3.6 Ο ρωμαϊκός πολιτισμός

Ο ρωμαϊκός πολιτισμός μέχρι τα τέλη του 3ου αι. π.Χ. δίνει την εικόνα μιας αγροτικής κοινωνίας πιστής στις παραδόσεις και τις προγονικές αρετές. Τα χαρακτηριστικά αυτού του πολιτισμού μπορούμε να τα ανιχνεύσουμε στην οργάνωση της οικογένειας, τα ήθη και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις.

Η οικογένεια. Μικρογραφία της ρωμαϊκής κοινωνίας αποτελεί η οικογένεια. Ήταν οργανωμένη με αυστηρότητα και τάξη. Αρχηγός με όλες τις εξουσίες στα χέρια του ήταν ο πατέρας. Σ' αυτόν υπάκουαν όλοι. Ακόμη και εάν κάποιο μέλος της οικογένειας διακρινόταν κοινωνικά, ήταν υποχρεωμένο να υπακούει στον πατέρα. Κύρια ασχολία του αρχηγού της οικογένειας ήταν να επιβλέπει τους δούλους στην καλλιέργεια των κτημάτων. Στις υποχρεώσεις του ήταν η ανατροφή των παιδιών σύμφωνα με τα ρωμαϊκά ήθη, ώστε να γίνουν καλοί πολίτες και

ανδρείοι στρατιώτες. Σημαντική ήταν και η θέση της ρωμαίας γυναίκας στην οικογένεια. Επέβλεπε όλες τις οικιακές εργασίες και συμμετείχε ενεργά σ' όλες τις εκδηλώσεις και τις συναναστροφές μέσα και έξω από το σπίτι. Δεν ήταν αποκλεισμένη στο γυναικωνίτη, όπως συνέβαινε στην Ελλάδα.
Μεγάλη ευτυχία για τους Ρωμαίους ήταν η απόκτηση παιδιών. Οι παλαιές οικογένειες ήταν πολύτεκνες. Εάν δεν υπήρχε αρσενικό παιδί, ο πατέρας είχε τη δυνατότητα να υιοθετήσει ξένο. Η αγωγή των παιδιών είχε πρακτικό χαρακτήρα. Τα παιδιά έπρεπε να γίνουν καλοί πολίτες και στρατιώτες. Γενικότερα, η εκπαίδευση των παιδιών, μέχρι τα τέλη του 2ου αι. π.Χ. και πριν την ελληνική επίδραση, παρέμεινε στοιχειώδης. Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν περιττό ό,τι δεν είχε πρακτική ωφέλεια. Έτσι, στην αρχή δεν ασχολήθηκαν με τις τέχνες και την καλλιέργεια των γραμμάτων. Την εκπαίδευση των παιδιών αναλάμβαναν μορφωμένοι δούλοι, οι οποίοι δίδασκαν σε σχολεία γραφή, ανάγνωση και αριθμητική. Σε μεγαλύτερη ηλικία ασχολούνταν με την ερμηνεία κειμένων αρχαίων συγγραφέων και της Δωδεκαδέλτου. Είναι γνωστό ότι, όταν οι Ρωμαίοι κατέκτησαν τον Τάραντα, ο Λίβιος Ανδρόνικος, ένας από τους αιχμαλώτους, χρησιμοποιήθηκε ως οικοδιδάσκαλος και απελευθερώθηκε από τον κύριο του. Αυτός ήταν και ο πρώτος που μετέφρασε στα λατινικά την Οδύσσεια του

Επιτύμβιο ανάγλυφο που παρουσιάζει ένα ζευγάρι Ρωμαίων (αρχές του 1ου αι. π.Χ.). 0 άνδρας είναι ένας σοβαρός, αξιοπρεπής ρωμαίος πολίτης ενώ η γυναίκα διακρίνεται για τη σεμνότητα της έκφρασης της. (Ρώμη, Μουσείο Καπιτωλίου)

