
• Προκλασική ή αρχαϊκή εποχή (από τις απαρχές μέχρι περίπου το 100 π.Χ.).
• Κλασική εποχή (από το 100 π.Χ. περίπου ως τον θάνατο του Αυγούστου, το 14 μ.Χ.). Μέχρι το 31 π.Χ. έχουμε τη ρεπουμπλικανική περίοδο και από το 31 π.Χ. ως το 14 μ.Χ. την αυγούστεια περίοδο.
• Μετακλασική εποχή (από το 14 μ.Χ. ως τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.).
• Ύστερη Αρχαιότητα (από τα μέσα του 3ου μ.Χ. αι. μέχρι τον 6ο μ.Χ. αι.).

Γενικά χαρακτηριστικά της ρωμαϊκής λογοτεχνίας

• Είναι στενή και διαρκής η σχέση της με την ελληνική γραμματεία.
• Οι Ρωμαίοι λογοτέχνες κάθε εποχής, από τον Πλαύτο ως τον Βοήθιο, γνωρίζουν και τη λατινική και την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία.
  
• Πλήθος ελληνικές λέξεις μεταφέρονται στο λατινικό λεξιλόγιο. Πολλές επιβιώνουν μέχρι σήμερα στις λατινογενείς γλώσσες.
  
• Οι Ρωμαίοι λογοτέχνες έχουν ελληνικά πρότυπα: η ελληνική κωμωδία είναι το πρότυπο του Πλαύτου, ο Όμηρος εμπνέει τον Βεργίλιο, οι αρχαϊκοί Έλληνες λυρικοί τον Οράτιο, η αττική τραγωδία τον Σενέκα.
  
• Οι Ρωμαίοι προσεγγίζουν τα ελληνικά πρότυπα μέσα από τη δημιουργική-πρόσληψη (imitatio) και τον ανταγωνισμό (aemulatio).
• Αρχικά οι Ρωμαίοι λογοτέχνες μιμούνται δημιουργικά κυρίως Έλληνες. Αργότερα, όμως, στους μετακλασικούς χρόνους, όταν η ρωμαϊκή λογοτεχνία έχει ωριμάσει, οι Ρωμαίοι μιμούνται και συναγωνίζονται τους μεγάλους λογοτέχνες της κλασικής Ρώμης, π.χ. τον Κικέρωνα και τον Βεργίλιο.
• Επειδή η ρωμαϊκή λογοτεχνική παραγωγή, όπως σημειώθηκε, αρχίζει στα μέσα του 3ου αι. π.Χ., οι Ρωμαίοι γνωρίζουν εξαρχής ολόκληρη την ελληνική λογοτεχνία στην ωριμότητά της. Έτσι, επιλέγουν τα πρότυπά τους από όλες τις περιόδους της ελληνικής λογοτεχνίας: και από την ελληνιστική λογοτεχνία (3ος-1ος αι. π.Χ.) και από την κλασική (5ος-4ος αι. π.Χ.) και από την αρχαϊκή (8ος-6ος αι. π.Χ.). Οι Ρωμαίοι δηλαδή δεν είναι «υποχρεωμένοι» να επηρεαστούν από τους Έλληνες ακολουθώντας τη χρονολογική εξέλιξη της ελληνικής λογοτεχνίας. Επιλέγουν τα πρότυπά τους από το σύνολο των ελληνικών έργων που έχουν στη διάθεσή τους.
• Κατά συνέπεια, η ρωμαϊκή λογοτεχνία δεν παρουσιάζει χρονολογική εξέλιξη των ειδών παρόμοια με την ελληνική: λ.χ. η κωμωδία είναι το πρώτο είδος που ωριμάζει στη Ρώμη, ενώ στην Ελλάδα ήταν το τελευταίο. Το ρωμαϊκό έπος ωριμάζει τελευταίο, ενώ τα ομηρικά έπη ήταν τα πρώτα σημαντικά ελληνικά λογοτεχνικά κείμενα.
• Οι Ρωμαίοι δεν μιμούνται δουλικά τους Έλληνες. Συχνά μεταμορφώνουν τα ελληνικά είδη: λ.χ. η ρωμαϊκή ελεγεία απέχει πάρα πολύ από την ελληνική ελεγεία.
• Οι Ρωμαίοι παράγουν και νέα είδη: π.χ. η σάτιρα είναι ένα σχεδόν καθαρά ρωμαϊκό είδος.
• Κάθε Ρωμαίος λογοτέχνης συνήθως εστιάζει σε ένα είδος ή σε μικρό αριθμό λογοτεχνικών ειδών. Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για αισθητική ποιότητα και τελειοποιημένη τεχνική στο είδος που θεραπεύει.

Η εξέλιξη της ρωμαϊκής λογοτεχνίας

Προκλασική εποχή (απαρχές-περ. 100 π.Χ.)

Γενικά χαρακτηριστικά

Στην κοινωνική ζωή: στο ρωμαϊκό θρησκευτικό σύστημα έχουν ενταχθεί οι ελληνικοί θεοί. Όλο και περισσότεροι Ρωμαίοι έρχονται σε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό. Μορφωμένοι Έλληνες εγκαθίστανται, συχνά χωρίς τη θέλησή τους, στη Ρώμη και μυούν τους Ρωμαίους στην ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Ελληνικά έργα τέχνης μεταφέρονται στη Ρώμη. Οι νέοι γοητεύονται από την ελληνική «μόδα», εισάγονται ελληνικά και ανατολικά έθιμα, που απομακρύνουν τους Ρωμαίους από τα παραδοσιακά λιτά ρωμαϊκά ήθη.

Παράλληλα με όσους θαυμάζουν την ελληνική κουλτούρα, υπάρχουν και συντηρητικοί Ρωμαίοι που βλέπουν με καχυποψία την ελληνική επίδραση. Τέτοιος ήταν ο Κάτων: ενδεικτικό της νοοτροπίας του ήταν ότι φοβόταν, ανάμεσα σε άλλα, πως οι Έλληνες γιατροί συνωμοτούσαν, για να εξοντώσουν τους Ρωμαίους.

Στο κράτος και στην πολιτική ζωή: στην Ανατολή ολοκληρώνεται η κατάκτηση της Ελλάδας. Η Ρώμη ύστερα από τρεις πολέμους εξολοθρεύει τη δεύτερη μεγάλη μεσογειακή δύναμη της εποχής, την Καρχηδόνα, ισοπεδώνει την πόλη (146 π.Χ.) και απομένει μόνη κυρίαρχη στη Μεσόγειο.
Το ρωμαϊκό πολίτευμα (res publica) έχει διαμορφωθεί ως ένα είδος «αριστοκρατικής δημοκρατίας». Σημειώνονται πολιτικο-κοινωνικές αναταραχές λόγω των μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων. Ενδεικτικές είναι οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες των Γράκχων. Υπάρχουν διαστήματα ηρεμίας και συμβιβασμού αλλά οι εμφύλιες συρράξεις θα συνεχιστούν για αρκετές δεκαετίες και μετά το 100 π.Χ.

Στα γράμματα: συντελείται η ιστορική συνάντηση των Ρωμαίων με τους Έλληνες. Οι Έλληνες έχουν ήδη δημιουργήσει ώριμη λογοτεχνία.
Οι Ρωμαίοι τη θαυμάζουν: αρχικά κυρίως μιμούνται και στη συνέχεια μετασχηματίζουν δημιουργικά τα ελληνικά πρότυπα.

Το πρώτο είδος που ωριμάζει στη Ρώμη είναι η κωμωδία. Οι Ρωμαίοι κωμωδιογράφοι επηρεάζονται περισσότερο όχι από την αττική κωμωδία του 5ου-4ου αι. π.Χ. και τον Αριστοφάνη αλλά από τη λεγόμενη Νέα Κωμωδία της ελληνιστικής περιόδου, κυρίως από τον Μένανδρο. Τα έργα τους έχουν κατά κανόνα υποθέσεις ελληνικές και όχι ρωμαϊκές.

Οι δύο πιο γνωστοί Ρωμαίοι κωμωδιογράφοι είναι ο Πλαύτος (3ος αι. π.Χ.) και ο Τερέντιος (2ος αι. π.Χ.). Η επίδρασή τους είναι εμφανής στις γαλλικές κωμωδίες του Μολιέρου. Η ρωμαϊκή κωμωδία ψυχαγώγησε επί αιώνες τη Δύση και άσκησε σοβαρές επιδράσεις σε μεγάλους διανοούμενους και λογοτέχνες, όπως ο Πετράρχης, ο Γκαίτε, ο Μολιέρος, ο Σαίξπηρ και ο Θερβάντες.

• Την ίδια περίοδο οι Ρωμαίοι συνθέτουν τραγωδίες, επηρεασμένοι από τα δράματα της Μεγάλης Ελλάδας. Τα θέματα της ρωμαϊκής τραγωδίας προέρχονται από την ελληνική λογοτεχνία. Οι Ρωμαίοι δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στην τρωική θεματολογία, ίσως γιατί θεωρούσαν ότι τους αφορά περισσότερο: είχε ήδη διαμορφωθεί ο εθνικός ρωμαϊκός μύθος κατά τον οποίο γενάρχης της Ρώμης ήταν ο Τρώας Αινείας.
• Γράφονται, βέβαια, και τραγωδίες με θέματα καθαρά ρωμαϊκού ιστορικού περιεχομένου.

• Ο Λίβιος Ανδρόνικος, όπως είπαμε, απέδωσε στα Λατινικά την Οδύσσεια (σε σατούρνιο στίχο, ένα ιταλικό μέτρο).
• Ο Έννιος βλέπει τον εαυτό του ως δεύτερο Όμηρο και συνθέτει ένα ιστορικό έπος (Χρονικά–Annales) σε δακτυλικό εξάμετρο, το μέτρο των ομηρικών επών. Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν αυτό το έργο ως το «εθνικό» τους έπος μέχρι τη σύνθεση της Αινειάδας του Βεργιλίου.

Η σάτιρα είναι ένα νέο, καθαρά ρωμαϊκό είδος, με το οποίο σχολιάζονται σκωπτικά επιφανείς Ρωμαίοι, πολιτικοί ή λογοτέχνες, αλλά και άσημα πρόσωπα.

Το αρχαιότερο πεζό λατινικό έργο που σώζεται ανήκει στον Κάτωνα, που, όπως είπαμε, ήταν παθιασμένος με τα πατροπαράδοτα ρωμαϊκά ιδεώδη και καχύποπτος απέναντι στις ξένες επιρροές. Έχει τίτλο Για τη γεωργία (De agricultura), παρουσιάζει τη ζωή του γεωργού και περιέχει γεωργικές οδηγίες και συμβουλές οργάνωσης του οίκου.

Κλασική εποχή (περ. 100 π.Χ.-14 μ.Χ.)

Γενικά χαρακτηριστικά

Στην πολιτική ζωή και το κράτος: κορυφώνεται η ένταση μεταξύ τωνδύο παρατάξεων της Γερουσίας (Senatus): των populares («δημοκρατικών») και των optimates («αριστοκρατικών»). Εμφύλιες συρράξεις, προγραφές και δολοφονίες ταράζουν το εσωτερικό. Χαρακτηριστικό γεγονός είναι η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα το 44 π.Χ..

Ο κύκλος των εμφυλίων θα κλείσει το 31 π.Χ. στο Άκτιο, στον Αμβρακικό κόλπο: ο υιοθετημένος γιος του Ιούλιου Καίσαρα, ο Οκταβιανός, θα νικήσει τον στόλο του πολιτικού του αντιπάλου, του Μάρκου Αντωνίου, και της βασίλισσας του ελληνιστικού κράτους της Αιγύπτου, της Κλεοπάτρας, που ήταν σύμμαχος του Αντωνίου. Ο Οκταβιανός θα μείνει μόνος κυρίαρχος στην πολιτική ζωή της Ρώμης και θα ξεκινήσει μια νέα εποχή για το απέραντο ρωμαϊκό κράτος.

Μετά την επικράτηση του Οκταβιανού, η «αριστοκρατική δημοκρατία» της Ρώμης μετασχηματίζεται σταδιακά σε απολυταρχία, με την κυριαρχία ενός πολιτικού προσώπου. Το παραδοσιακό, αριστοκρατικό στην ουσία του, πολίτευμα της res publica, μεταβάλλεται στην πράξη.

Χωρίς να καταργείται η Γερουσία, το κράτος ελέγχεται πλέον από έναν ισχυρό άνδρα, τον νικητή των εμφυλίων Οκταβιανό. Αυτός λαμβάνει τον τίτλο «Αύγουστος», που στο εξής θα συνοδεύει κάθε αυτοκράτορα στη Ρώμη (και αργότερα στη Νέα Ρώμη/Κωνσταντινούπολη).

Με τον Οκταβιανό αρχίζει μια περίοδος χωρίς μεγάλες αναταράξεις στο εσωτερικό και χωρίς μεγάλα προβλήματα εκτός συνόρων. Η λεγόμενη «ρωμαϊκή ειρήνη» (pax Romana) θα διαρκέσει περίπου δύο αιώνες και, γενικά, θα φέρει ευημερία για την ανθρωπότητα.
Η Ρώμη αποκτά πλήρη αυτοσυνειδησία ως οικουμενική δύναμη με θεϊκές-ηρωικές καταβολές, που χάνονται στον χώρο του μύθου, και θεωρεί πως διαθέτει προοπτικές αιώνιας κυριαρχίας. Αυτή η αντίληψη διαπερνά και τη λογοτεχνία της αυγούστειας περιόδου.

 

Στην κοινωνική ζωή: διευρύνεται η επίδραση του ελληνικού τρόπου ζωής. Εισάγονται λατρείες από την Ανατολή, όπως η λατρεία της Κυβέλης, της Ίσιδας κ.ά.

Παρατηρείται αυξανόμενη εισχώρηση νέων ηθών, μείωση των γεννήσεων, απομάκρυνση από τον πατροπαράδοτο λιτό ρωμαϊκό βίο. Γι’ αυτό ο Αύγουστος προσπαθεί να επαναφέρει τις παραδοσιακές ρωμαϊκές αξίες και να ενισχύσει τη θρησκεία και την οικογένεια, αλλά χωρίς μεγάλη επιτυχία. Ωστόσο, νέοι ναοί χτίζονται, παλιά ιερά ανακαινίζονται, η Ρώμη γίνεται μια εντυπωσιακή «πόλη του μαρμάρου».

 

Στα γράμματα: η επίδραση των Ελλήνων παραμένει καταλυτική, γίνεται όμως βαθύτερη και ουσιαστικότερη. Οι Ρωμαίοι δεν περιορίζονται σε απλή μίμηση. Τα ελληνικά είδη παίρνουν νέα ζωή από τη ρωμαϊκή πρόσληψη και μεταμορφώνονται.

Οι Ρωμαίοι συγγραφείς και ποιητές συναγωνίζονται τους σπουδαίους Έλληνες δημιουργούς των ελληνιστικών, κλασικών και αρχαϊκών χρόνων: π.χ. ο Κικέρων τους Έλληνες ρήτορες και φιλοσόφους, ο Βεργίλιος τον Θεόκριτο και τον Όμηρο, ο Οράτιος την αιολική ποίηση.

Τα έργα της εποχής αυτής διαμόρφωσαν την έννοια του «κλασικού»: ως προς τη μορφή παρουσιάζουν αισθητική τελειότητα· στο περιεχόμενο τα διακρίνει ιδεολογική ωριμότητα. Κείμενα, όπως αυτά του Κικέρωνα, του Βεργιλίου, του Ορατίου, του Οβιδίου, εμπνέουν την ευρωπαϊκή λογοτεχνία μέχρι τις μέρες μας.

Στη ρεπουμπλικανική περίοδο (ή χρόνους του Κικέρωνα, 100-31 π.Χ.) ανθεί κυρίως η πεζογραφία.
Στην περίοδο του Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.) ακμάζει κυρίως η ποίηση.

