2.4 Οι εμφύλιοι πόλεμοι

Ο ρωμαϊκός στρατός, που πραγματοποίησε τις μεγάλες κατακτήσεις, στη διάρκεια του 1ου αι. π.Χ. χάνει τον πραγματικό του στόχο- από μέσο εξυπηρέτησης των συμφερόντων της Ρώμης μεταβάλλεται σε μέσο πραγμάτωσης των φιλόδοξων σχεδίων των στρατηγών.

Προτομή πιθανώς του Σύλλα (1ος αι. π.Χ.). Ο Σύλλας ήταν πολιτικός αντίπαλος τον Μάριον και κύριος υποστηρικτής των αριστοκρατικών. Είναι γνωστός ιδιαίτερα για το μέτρο των προγραφών με το οποίο εξόντωσε τους πολιτικούς του αντιπάλους. (Βενετία, Αρχαιολογικό Μουσείο)

Μάριος και Σύλλας. Ο Μάριος είχε αγροτική καταγωγή και ήταν εχθρός των αριστοκρατικών.Διακρίθηκε σε ικανό στρατιωτικό ηγέτη, είχε όμως περιορισμένες πολιτικές ικανότητες. Τη δύναμή του ουσιαστικά αντλούσε από την αγάπη που έτρεφε γι' αυτόν ο στρατός. Μετά από σημαντικές νίκες στα τέλη του 2ου αι. π.Χ. – πρώτα κατά του Ιουγούρθα, βασιλιά της Νουμιδίας (σημ. Αλγερία), και στη συνέχεια κατά των Κίμβρων και Τευτόνων, γερμανικών φυλών που λεηλατούσαν την κεντρική Ευρώπη και τη Β. Ιταλία - προχώρησε σε αλλαγές που μετέβαλαν το χαρακτήρα και την τακτική του στρατού. Ο στρατός έχασε τον εθνικό του χαρακτήρα, έγινε επαγγελματικός και αποτέλεσε όργανο στα χέρια του στρατηγού με στόχο να εξυπηρετήσει τις φιλοδοξίες του. Οδηγήθηκε σε πολέμους όχι με στόχο το μεγαλείο της Ρώμης αλλά την απόκτηση πλούτου.
Ο Μάριος ήρθε σε ανοικτή ρήξη με το Σύλλα, όταν

η σύγκλητος ανέθεσε στον τελευταίο την εκστρατεία στη Μ. Ασία κατά του Μιθριδάτη, βασιλιά του Πόντου. Την ίδια εντολή όμως απέσπασε και ο Μάριος από τη συνέλευση του λαού. Ο Σύλλας τότε υποχρέωσε με το στρατό του τη συνέλευση του λαού να αποδεχθεί την απόφαση της συγκλήτου. Η ενέργεια αυτή δεν αποτελούσε απλώς μια σύγκρουση σε επίπεδο πολιτικής αντιπαράθεσης αλλά φανερώνει το ρόλο που είχε αναλάβει πλέον ο στρατός.
Ο Σύλλας είχε αριστοκρατική καταγωγή και αναδείχθηκε σε εχθρό των δημοκρατικών. Διέθετε στρατιωτικές ικανότητες αλλά κυρίως πολιτικές και διπλωματικές. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως υποστράτηγος του Μάριου και εξελίχθηκε σε πολιτικό του αντίπαλο.
Οι στρατιωτικές του ικανότητες φάνηκαν στη διάρκεια του Συμμαχικού πολέμου και στην αντιμετώπιση του Μιθριδάτη. Οι συγκρούσεις του Σύλλα με τα μιθριδατικά στρατεύματα έγιναν σε ελληνικό έδαφος. Η Αθήνα και ο Πειραιάς υπέστησαν μεγάλες καταστροφές από το στρατό του Σύλλα (87 π.Χ.). Ο πόλεμος κρίθηκε σε δύο μάχες στη Βοιωτία (86 π.Χ.), όπου καταστράφηκαν οι δυνάμεις του Μιθριδάτη.
Ο Σύλλας για την αντιμετώπιση των πολιτικών του αντιπάλων, των οπαδών του Μάριου, έθεσε σε εφαρμογή την πολιτική των προγραφών, δηλαδή την κατάρτιση καταλόγων με τα ονόματα εκείνων που ήθελε να θανατώσει. Τις περιουσίες των προγραφέντων τις έβγαζαν σε δημοπρασία σε χαμηλές τιμές. Μ' αυτόν τον τρόπο, πολλοί οπαδοί του Σύλλα δημιούργησαν μεγάλες περιουσίες⁸.
Για να επιτύχει τους πολιτικούς του στόχους, αυτοαναγορεύθηκε δικτάτορας, αξίωμα που διατήρησε για τέσσερα χρόνια (82-79 π.Χ.). Το αξίωμα αυτό του έδινε το δικαίωμα να ενεργεί όπως ήθελε, χωρίς να συναντά την αντίδραση άλλου άρχοντα ή της συνελευσης του λαού. Με τα πολιτικά μέτρα που πήρε συνέβαλε στον περιορισμό της δύναμης των δημάρχων και στην ενίσχυση της συγκλήτου.

