VII1.1 Η ύστερη αρχαιότητα (4ος-6ος αι. μ.Χ.). Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους (4ος-5ος αι. μ.Χ.). Ο Διοκλητιανός και η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας.

1. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους (4ος-5ος αι. μ.Χ.)

Οι αιτίες που οδήγησαν στην παρακμή του ρωμαϊκού κράτους αλλοίωσαν βαθμιαία αλλά σταθερά τα χαρακτηριστικά οργάνωσης και λειτουργίας ολόκληρου του αρχαίου κόσμου. Συγχρόνως όμως δημιούργησαν νέα δεδομένα, τα οποία μετεξελίχθηκαν στη διάρκεια των επομένων αιώνων (4ο-6ο αι. μ.Χ.) σε γνωρίσματα ενός καινούργιου κόσμου, του «μεσαιωνικού». Η περίοδος αυτή της ύστερης αρχαιότητας αποτελεί ουσιαστικά ένα μεταβατικό στάδιο.
Στην αρχή αυτής της περιόδου ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός με τις μεταρρυθμίσεις του αναδιοργάνωσε το κράτος, δίνοντας απολυταρχικό χαρακτήρα στη διοικητή του.
Στη συνέχεια, ο Μ. Κωνσταντίνος, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας και την αποδοχή του Χριστιανισμού, δημιούργησε τις προϋποθέσεις μετεξέλιξης της αυτοκρατορίας. Η ρωμαϊκή Ανατολή ισχυροποιήθηκε και διαμόρφωσε προοδευτικά τη βυζαντινή φυσιογνωμία της. Γι' αυτό και η περίοδος αυτή (4ος-6ος αι. μ.Χ.) ονομάζεται πρωτοβυζαντινή.
Το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα του 4ου αι. μ.Χ. η αυτοκρατορία ήταν διαιρεμένη σε Ανατολικό και Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος. Η διαίρεση αυτή οριστικοποιήθηκε τo 395 μ.Χ. και υπήρξε καθοριστική για τις μετέπειτα εξελίξεις και των δύο τμημάτων της αυτοκρατορίας.
Στο ανατολικό τμήμα, το ελληνικό στοιχείο ήταν κυρίαρχο· είχε επηρεαστεί όμως από τη ρωμαϊκή κρατική παράδοση, που διατηρήθηκε έντονη, και το Χριστιανισμό, που αναγνωρίστηκε ως επίσημη θρησκεία. Η σύνθεση αυτών των γνωρισμάτων δημιούργησε ένα νέου τύπου πολίτη, το βυζαντινό, ο οποίος ανεξάρτητα από την εθνολογική τον προέλευση, αγωνίστηκε για τη διατήρηση της αυτοκρατορίας.
Η πορεία του δυτικού τμήματος ήταν όμως διαφορετική. Η οριστική διαίρεση ταυτίζεται εδώ με το τέλος του αρχαίου κόσμου. Το κράτος αποδυναμωμένο στη διάρκεια του 5ου αι. μ. Χ. κατακλύστηκε από ξένους λαούς.
Οι Γότθοι και οι Ούνοι εισέβαλαν στα εδάφη τον. Οι «βαρβαρικές» επιδρομές, που είναι γνωστές ως η μεγάλη μετανάστευση των λαών, αντιμετωπίστηκαν με επιτυχία από το Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος. Αντίθετα, το Δυτικό κράτος καταλύθηκε (476 μ.Χ.) και γερμανικοί λαοί εγκαταστάθηκαν στα εδάφη του.

1.1 Ο Διοκλητιανός και η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας

Οι διοικητικές αλλαγές. Όταν ο Διοκλητιανός έγινε αυτοκράτορας (284 μ.Χ.) θέλησε να φέρει την τάξη στο ρωμαϊκό κράτος. Επειδή είχε αποδειχθεί ότι ένας άρχοντας δεν επαρκούσε για τις ανάγκες της διοίκησης της αυτοκρατορίας, ο Διοκλητιανός, αν και απολυταρχικός, αποφάσισε να προχωρήσει σε τολμηρές διοικητικές αλλαγές μοιράζοντας την εξουσία. Η μεταβολή του διοικητικού συστήματος ανταποκρίνεται κυρίως στην ανάγκη άμεσης παρέμβασης του στρατού και καλύτερης φύλαξης των συνόρων.

Ο Διοκλητιανός κυβέρνησε το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας και έδωσε τη διοίκηση του δυτικού σ' έναν αφοσιωμένο σ' αυτόν στρατιωτικό, το Μαξιμιανό. Οι δύο αυτοί αυτοκράτορες, που πήραν τον τίτλο του Αυγούστου, παραχώρησαν στη συνέχεια τη διοίκηση ενός μέρους από τις περιοχές που κυβερνούσαν σε δύο συνάρχοντες: ο Διοκλητιανός στον Γαλέριο και ο Μαξιμιανός στον Κωνστάντιο το Χλωρό. Οι δύο συνάρχοντες έφεραν τον τίτλο του Καίσαρα. Έτσι η εξουσία μοιράστηκε σε τέσσερα διαφορετικά κέντρα. Στην Ανατολή, Αύγουστος ήταν ο Διοκλητιανός με έδρα τη Νικομήδεια της Βιθυνίας και Καίσαρας ο Γαλέριος με έδρα το Σίρμιο, στη σημερινή Σερβία. Παράλληλα, στη Δύση Αύγουστος ήταν ο Μαξιμιανός με έδρα το Μιλάνο στην Ιταλία και Καίσαρας ο Κωνστάντιος ο Χλωρός με έδρα τους Τρεβήρους στη Γαλατία.
Το σύστημα αυτό ονομάστηκε Τετραρχία και επέτυχε να διατηρήσει προς στιγμή την ακεραιότητα της αυτοκρατορίας. Η Ρώμη ήταν θεωρητικά η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας και παρέμεινε η έδρα της συγκλήτου.