 

Α. Η ρεπουμπλικανική περίοδος ή οι χρόνοι του Κικέρωνα (100-31 π.Χ.)

Εμφανίζονται κορυφαίοι πεζογράφοι.

Ο Κικέρων ήταν ένας σημαντικός πολιτικός της εποχής του και ένας από τους μεγαλύτερους ρήτορες της αρχαιότητας. Έγραψε πάνω από εκατό πολιτικούς και δικανικούς λόγους, καθώς και θεωρητικά κείμενα για τη ρητορική τέχνη. Συνέθεσε, επίσης, φιλοσοφικούς διαλόγους επηρεασμένος από τον Πλάτωνα και άλλα φιλοσοφικά ρεύματα. Η ποιότητα του λόγου και ο πλούτος των ιδεών του τον καθιέρωσαν ανάμεσα στους μεγάλους της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Ο Ιούλιος Καίσαρ είναι πιο γνωστός ως στρατηγός και πολιτικός. Ήταν όμως ταυτόχρονα ένας από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους της εποχής του. Δεν ήταν ιστορικός με τη στενή έννοια, αλλά έγραψε ένα είδος στρατιωτικών απομνημονευμάτων σε λιτή γλώσσα.

Ο Σαλλούστιος Κρίσπος, ο πρώτος σπουδαίος Ρωμαίος ιστορικός, ήταν θαυμαστής του Θουκυδίδη και διέπρεψε στην ιστορική μονογραφία.³

Εμφανίζεται το πρώτο «μοντερνιστικό» κίνημα της ρωμαϊκής λογοτεχνίας, οι «νεωτερικοί». Είναι επηρεασμένοι από τον αλεξανδρινό Καλλίμαχο (3ος αι. π.Χ.) και την ελληνιστική ποίηση. Δημιουργούν συνήθως σύντομα και πολύ προσεγμένα στη μορφή ποιήματα. Αποφεύγουν τα μεγάλα παραδοσιακά θέματα του έπους, όπως τα ηρωικά κατορθώματα και ο πόλεμος. Στρέφονται σε πιο προσωπικά θέματα, όπως ο έρωτας.

Ο πιο γνωστός εκπρόσωπος των «νεωτερικών» είναι ο λυρικός ποιητής Κάτουλλος. Στα ποιήματά του κυρίαρχη λογοτεχνική περσόνα είναι μια γυναίκα που ερωτεύθηκε με πάθος και την αναφέρει με το ψευδώνυμο «Λεσβία». Η Λεσβία έγινε διαχρονικό σύμβολο ερωτικής ποιητικής έμπνευσης και ο Κάτουλλος ο πρώτος «ρομαντικός» ποιητής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Ο Λουκρήτιος γράφει το έπος Για τη φύση των πραγμάτων (De rerum natura). Δεν πρόκειται για ηρωικό έπος, αλλά έχει φιλοσοφικό περιεχόμενο. Μεταφέρει την επικούρεια φιλοσοφία σε στίχους, μάχεται τη δεισιδαιμονία και επιχειρεί να απαλλάξει τον άνθρωπο από το φόβο του θανάτου.

---

Β. Οι Αυγούστειοι χρόνοι (31 π.Χ.-14 μ.Χ.)

Εμφανίζονται κορυφαίοι ποιητές.

Ο Βεργίλιος είναι ο ποιητής της Αινειάδας, που συνδυάζει στοιχεία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Θέμα της είναι η αναχώρηση του Αινεία από την Τροία, οι περιπλανήσεις του και η εγκατάστασή του στο Λάτιο. Ο Βεργίλιος είναι αυτός που δίνει την τελική μορφή στον ιδρυτικό μύθο της Ρώμης, σύμφωνα με τον οποίο την «αιώνια πόλη» ίδρυσε ο Ρωμύλος, απόγονος του Τρώα Αινεία.

Η Αινειάδα συνοψίζει τις βλέψεις και τις προοπτικές της εποχής του Αυγούστου για οικουμενική και αιώνια κυριαρχία των Ρωμαίων, αιτιολογώντας το ρωμαϊκό imperium. Αναγνωρίστηκε εξαρχής ως το εθνικό έπος των Ρωμαίων. Ο ποιητής της επέδρασε ίσως όσο κανείς στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία μέχρι και σήμερα. Ο Αυγουστίνος, ο Πετράρχης, ο Δάντης, ο Σίλλερ είναι μερικοί μόνο από τους μεγάλους Ευρωπαίους λογοτέχνες για τους οποίους αποτέλεσε πρότυπο.

Ο Οράτιος είναι ο πιο σημαντικός λυρικός ποιητής, αυτός που μετέφερε το αιολικό μέλος στη Ρώμη. Συνθέτει τις Ωδές (Carmina) με πρότυπα τους Έλληνες λυρικούς. Γράφει όμως και σάτιρα και επιδίδεται και στο είδος της ποιητικής επιστολής.

Οι τρεις κορυφαίοι Ρωμαίοι ελεγειακοί ήταν ο Τίβουλλος, ο Προπέρτιος και ο Οβίδιος. Βρίσκονται υπό την επιρροή του κινήματος των «νεωτερικών» (βλ. παραπάνω) και ενδιαφέρονται για τη μορφική τελειότητα των έργων τους. Αλλάζουν ριζικά την ελληνική ελεγεία, που είχε ποικιλία θεμάτων (ήταν πολεμική, πολιτική, φιλοσοφική κ.ο.κ.). Στην ανανεωμένη ρωμαϊκή ελεγεία θεματικό κέντρο είναι ο έρωτας, τον οποίο οι ελεγειακοί συνδέουν άμεσα με την ερωτική ποίηση και με συζητήσεις για την αξία των ποιητικών ειδών.

Ο τελευταίος από τους ελεγειακούς, ο Οβίδιος, γράφει και επική ποίηση, αλλά την ανανεώνει: δημιούργησε μια μυθολογική «αντι-Αινειάδα», τις Μεταμορφώσεις (Metamorphoses). Το επικό αυτό ποίημα περιλαμβάνει 250 περίπου μύθους, κυρίως ελληνικής προέλευσης, που περιέχουν κάποιο στοιχείο μεταμόρφωσης (π.χ. ο μύθος της Δάφνης, που μεταμορφώνεται στο φυτό δάφνη, για να γλιτώσει από το ερωτικό κυνήγι του Απόλλωνα).

Την ελληνική μυθολογία οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης, η Ευρώπη (αλλά ακόμη και η σύγχρονη Ελλάδα) γνώρισε κυρίως από αυτή τη θαυμαστή μυθολογική «εγκυκλοπαίδεια» των οβιδιακών Μεταμορφώσεων.

Ο ιστορικός Τίτος Λίβιος παρουσίασε τη διαδρομή της Ρώμης από την ίδρυσή της μέχρι περίπου το τέλος του 1ου αι. π.Χ. Έννοιες, όπως ο mos maiorum (το ήθος των προγόνων), η pietas (η αίσθηση του καθήκοντος, η ευσέβεια), η virtus (η αρετή), οι παραδοσιακές δηλαδή ρωμαϊκές αξίες, κυριαρχούν στην ιστοριογραφία του.

Την ίδια εποχή στον χώρο της «επιστημονικής» λογοτεχνίας ο Βιτρούβιος με το σύγγραμμά του Για την αρχιτεκτονική (De architectura) αποδεικνύει τις προχωρημένες αρχιτεκτονικές γνώσεις της εποχής.

 

Μετακλασική εποχή 14 μ.Χ.-μέσα του 3ου αι. μ.Χ.

Γενικά χαρακτηριστικά

Στην πολιτική ζωή, το κράτος και την κοινωνία: βρισκόμαστε στην περίοδο των αυτοκρατόρων και η δύναμη της Γερουσίας (Senatus) διαρκώς μειώνεται. Το ρωμαϊκό κράτος γνωρίζει τη μεγαλύτερη εδαφική εξάπλωση στις αρχές του 2ου μ.Χ. αιώνα: εκτείνεται από τη Βρετανία ως τη Σαχάρα και από τον Ατλαντικό ως τον Δούναβη και τον Ευφράτη. Όμως, από τα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. η Ρώμη δέχεται σημαντικές εξωτερικές πιέσεις που θα ενταθούν τον 3ο και τον 4ο αιώνα.

Το 212 μ.Χ. αναγνωρίζεται το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη σε κάθε κάτοικο της τεράστιας αυτοκρατορίας.

Ο χριστιανισμός εξαπλώνεται και δημιουργεί προοδευτικά μια νέα πραγματικότητα.

 

Στα γράμματα: η λατινική γλώσσα και λογοτεχνία έχουν ωριμάσει.
Οι λογοτέχνες της εποχής γνωρίζουν καλά και τις δύο κλασικές γλώσσες (Λατινικά και Ελληνικά).

Παρουσιάζεται το φαινόμενο του κλασικισμού, δηλαδή έντονη προσπάθεια απομίμησης της λογοτεχνίας της κλασικής περιόδου. Μάλιστα, πρότυπα πλέον δεν είναι μόνο οι Έλληνες κλασικοί αλλά και οι Ρωμαίοι (π.χ. Βεργίλιος, Κικέρων, κ.ά.).

Προς το τέλος της περιόδου εμφανίζεται και το φαινόμενο του αρχαϊσμού, δηλαδή στροφή του ενδιαφέροντος και προς στους προκλασικούς.

Χαρακτηριστικό είναι, ακόμη, ότι τώρα ο λογοτέχνες προέρχονται συχνότερα από τις επαρχίες, ενώ στις προηγούμενες περιόδους οι συγγραφείς και οι ποιητές προέρχονταν κυρίως από την Ιταλία.

Οι εξελίξεις που σημειώνονται λόγω του χριστιανισμού επηρεάζουν και τη λογοτεχνική παραγωγή: εμφανίζονται οι πρώτοι χριστιανοί συγγραφείς.

Στη διάρκεια της περιόδου καλλιεργείται μεγάλο εύρος λογοτεχνικών ειδών:
• Γραμματικοί εκπονούν πραγματείες για τη γλώσσα και Σχόλια για τα κλασικά κείμενα (π.χ. για την Αινειάδα ή τις ρωμαϊκές κωμωδίες).
  
  
• Γράφονται επιστημονικές πραγματείες, όπως η «εγκυκλοπαίδεια» των επιστημών που συνέταξε ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος και αποτέλεσε το πρότυπο για ανάλογες μεταγενέστερες συνθέσεις.
  
  
• Καλλιεργείται η νομολογία, που θα αποτελέσει την πηγή της νομοθεσίας του Ιουστινιανού μερικούς αιώνες αργότερα, αλλά και γενικότερα τη βάση του σύγχρονου ευρωπαϊκού δικαίου.
  