Πομπήιος και Καίσαρας. Μετά το θάνατο του Σύλλα αναδείχθηκε στην πολιτική κονίστρα της Ρώμης ο Πομπήιος. Είχε περιορισμένες στρατιωτικές

8. Οι προγραφές του Σύλλα

Τότε ο Σύλλας άρχισε τις σφαγές και έγιναν στην πόλη πολλοί φόνοι χωρίς περιορισμό. Πολλοί άνθρωποι χωρίς να είναι αντίπαλοι του έχασαν τη ζωή τους, επειδή είχαν μόνο προσωπικές διαφορές με τους φίλους του... Σ' όποιον έδινε άσυλο και διέσωζε ένα προγραμμένο, τον τιμωρούσε με θάνατο για τη φιλανθρωπίατου, ανεξάρτητα από το εάν ήταν αδελφός, παιδί ή γονιός του προγραμμένου. Το πιο άδικο όμως απ' όλα (ήταν): από τα παιδιά και τα εγγόνια των προγραμμένων αφαίρεσε τα πολιτικά δικαιώματα και κατάσχεσε τις περιουσίες τους.

Πλούταρχος, Σύλλας, 31.

Προτομή του Κικέρωνα (1ος αι. π.Χ.). Ο μεγαλύτερος Ρωμαίος ρήτορας είχε ως πρότυπο τον Αθηναίο ρήτορα Δημοσθένη. Έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην αποκάλυψη της συνωμοσίας του Κατιλίνα και στην προστασία του δημοκρατικού πολιτεύματος της Ρώμης. (Ρώμη, Μουσείο Καπιτωλίου)

Μικρογραφία σελίδας χειρογράφου «Φιλιππικού» λόγου του Κικέρωνα (Βιέννη, Εθνική Βιβλιοθήκη)

Προτομή πιθανώς του Γάιου Ιούλιου Καίσαρα. Ικανός στρατιωτικός και πολιτικός άνδρας. Δολοφονήθηκε από τους υπερασπιστές τον δημοκρατικού πολιτεύματος. (Ρώμη, Εθνικό Ρωμαϊκό Μουσείο)

ικανότητες και ασταθείς πολιτικές ιδέες, επιβλήθηκε όμως χάρη στην ευνοϊκή γι' αυτόν εξέλιξη των καταστάσεων. Κατάργησε στην αρχή τους νόμους του Σύλλα και στη συνέχεια έγινε ρυθμιστής των πολιτικών πραγμάτων μέσα από εκστρατείες (72-66 π.Χ.), που ουσιαστικά άλλοι τις είχαν οδηγήσει σε νικηφόρα πορεία ενώ εκείνος τις ολοκλήρωσε.
Την περίοδο της απουσίας του στην Ανατολή, όπου αντιμετώπισε εκ νέου το Μιθριδάτη και προσάρτησε νέες περιοχές στο ρωμαϊκό κράτος, ένας τυχοδιώκτης αριστοκράτης, ο Κατιλίνας, παρέσυρε σε εξέγερση δυσαρεστημένους και κακοποιούς για να καταλάβει με τη βία την εξουσία. Τα σχέδια αυτά όμως ματαίωσε ο ρήτορας και πολιτικός Κικέρων, αποκαλύπτοντας τη συνωμοσία.
Ο Πομπήιος, όταν επέστρεψε από την Ανατολή, έκανε το σφάλμα να διαλύσει το στρατό του, με αποτέλεσμα η σύγκλητος να μην αναγνωρίσει τις στρατιωτικές του ενέργειες. Το γεγονός αυτό τον οδήγησε σε συνεργασία με δύο άλλους δυσαρεστημένους άνδρες, τον πολύ πλούσιο Κράσσο και τον αριστοκρατικής καταγωγής αλλά δημοκρατικών αντιλήψεων Ιούλιο Καίσαρα. Απ' αυτή τη συνεργασία προέκυψε ένα νέο πολιτικό σχήμα, που ονομάστηκε πρώτη τριανδρία (60 π.Χ.) και ικανοποίησε προσωρινά τις φιλοδοξίες των τριών αυτών προσώπων. Από την τριανδρία ευνοήθηκε περισσότερο ο Ιούλιος Καίσαρας, γιατί κατόρθωσε να εκλεγεί ύπατος την επόμενη χρονιά και μετά το τέλος της υπατείας του να αναλάβει για πέντε χρόνια τη διοίκηση της Εντεύθεν των Άλπεων Γαλατίας, της Ναρβωνίτιδας και της Ιλλυρίας. Εκεί δημιούργησε έναν αφοσιωμένο στρατό και επέκτεινε τις κατακτήσεις του από το Ρήνο ως τα Πυρηναία, αντιμετωπίζοντας τη γενναία αντίσταση των γαλατικών φυλών (58-50 π.Χ.)
Όλες οι χώρες της Κεντρικής και Δ. Ευρώπης υποτάχθηκαν στους Ρωμαίους και βαθμιαία ωφελήθηκαν, γιατί έτσι γνώρισαν και υιοθέτησαν τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό.