Σαρκοφάγος γυναίκας (1ος αι. π.Χ.). Η κατασκευή και η διακόσμησή της είναι επηρεασμένη από την ετρουσκική παράδοση. Οι Ετρούσκοι συνέβαλαν στη διαμόρφωση των ηθών και των θεσμών της ρωμαϊκής κοινωνίας την πρώτη περίοδο της ιστορικής της πορείας. (Παρίσι. Μουσείο Λούβρου)

9. Η εξέλιξη της ιδέας της ηθικής και της θρησκείας στους Ρωμαίους

Είναι φυσικό η ιδέα της ηθικής να είχε την αρχή της και την εξέλιξή της. όπως και η ιδέα της θρησκείας. Ο θεός των πρώτων γενεών αυτής της φυλής ήταν πολύ μικρός, αλλά σιγά σιγά οι άνθρωποι τον μεγάλωσαν· έτσι η ηθική, πολύ περιορισμένη και ατελής στην αρχή, διευρύνθηκε ασυναίσθητα, ώσπου προοδευτικά, έφθασε να διακηρύξει το καθήκον της αγάπης προς όλους τους ανθρώπους. Ξεκίνησε μέσα στην οικογένεια και κάτω από την επιρροή της οικογενειακής θρησκείας ανέπτυξε αρχικά ο άνθρωπος το αίσθημα του καθήκοντος.
Ας φαντασθούμε αυτή τη θρησκεία της εστίας και του τάφου κατά την εποχή της απόλυτης κυριαρχίας της. Ο άνθρωπος έχει το θεό κοντά του. Είναι παρών, σαν άλλη συνείδηση. σε όλες του τις πράξεις. Αυτό το εύθραυστο πλάσμα βρίσκεται κάτω από το βλέμμα ενός μάρτυρα που δεν τον εγκαταλείπει ποτέ. Δεν αισθάνεται ποτέ μόνος. Δίπλα του, μέσα στο σπίτι του, μέσα στο χωράφι του, έχει προστάτες, για να του παρασταθούν στις δυσκολίες της ζωής, και δικαστές, για να τιμωρήσουν τα παραπτώματά του. «Οι Εφέστιοι θεοί(Lares)», λένε οι Ρωμαίοι, «είναι θεοί φοβεροί, που τιμωρούν τους ανθρώπους και επαγρυπνούν για όλα. Όσα γίνονται μέσα στο σπίτι». Λένε ακόμη πως «οι Ερκείοι θεοί (Penates) είναι θεοί ζωοδόχοι, τρέφουν το σώμα μας και καθοδηγούν την ψυχή μας».
Αποκαλούσαν την εστία αγνή και πίστευαν ότι απαιτούσε αγνότητα και από τους ανθρώπους. Καμιά μιαρή σκέψη ή πράξη δεν επιτρεπόταν να γίνει μπροστά της.

Fustel de Coulanges, Η αρχαία πόλη, μετ. Λ. Σταματιάδη, εκδ. Ειρμός, σ. 149-150.

Ομήρου για να χρησιμεύσει ως σχολικό βιβλίο.

Τα ήθη. Η καθημερινή ζωή και η ενασχόληση των Ρωμαίων με τη γεωργία ήταν οι παράγοντες που διαμόρφωσαν τα ήθη και τις ρωμαϊκές αρετές.
Οι Ρωμαίοι ήταν συντηρητικοί, απέφευγαν τις καινοτομίες και δεν άλλαζαν εύκολα τις παλαιές τους συνήθειες. Η έλλειψη βιοτεχνικής παραγωγής και εμπορικών ενασχολήσεων είχαν περιορίσει τα ενδιαφέροντά τους στην καλλιέργεια της γης και στις τελετές που σχετίζονταν με τον αγροτικό τρόπο ζωής. Η απλότητα και η λιτότητα ήταν στοιχεία που χαρακτήριζαν όλες τους τις εκδηλώσεις.
Ανάμεσα στα προτερήματα που χαρακτήριζαν τη ρωμαϊκή κοινωνία και συνέβαλλαν στην ισχυροποίηση του ρωμαϊκού κράτους ήταν ο σεβασμός και η πειθαρχία στους ανωτέρους, η υπακοή στους νόμους και η αφοσίωση στις επιταγές της πατρίδας.