  
• Οι επικοί ποιητές της περιόδου είτε μιμούνται είτε προσπαθούν να ανατρέψουν το πρότυπο του Βεργιλίου.
  
  
• Γράφονται επίσης: ιστορικά έργα υψηλού επιπέδου, βιογραφικά έργα, επιγράμματα και σάτιρες, επιστολές, μυθιστορήματα.
  
  
• Ο Σενέκας ο Νεότερος γράφει φιλοσοφικές πραγματείες στα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια. Η στωική φιλοσοφία του είχε ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό και παρουσίαζε ομοιότητες με τη χριστιανική διδασκαλία, γι’ αυτό συγκέντρωσε μεγάλη συμπάθεια στους χριστιανικούς κύκλους.

Ο Σενέκας συνέθεσε επίσης αρκετές τραγωδίες, επηρεασμένες κυρίως από τον Ευριπίδη (έγραψε π.χ. μια δική του Μήδεια). Με τη σειρά του ο ίδιος ο Σενέκας αποτελεί μια σημαντικότατη πηγή επιρροής για το μεταγενέστερο ευρωπαϊκό θέατρο: Ευρωπαίοι δραματουργοί συχνά, μάλιστα, γνώρισαν τον Ευριπίδη και τους Έλληνες τραγικούς όχι απευθείας από τα ελληνικά κείμενα, αλλά με τη διαμεσολάβηση του Σενέκα (π.χ. ο Ρακίνας).

– Ο Πετρώνιος γράφει ένα εμβληματικό μυθιστόρημα, τα Σατυρικά (Satyrica), όπου αφηγείται ποικίλες ερωτικές περιπέτειες με απροκάλυπτη σεξουαλικότητα. Αποτελεί σπουδαίο κεφάλαιο στην ιστορία της λογοτεχνίας, εμπνέοντας ακόμη και κινηματογραφιστές της εποχής μας (π.χ. τον Φελίνι).

– Σημαντική εξέλιξη: εμφανίζονται χριστιανοί συγγραφείς, κυρίως στη βόρεια Αφρική. Ο χριστιανισμός δημιουργεί ένα νέο πλαίσιο του χριστιανισμού μέσα στο οποίο θα αναζωογονηθούν σταδιακά τα είδη της εθνικής γραμματείας.

 

 

 

Ύστερη Αρχαιότητα (μέσα του 3ου αι. μ.Χ.- 6ος αι. μ.Χ.)

Γενικά χαρακτηριστικά

Στην πολιτική ζωή και στο κράτος: διαδραματίζονται σοβαρές ιστορικές εξελίξεις. Βαρβαρικές επιδρομές προξενούν προβλήματα στα σύνορα. Η δυναστεία του Μ. Κωνσταντίνου εξασφαλίζει σταθερότητα. Ιδρύεται η Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη) το 330 μ.Χ..

Σημειώνονται μεταναστεύσεις λαών στην Ανατολή και τη Δύση.
Διασαλεύεται η ενότητα του ρωμαϊκού κράτους. Το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας παραμένει ισχυρό και ακμάζει, ενώ το δυτικό υποκύπτει στους βαρβάρους.

Ο χριστιανισμός αναγνωρίζεται ως επίσημη θρησκεία. Η Εκκλησία γίνεται ένα αναγνωρισμένο κέντρο εξουσίας.

 

Στα γράμματα: η σταθερότητα που εξασφαλίζει η δυναστεία του Μ. Κωνσταντίνου οδηγεί και σε άνθηση της λογοτεχνίας.

Λόγω του χριστιανισμού η λογοτεχνία αποκτά έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα.
Η οικουμενική διάσταση της αυτοκρατορίας αποτυπώνεται και στη λογοτεχνία. Οι συγγραφείς και ποιητές που γράφουν στα Λατινικά προέρχονται από περιοχές εκτός Ιταλίας: είναι κυρίως Ισπανοί, Γάλλοι, Αφρικανοί.

Η νέα κοινωνική πραγματικότητα δημιουργεί και ένα νέο αναγνωστικό κοινό: ένα πλήθος κρατικών λειτουργών, υπαλλήλων και επαγγελματιών διαθέτει κάποια καλλιέργεια.

Νέα είδη, συχνά με ψυχαγωγικό και ευχάριστο περιεχόμενο, κάνουν την εμφάνισή τους, π.χ. η ακροστιχίδα, το αίνιγμα κ.ά.

Η λατινική γλώσσα, καθώς μιλιέται από όλο και ευρύτερα στρώματα εκτός Ιταλίας, απομακρύνεται από τη Λατινική των κλασικών χρόνων και παρουσιάζει μεταβολές που προαναγγέλλουν τις εξελίξεις των επόμενων αιώνων.

Ο Βοήθιος συνέθεσε δικά του φιλοσοφικά έργα, επιπλέον όμως σχολίασε και μετέφρασε τον Αριστοτέλη στα Λατινικά: χάρη σε αυτόν μελέτησε την αριστοτελική φιλοσοφία η μεσαιωνική Δύση.

Τον 4ο αι. εμφανίζονται στη Δύση ‒όπως συνέβη και στην Ανατολή‒ τρεις ιεράρχες, που χαρακτηρίζονται «Πατέρες της Εκκλησίας». Με το έργο τους συνδέουν τον χριστιανισμό με τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και συζητούν σε βάθος θρησκευτικά ζητήματα:

Ο Αμβρόσιος, επίσκοπος Μεδιολάνων (Μιλάνου), γράφει τους Ύμνους.