Στο διάστημα της απουσίας του Καίσαρα κύριος της κατάστασης στη Ρώμη έμεινε ο Πομπήιος, ο οποίος ενήργησε με κάθε τρόπο για να τον συντρίψει πολιτικά. Τότε ο Καίσαρας με το στρατό του βάδισε εναντίον της Ρώμης, ενώ ο Πομπήιος αναγκάστηκε να καταφύγει στην Ελλάδα για να προετοιμάσει στρατό. Η σύγκρουση μεταξύ των δύο ανδρών έγινε στα Φάρσαλα της Θεσσαλίας (48 π.Χ.) με αποτέλεσμα νικηφόρο για τον Καίσαρα⁹.
Με τη μάχη αυτή ουσιαστικά τελειώνει η περίοδος της Δημοκρατίας. Ο Καίσαρας αναγορεύθηκε ισόβιος δικτάτορας συγκεντρώνοντας όλες τις εξουσίες, που του επέτρεψαν να εφαρμόσει ένα συνετό και σπουδαίο πρόγραμμα εσωτερικής πολιτικής.
♦ αποδυνάμωσε τη σύγκλητο·
♦ δημιούργησε ενότητα στο κράτος και ενδιαφέρθηκε για τις επαρχίες·
♦ αποκατέστησε μεγάλο μέρος του παρασιτικούόχλου της Ρώμης, μοιράζοντας γη στις επαρχίεςκαι δημιουργώντας κατ' αυτόν τον τρόπο πυρήνες εκρωμαϊσμού·
♦ αποκατέστησε τους στρατιώτες του δίνοντάςτους γη στις περιοχές, όπου είχε παραχωρηθεί τοδικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη·
♦ ίδρυσε πλήθος νέων αποικιών στην Ελλάδα,τη Μ. Ασία, τη Γαλατία, την Ισπανία, την Αφρική. Τότε ανοικοδομήθηκαν ηΚόρινθος και η Καρχηδόνα και ιδρύθηκαν πολλές νέες πόλεις·

9. Η «φυγή του Πομπηίου μετά την ήττα του στα Φάρσαλα, όπως την περιγράφει ο Καίσαρας στα «Απομνημονεύματά» του

Ο Πομπήιος όμως, όταν πλέον οι δικοί μας κινούνταν μέσα στο χαράκωμα, αφού βρήκε ένα άλογο και αφαίρεσε όλα τα διακριτικά στρατηγικά σύμβολα, έφυγε από την πίσω πύλη του στρατοπέδου και ήρθε γρήγορα καλπάζοντας στη Λάρισα. Ούτε εκεί έμεινε αλλά με την ίδια ταχύτητα, αφού βρήκε λίγους από τους δικούς του φυγάδες, δε σταμάτησε τη νυχτερινή πορεία και με τη συνοδεία τριάντα εφίππων έφθασε στη θάλασσα και επιβιβάστηκε σε πλοίο μεταφοράς σίτου. Πολλές φορές παραπονιόταν, όπως διαδιδόταν η φήμη, ότι τόσο είχε πέσει έξω στις προσδοκίες του, ώστε φαινόταν πως είχε προδοθεί, αφού η φυγή του είχε ξεκινήσει από αυτή την τάξη των ανθρώπων, στην οποία είχε στηρίξει την ελπίδα της νίκης του.

G.I. Caesar, Απομνημονεύματα του εμφυλίου πολέμου, III, 96.

Αντώνιος και Οκταβιανός. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, κύριος της κατάστασης έγινε ο στενός συνεργάτης του Μάρκος Αντώνιος που διέθετε

[1]. Το Ιουλιανό ημερολόγιο, όπως ονομάστηκε προς τιμή του Καίσαρα, ήταν σε ισχύ στην Ελλάδα μέχρι το 1923. Το σύγχρονο ημερολόγιο βασίζεται σε τροποποιήσεις που εφαρμόστηκαν από τον πάπα Γρηγόριο ΙΓ' το 16ο αιώνα.