Η θρησκεία. Οι Ρωμαίοι ήταν λαός θρησκευόμενος. Κάθε πράξη τους περιβαλλόταν από θρησκευτική τελετή. Έτσι, εκτός από τους επίσημους θεούς της πολιτείας, υπήρχαν και οι οικογενειακοί θεοί. Τους παλαιότερους χρόνους δεν έδιναν συγκεκριμένη μορφή στους θεούς τους και δεν κατασκεύαζαν αγάλματα και ναούς για να τους λατρεύουν. Φαντάζονταν ότι θεότητες κατοικούσαν σε ορισμένα αντικείμενα, όπως στο κατώφλι της θύρας, στη φλόγα της εστίας και αλλού, και τους παρίσταναν με χόρτα, λίθους, ξύλα κ.ά.⁹
Η ρωμαϊκή Θρησκεία παρουσιάζει σταδιακή εξέλιξη, αποτέλεσμα των επιρροών που δέχτηκε από τους άλλους λαούς. Στην αρχή, ήταν συνδεδεμένη με την αγροτική ζωή των Ρωμαίων, στη συνέχεια όμως υιοθέτησε πολλά στοιχεία από τη θρησκεία των Ετρούσκων και πολύ περισσότερο των Ελλήνων. Όταν οι Ρωμαίοι υπέταξαν τις ελληνικές πόλεις, γνώρισαν τους θεούς των Ελλήνων και την ελληνική μυθολογία, γοητεύτηκαν από τις διηγήσεις που αφορούσαν τη δράση των θεών και σταδιακά ταύτισαν τους

παλαιούς τους θεούς με τους ελληνικούς. Κάτι ανάλογο συνέβη και αργότερα, όταν οι Ρωμαίοι υπέταξαν την Ανατολή. Τότε υιοθέτησαν τη λατρεία νέων θεοτήτων ανατολικής καταγωγής.
Οι σπουδαιότεροι επίσημοι θεοί της ρωμαϊκής πολιτείας ήταν: ο Ιανός, ο θεός της κύριας πύλης της Ρώμης, που αποδιδόταν με δύο πρόσωπα, η Εστία, η θεά της ιερής φωτιάς της πόλης, ο Ζευς με ανάλογες ιδιότητες με αυτές που του απέδιδαν οι Έλληνες και ο Άρης, θεός της βλάστησης και του πολέμου. Σύμφωνα με τη ρωμαϊκή μυθολογία, ο Άρης ήταν ο πατέρας του ρωμαϊκού γένους γιατί απ' αυτόν γεννήθηκε ο Ρωμύλος, ο ιδρυτής της Ρώμης.
Οι κύριοι τρόποι λατρείας ήταν οι ίδιοι με τους ελληνικούς, δηλαδή οι Ρωμαίοι τιμούσαν τους θεούς τους με προσευχές, Ουσίες, λιτανείες και πανηγύρια.
Όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που αφορούν την οργάνωση της οικογένειας, τα ήθη και τις θρησκευτικές παραδόσεις, αποδίδουν το χαρακτήρα που παρουσιάζει η ρωμαϊκή κοινωνία και ο πολιτισμός της μέχρι τα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Ωστόσο, τον 3ο αι. π.Χ., όταν οι ταξικοί αγώνες υποχώρησαν και οι Ρωμαίοι κυριάρχησαν στην Ιταλία, ο ρωμαϊκός πολιτισμός διαφοροποιήθηκε.

Μικρό οικογενειακό ιερό, αφιερωμένο στους Λάρητες (Εφέστιους θεούς) από οικία της Πομπηίας (1ος αι. μ.Χ.).

Μέρος ανάγλυφης παράστασης ζωφόρου* που παρουσιάζει σκηνή θυσίας στο θεό Άρη, 1ος αι. π.Χ. (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου)