Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Δημήτριος Καταρτζής

[Από τη χρεία να οδηγούμαστε εις τα αναγκαία]

Ως εδώ εδείξαμε την ασκημιά της σπουδής μας, για να νιώσουμε καλύτερα την καλλονή της κατόπι στο λόγο μας. Επειδή λοιπόν κι απ' τη χρεία πόχουμε πρέπει να οδηγιούμαστε στα αναγκαία και να τα σπουδάζουμε, ποιος άλλος θα την δείξει αυτήνα παρά η φρόνηση, η οποία είναι αρετή αρετών καθώς την είπαν οικειότερα, η συνοδιά των αρετών; Κι αλήθεια, χωρίς τη συνοδιά της καμιά αρετή δεν είν' τέτοια· ωσάν οπού πε με, τι άλλο πράγμα είν' η ελευθεριότητα παρά μια φρονιμάδα στη δοσοληψία κι εξής αρετές ομοίως; Όθε κι οι πέντε παρθένες έχασαν την αρετή τους, γιατί δεν είχαν τη φρόνηση· άρα και η σπουδή πρέπει να γένεται με φρόνηση, για να 'ν' αρετή κι όχι κακία. Μα εννοούμε κι αυτή τη φρόνηση προσδιορισμένη στο δικό μας έθνος, γιατί κι αυτή σαν το δίκαιο διαφέρει κατά έθνη και τόπους.

Λοιπόν η φρόνησή μας μας λέγει πως η πρώτη χρεία μας και τιμή είναι να ξέρουμε καλά τη γλώσσα που συντυχαίνουμε, την οποία και να τη γράφουμε πάλι έτζι, για να είμαστε λόγιοι και να μπορούμε στη δική μας γλώσσα με τη γλώσσα και το κοντύλι να εκφράζουμε κάθε έννοια με δικές μας λέξεις και όρους, καθώς το κάμνουν όλα τα πεπολιτευμένα έθνη· αυτό λοιπόν γένεται, όταν η καθαυτό σπουδή μας γένεται σε αυτήνα και κάθε άλλη σπουδή μας για αυτήνα.

Κατά δεύτερο λόγο έχουμε να μαθαίνουμε τα ελληνικά και την παιδεία που έχουν τα ελληνικά τα συγγράματα σα μια αξιόλογη παιδεία και γλώσσα που ήταν και είναι κοντά σ' όλα τα έθνη της Ευρώπης και το περισσότερο για τα πατερικά μας βιβλία, αλλά και σαν απόγονοι που είμαστε των συγγραφέων εκείνων κι αυτωνών των βιβλίων, και μάλιστα για να καλλιεργήσουμε, να καλλωπίσουμε και να πλουτύνουμε τη γλώσσα που λαλούμε, ο έστι ν' αναγινώσκουμε τα ελληνικά για τη γλώσσα μας, τα ρωμαίικα, κι όχι για τα ελληνικά πάλε. Επειδή όμως στα ελληνικά δεν έχουμ' εμείς όλες τις επιστήμες χώρια χώρια, αλλά πολλές είναι συμπεφυρμένες κι ανακατωμένες, και μάλιστα η ιστορία η εκκλησιαστική και η θύραθεν, κι η γεωγραφία και χρονολογία, τα δυο της μάτια, απ' τις οποίες έχουμε μεγαλότατη χρεία· αλλά και ό,τι θε να πούμε και θε να φιλοσοφήσουμε, πρέπει πρώτα να ξέρουμε τον κόσμο και τα διάφορα μέρη του, κι εκείνα που περιέχουν: τον άνθρωπο με όλες τες μεγάλες του φαμελιές πρώτα και τώρα, τα ζώα, φυτά κι ορυκτά.