10. Ο Αντώνιος εγκαταλείπει το στρατό του στο Ακτιο, για να ακολουθήσει την Κλεοπάτρα στην Αίγυπτο

Αυτή λοιπόν ήταν η κατάσταση του Αντωνίου. Στο Ακτιο όμως ο στόλος του, αφού αντιστάθηκε για ένα μεγάλο διάστημα στον Καίσαρα (Οκταβιανό) και έπαθε σοβαρότατες ζημιές από τα μεγάλα κύματα που υψώνονταν καταπάνω του, μετά βίας εγκατέλειψε τον αγώνα ύστερα από δέκα ώρες. Οι νεκροί δεν ήταν περισσότεροι, από πέντε χιλιάδες, κυριεύτηκαν όμως τριακόσια πλοία, όπως έγραψε ο ίδιος ο Καίσαρ. Δεν ήταν πολλοί αυτοί που, όταν έμαθαν, στην αρχή δεν μπορούσαν να πιστέψουν τη διάδοση, ότι έφυγε

Κολοσσικός ανδριάντας βαρβάρου που διακοσμούσε την πρόσοψη δημόσιου κτηρίου της Κορίνθου. Η Κόρινθος, που είχε καταστραφεί από τους Ρωμαίους (146 π.Χ.), ανοικοδομήθηκε την εποχή τον Καίσαρα και διακοσμήθηκε με μεγάλα και λαμπρά μνημεία. (Κόρινθος, Αρχαιολογικό Μουσείο)

μάλλον στρατιωτικές παρά πολιτικές ικανότητες.Αυτός συνεννοήθηκε στην αρχή με το Λέπιδο, αρχηγό του ιππικού, και στη συνέχεια με τον ανιψιό και θετό γιο του Καίσαρα, τον Οκταβιανό, νεαρό με πολλές φιλοδοξίες και πολιτική οξυδέρκεια. Οι τρεις άνδρες σχημάτισαν τη δεύτερη τριανδρία (43 π.Χ.), με στόχο την τιμωρία των δολοφόνων του Καίσαρα. Τα αντίπαλα στρατεύματα συγκρούστηκαν στους Φιλίππους της Μακεδονίας (42 π.Χ.). Ο Κάσσιος και ο Βρούτος νικήθηκαν και στη συνέχεια αυτοκτόνησαν. Με το θάνατο τους χάθηκαν και οι τελευταίοι υποστηρικτές του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Μετά τη νίκη τους ο Αντώνιος και ο Οκταβιανός, αφού παραγκώνισαν το Λέπιδο,

Ναυμαχία στο Ακτιο (31 π.Χ.)

μοιράστηκαν τις κτήσεις του ρωμαϊκού κράτους. Ωστόσο, οι πολιτικές τους φιλοδοξίες δεν άργησαν να τους οδηγήσουν σε ανοικτή ρήξη. Το τέλος των εμφύλιων συγκρούσεων δόθηκε με μια ναυμαχία κοντά στο ακρωτήριο Άκτιο του Αμβρακικού κόλπου (31 π.Χ.)¹⁰. Νικητής και μόνος πλέον κύριος της κατάστασης αναδείχτηκε ο Οκταβιανός. Την επόμενη χρονιά η Αίγυπτος προσαρτήθηκε ως επαρχία στο ρωμαϊκό κράτος. Η περίοδος της Δημοκρατίας είχε και τυπικά πλέον τελειώσει για τη Ρώμη.

Οι εμφύλιες συγκρούσεις υπηρέτησαν τις προσωπικές φιλοδοξίες των εκάστοτε ισχυρών ανδρών της ρωμαϊκής πολιτείας (Res publica), αποδυνάμωσαν τους δημοκρατικούς θεσμούς και οδήγησαν προοδευτικά αλλά σταθερά στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος.

εγκαταλείποντας δέκα εννέα τάγματα αήττητων πεζών και δώδεκα χιλιάδες ιππείς, σαν να μην είχε επανειλημμένα δοκιμάσει και επιτυχίες και αποτυχίες, και σαν να μην είχε εξασκηθεί σε δυσκολίες αμέτρητων αγώνων και πολέμων. Και οι στρατιώτες του λαχταρούσαν και έλπιζαν από στιγμή σε στιγμή ότι θα εμφανιζόταν από κάπου κι έδειξαν τόση πίστη και ανδρεία, ώστε ακόμα κι όταν η φυγή του έγινε ολοφάνερη, επί επτά ημέρες εξακολουθούσαν να μένουν στις θέσεις τους, αγνοώντας τον Καίσαρα, που τους έστελνε πρεσβείες.

Πλούταρχος, Αντώνιος, 68 μετ. Ανδρ. Πουρνάρα, εκδ. Πάπυρος.