Ο Ιερώνυμος μετέφρασε την Αγία Γραφή: η λεγόμενη Vulgata θεωρείται μέχρι σήμερα η μόνη έγκυρη λατινική απόδοση της Βίβλου.

Ο Αυγουστίνος με τα έργα του, π.χ. Πολιτεία του Θεού (De civitate Dei), έγινε ένα από τα θεωρητικά θεμέλια του Μεσαίωνα, με τεράστια επίδραση και κατά τους Νεότερους Χρόνους στην ευρωπαϊκή σκέψη. Η ρωμαϊκή λογοτεχνία δεν τελειώνει τον 6ο αιώνα· συνεχίζεται στα χρόνια του Μεσαίωνα (6ος-13ος αι.) αλλά και κατά τη διάρκεια του Ουμανισμού και των Νεότερων Χρόνων («νεολατινική γραμματεία»). Η παράδοση των κλασικών συγγραφέων, άλλωστε, δεν διακόπτεται ποτέ.

Μετά τις βαρβαρικές επιδρομές και τη διείσδυση των γερμανικών γλωσσών, διαμορφώνονται σταδιακά οι ρωμανικές γλώσσες. Έτσι, η Λατινική της λογοτεχνίας γίνεται ακατανόητη για τον πολύ κόσμο. Παρέμεινε, όμως, για αιώνες η μόνη γραπτή γλώσσα, η γλώσσα με την οποία μεταδιδόταν η γνώση, γι’ αυτό και συνδέθηκε με τα πανεπιστήμια και την επιστήμη διαχρονικά.

Τα λατινικά κείμενα όλων των εποχών εξακολουθούν να διαβάζονται στο πρωτότυπο ή μεταφρασμένα, επηρέασαν και επηρεάζουν τη νεότερη πνευματική παραγωγή και παραμένουν πάντοτε βασικός πόλος παιδείας και πολιτισμού.

Χάρτης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στην εξάπλωση της από το θάνατο
του Αυγούστου μέχρι το θάνατο του Τραϊανού

 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Με το βιβλίο αυτό επιχειρούμε να φέρουμε το μαθητή σε μια πρώτη επαφή με τη λατινική γλώσσα. Το βιβλίο αποτελείται από 20 ενότητες -μαθήματα, στα οποία διδάσκεται ένα βασικό λεξιλόγιο και τα στοιχειώδη γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα της λατινικής.

Η κάθε ενότητα περιλαμβάνει: (α) Μια πραγματολογική εισαγωγή στο περιεχόμενο του κειμένου που ακολουθεί. Οι εισαγωγές αυτές, πέρα από τις συγκεκριμένες πληροφορίες που περιέχουν γύρω από τη ρωμαϊκή λογοτεχνία, τον πολιτισμό και την ιστορία, έχουν επίσης το σκοπό να δώσουν μια πολύ γενική εικόνα για θέματα που αφορούν τη ρωμαϊκή σκέψη και ιδεολογία. Οι εισαγωγές αυτές είναι ενημερωτικές και δεν πρέπει να περιλαμβάνονται στην εξεταστέα ύλη. (β) Ένα σύντομο λατινικό κείμενο, που επιλέχθηκε με στόχο την παρουσίαση ενός συγκεκριμένου κάθε φορά γραμματικού ή συντακτικού φαινομένου. Οι λέξεις που αποτελούν το αντικείμενο του κάθε μαθήματος σημειώνονται με αστερίσκο. (γ) Το λεξιλόγιο, όπου εξηγούνται οι άγνωστες λέξεις και φράσεις του κειμένου. (δ) Στοιχεία ετυμολογίας για ορισμένες λέξεις του κειμένου, που σημειώνονται στο λεξιλόγιο με αριθμούς σε μικρές παρενθέσεις. Για τις λέξεις αυτές δίνουμε συγγενικές τους αρχαιοελληνικές· επίσης νεοελληνικές λέξεις που προέρχονται από τις αντίστοιχες λατινικές είτε απευθείας -για ευκολία παρακάμπτουμε τους μεσαιωνικούς ελληνικούς τύπους- είτε με τη μεσολάβηση κάποιας νεότερης, κυρίως λατινογενούς, γλώσσας. Επίσης σημειώνουμε τις συγγενικές λατινικές λέξεις που είναι ήδη γνωστές. Ο στόχος των «ετυμολογικών» είναι διπλός: να κάνουμε ευκολότερη την απομνημόνευση των λέξεων και να δείξουμε τη συγγένεια της λατινικής με την ελληνική (αρχαία και νέα). (ε) τις παρατηρήσεις: εδώ παρουσιάζονται τα γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα του κειμένου. Όπου χρειάζεται, παραπέμπουμε στη Γραμματική της λατινικής γλώσσας που χρησιμοποιείται στα Λύκεια, ή στο Επίμετρο αυτού του βιβλίου. Βέβαια, ο καθηγητής μπορεί να παραπέμπει τους μαθητές του στη Γραμματική και σε όποιες άλλες περιπτώσεις νομίζει ότι επιβάλλεται. Για να βοηθήσουμε το μαθητή στην κατανόηση και εκμάθηση των γραμματικών και των συντακτικών φαινομένων της λατινικής, συχνά επισημαίνουμε τα αντίστοιχα φαινόμενα της αρχαίας ελληνικής για σύγκριση. (στ) Τις ασκήσεις, όπου οι μαθητές ασκούνται στα γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα του μαθήματος. (ζ) Ένα ευχάριστο πεζό ή ποιητικό κείμενο σε ελεύθερη μετάφραση. Στα κείμενα αυτά, που δεν προορίζονται για εκμάθηση και εξέταση, υπογραμμίζουμε τη λέξη ή τις λέξεις που συνδέονται με το μάθημα που προηγήθηκε.

 

ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

=	σημασιολογική αντιστοιχία· π.χ. curo = φροντίζω
≃	σημασιολογική και ετυμολογική αντιστοιχία· π.χ. pes, pedis ≃ πόδι.
>	η λέξη που βρίσκεται στα δεξιά του συμβόλου παράγεται ή προέρχεται από αυτήν που βρίσκεται στα αριστερά π.χ. amīcus > amicitia.
<	η λέξη που βρίσκεται στα αριστερά του συμβόλου παράγεται ή προέρχεται από αυτήν που βρίσκεται στα δεξιά· π.χ. validus < valeo.
≥	η λέξη που βρίσκεται στα δεξιά του συμβόλου προέρχεται από τη λέξη που βρίσκεται στα αριστερά και έχει την ίδια σημασία· π.χ. τραγωδία ≥ tragoedia.
≤	η λέξη που βρίσκεται στα αριστερά του συμβόλου προέρχεται από τη λέξη που βρίσκεται στα δεξιά και έχει την ίδια σημασία: barbarus ≤ βάρβαρος.
<<	δηλώνει λέξη της νέας ελληνικής που προέρχεται από τη λατινική μέσω μιας νεότερης ξένης γλώσσας, π.χ. cura φροντίδα· πρβ. κούρα << ιτ.
F	δίγαμμα, γράμμα της ελληνικής που εξαφανίστηκε· συνήθως αντιστοιχεί προς το ν της λατινικής και το προσθέτουμε σε ελληνικές λέξεις για να δείξουμε την ετυμολογική τους συγγένεια με τη λατινική (π.χ. video βλέπω· πρβ. ἰδεῖν< Fιδεῖν).
*	ο αστερίσκος στο λατινικό κείμενο σημειώνεται πάνω από λέξεις που αφορούν το γραμματικό ή συντακτικό περιεχόμενο του συγκεκριμένου μαθήματος.
*	αστερίσκος στις ετυμολογίες, στην παραγωγή κτλ. δηλώνει γραμματικό τύπο αμάρτυρο (που υποθέτουμε δηλ. ότι υπήρξε αλλά δε σώθηκε)· π.χ. eram (ήμουν) <*es-am. Επίσης σημειώνεται δίπλα στα ρήματα που ανήκουν στην κατηγορία του capio.
-	το σύμβολο αυτό πάνω από φωνήεν της λατινικής δείχνει ότι το φωνήεν είναι μακρόχρονο· το χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε (α) τις μακρόχρονες παραλήγουσες (απαραίτητο για τον τονισμό), π.χ. honōro τιμώ (β) μακρόχρονο ο που στα ελληνικά αποδίδεται με ω ή αντι­στοιχεί σε ω π.χ. Didō η Διδώ· custōdia φυλακή (πρβ. κουστωδία)· Rōma η Ρώμη (γ) μακρόχρονο ē που στα ελληνικά αποδίδεται με η ή αντιστοιχεί σε η, π.χ. Cornēlius ο Κορνήλιος· cēra κερί, κηρός. (δ) μακρόχρονο φωνήεν σε λέξη που υπάρχει περίπτωση να την μπερδέψουμε με άλλη ομόγραφή της, π.χ. līber ελεύθερος, lĭber βιβλίο, (ε) ριζικό φωνήεν που έχει πάθει έκταση, π.χ. vēni (πρκ. του vĕnio έρχομαι) (στ) μακρόχρονο φωνήεν που δεν αποτελεί δίφθογγο με το διπλανό του, π.χ. poēta ποιητής.
˘	το σύμβολο αυτό πάνω από φωνήεν δείχνει ότι το φωνήεν είναι βραχύχρονο· το χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε (α) το βραχύχρονο συνδετικό φωνήεν στο απαρέμφατο των ρημάτων της γ' συζυγίας που τη διαφοροποιεί από τη β' συζυγία, π.χ. legĕre (απαρ. του lego) (β) βραχύχρονο φωνήεν που δεν αποτελεί δίφθογγο με το διπλανό του π.χ. coĕtus συνάθροιση, (γ) βραχύχρονο φωνήεν σε λέξη που υπάρχει περίπτωση να τη μπερδέψουμε με άλλη ομόγραφή της, όπως lĭber και līber.

αγγλ.:	λέξη αγγλική.
αρχ.ή	ελλ.: λέξη αρχαιοελληνική (οι αρχαιοελληνικές λέξεις δίνονται με πλάγια γράμματα)
βεν.:	λέξη βενετική.
γαλλ.:	λέξη γαλλική.
ιτ.:	λέξη ιταλική.
βλ.:	βλέπε
πρβ.:	παράβαλε
(.):	δίνονται πρόσθετα στοιχεία, αντιστοιχίες, επεξηγήσεις, ανάλυση λέξεων κτλ.

συνδ. φων.: συνδετικό φωνήεν.