Η αλλαγή στη μορφή του πολιτεύματος. Ο Διοκλητιανός μετέβαλε το χαρακτήρα της μοναρχίας¹. Όλο το κράτος χωρίστηκε σε μικρές επαρχίες, τη διοίκηση των οποίων ανέλαβαν υπάλληλοι που διορίζονταν από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Ο στρατός κάθε περιοχής είχε δικούς του διοικητές, διαφορετικούς από εκείνους των επαρχιών. Μ' αυτόν τον τρόπο αφαιρέθηκε από το στρατό η πολιτική εξουσία.
Η σταδιακή συγκέντρωση των εξουσιών στο πρόσωπο του αυτοκράτορα επικυρώθηκε με την υιοθέτηση από τον Διοκλητιανό του πρωτοκόλλου της αυλής των Σασανιδών βασιλέων της Περσίας. Ο αυτοκράτορας έγινε απροσπέλαστος για τους υπηκόους του, στις εμφανίσεις του φορούσε το διάδημα και την πορφύρα* και επέβαλλε την προσκύνηση. Περιβλήθηκε, τέλος, με την ιερότητα που του απέδιδε η προσφώνηση «Ζευς» και η απαίτηση να λατρεύεται ως θεός.

Νόμισμα με ανάγλυφη παράσταση της κεφαλής τον Διοκλητιανού {Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο)

1. Τα αίτια της επιτυχίας του Διοκλητιανού

Η επιτυχία του οφείλεται στα ίδια αίτια που είχαν συντελέσει στην επιτυχία του Αυγούστου διακόσια πενήντα χρόνια πριν. Ο ίδιος δεν ήταν καθόλου ανώτερος από πολλούς διακεκριμένους αυτοκράτορες του αιώνα και την αρχή για κάθε μια από τις μεταρρυθμίσεις του είχαν κάνει ήδη οι προκάτοχοι του. Ο Διοκλητιανός όφειλε τη σταθερότητα του θρόνου του κυρίως στην κόπωση και στην αηδία που είχαν καταλάβει το στρατό και την κοινωνία - αισθήματα που επικρατούσαν και όταν ο Αύγουστος ανέβηκε στην εξουσία. Ο κόσμος διψούσε για ειρήνη και ζητούσε να επιστρέψει σε μια λίγο-πολύ ήρεμη ζωή. Σταδιακά ο αυτοκράτορας αποκτούσε περισσότερους οπαδούς, πρόθυμους να τον βοηθήσουν στο δύσκολο έργο του, την αποκατάσταση της ειρήνης και της τάξης. Με όλα αυτά δεν θέλω να αρνηθώ πως ο Διοκλητιανός ήταν μια μεγάλη προσωπικότητα. Η αξία του, όπως και η αξία του Αυγούστου, βρίσκεται στο γεγονός πως συνειδητοποίησε το πνεύμα των καιρών του και μπόρεσε να

το εκμεταλλευτεί. Εξάλλου, όπως ο Αύγουστος, έτσι και ο Διοκλητιανός δεν εισήγαγε καμία νέα βασική αρχή: απλώς τις τάσεις που αναπτύσσονταν ασυντόνιστα μέσα στη σύγχυση της εποχής τις συγκέντρωσε σε ένα ενιαίο σύνολο και του έδωσε τη μονιμότητα νομικού καθεστώτος. Κύριος στόχος του δεν ήταν η ευημερία των υπηκόων του αλλά η ανόρθωση και η ενίσχυση του κράτους: με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα από κάθε προκάτοχο του θυσίασε τα συμφέροντα του λαού στα συμφέροντα του κράτους.

Μ. Rostovtzeff, ό.π., σ. 315.

Η συγκέντρωση όλων των εξουσιών σ' ένα πρόσωπο άλλαξε ουσιαστικά το πολιτειακό σύστημα του Αυγούστου. Μετέβαλε δηλαδή την Ηγεμονία (Principatus) σε Απόλυτη Μοναρχία (Dominatus). Ο πρώτος πολίτης του κράτους (princeps) έγινε τώρα απόλυτος μονάρχης (dominus).

Το σύμπλεγμα της Τετραρχίας (περ. 300 μ.Χ.). Απεικονίζει ανά δύο τους Τετράρχες: Διοκλητιανό - Μαξιμιανό, Γαλέριο - Κωνστάντιο Χλωρό. (Βενετία, Νότια γωνία Αγίου Μάρκου)