Όθεν για να πληροφορηθεί κανείς σ' αυτά απ' τα βιβλία του, ελληνικά ό,τι έχουν, πρέπει να τα διαβάσ' όλα, πράγμα όχι δυνατό σ' όλους· στα φράγκικα πλην είν' η ανάλυση όλων των ελληνικών μας βιβλίων. Πρέπει για τούτο λοιπόν να μάθουμε μια ζουντανή γλώσσα της Ευρώπης, όποια κι αν είναι, ας είν' η φραντζέζικη που 'ν' η κοινή της· και μ' αυτόν τον εύκολο τρόπο καταλαβαίνουμε καλά όλα τα ελληνικά μας βιβλία που 'ν' η πηγή της σοφίας της ευρωπαϊκής. Προσέτι, επειδή στα ελληνικά απ' την καταστροφή μας κι εδώθες λείπ' η συνέχεια της ιστορίας και η πρόοδος στις άλλες επιστήμες και τέχνες μ' όλα τα παρόντα που 'ναι στον κόσμο, πρέπει πάλε στα φραντζέζικα να τα γυρεύουμ' αυτά, και να έχουμε οπωσούν είδησ' απ' όλες τις μαθήσεις, να επιμένουμε' όμως και να προκόβουμε με θεμέλιο σ' εκείνην που απαιτείτο επάγγελμά μας.

σπουδή: εκπαίδευση.
χρεία: ανάγκη.
φρόνηση: σύνεση, ορθοφροσύνη.
οικειότερα: καταλληλότερα.
συνοδιά (και συνοδεία): συντροφιά.
πε με: πες μου.
η ελευθεριότητα... ομοίως: το ελεύθερο φρόνημα απαιτεί σύνεση στις σχέσεις μας με τους άλλους (= δοσοληψία), όπως και στις άλλες αρετές.
προσδιορισμένη: καθορισμένη, προσαρμοσμένη.
συντυχαίνω: μιλώ.
έτζι: έτσι.
λόγιος: μορφωμένος.
με τη γλώσσα και με το κοντύλι: με τον προφορικό και το γραπτό λόγο.
πεπολιτευμένα: πολιτισμένα.
ελληνικά: τα αρχαία ελληνικά.
πατερικά βιβλία: τα βιβλία των πατέρων της εκκλησίας.
αυτωνών (των βιβλίων): των δικών τους (βιβλίων).
ο έστι: πράγμα που σημαίνει, δηλαδή.
συμπεφυρμένος (συμφύρω): ανάμεικτος.
η θύραθεν (ιστορία): η ελληνική (ιστορία).
πλην: όμως.
φραντζέζικη: γαλλική. 
απ' την καταστροφή μας κι εδώθες: από την υποδούλωση μας και μετά.
παρόντα: τωρινά, σύγχρονα.
οπωσούν: οπωσδήποτε, κάπως.
μάθηση: γνώση.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποια σημασία αποδίδει στη φρόνηση ο Καταρτζής και πώς δικαιολογεί τη σημασία αυτή;
2. Ποιες γλώσσες συμβουλεύει να μαθαίνουν οι νέοι και για ποιους λόγους θεωρεί αναγκαία την εκμάθησή τους;
3. Ο Καταρτζής προτείνει, σύμφωνα με τις αντιλήψεις του διαφωτισμού, την ανανέωση της παιδείας στο περιεχόμενο και στο πνεύμα της. Σε ποια χωρία φαίνεται αυτό;

Δημήτριος Καταρτζής (ή Φωτιάδης) (1730-1807)

Ο κυριότερος εκπρόσωπος του φαναριώτικου διαφωτισμού. Γεννήθηκε ίσως στην Κωνσταντινούπολη, όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα, και έζησε στο Βουκουρέστι. Κατέλαβε υψηλά δικαστικά αξιώματα και τιμήθηκε με τον τίτλο του Μεγάλου Λογοθέτη. Σχεδίασε ένα ευρύ πρόγραμμα για τη μεταρρύθμιση της παιδείας της εποχής του σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, όπως εκφράστηκαν στην Εγκυκλοπαίδεια του Diderot. Τις απόψεις του αυτές τις ανέπτυξε σε κείμενα του από το 1783 ως το 1791. Η προσωπικότητά του επηρέασε πολλούς εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού, όπως το Ρήγα Βελεστινλή, το Δανιήλ Φιλιππίδη, το Γρηγόριο Κωνσταντά, τον Αθανάσιο Χριστόπουλο κ.ά.

Κρήνη στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης,
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη