ντετερμινισμός ή αιτιοκρατία: (Φιλοσ.). Η θεωρία που παραδέχεται ότι όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο γίνονται σύμφωνα με κάποια αιτία, που την ακολουθεί αναγκαστικά πάντα το ίδιο αποτέλεσμα.

Η ιδέα της αιτιοκρατίας προέρχεται από τη μεταφυσική των αρχαίων Ελλήνων. Στους δυο περασμένους αιώνες η μηχανική βρισκόταν σε μαγάλη άνοδο. Πολλοί επιστήμονες, που μελετούσαν τις εξελίξεις της, κατέληγαν σε απόψεις με τις οποίες υποστήριζαν, ότι όλα τα φαινόμενα του κόσμου μπορούν να ερμηνευτούν με βάση τους νόμους της μηχανικής. Έτσι, δημιουργήθηκε στη φιλοσοφία ένα ρεύμα που ονομάστηκε «μηχανιστικός υλισμός». Πατέρας αυτού του μηχανιστικού υλισμού πρέπει να θεωρηθεί ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Δημόκριτος, που, αν και στην εποχή του δεν υπήρχαν μηχανές, ανέπτυξε τα εμβρυώδη προπλάσματα των ιδεών αυτών, που αποτέλεσαν τη βάση του ντετερμινισμού ως ολοκληρωμένης θεωρίας. Από τους αρχαίους φιλοσόφους οπαδοί της αιτιοκρατίας είναι οι οι ατομικοί, όπως ο Λεύκιππος, που διδάσκει ότι, τίποτε δε γίνεται χωρίς αιτία, αλλά όλα γίνονται από κάποια λογική δύναμη και από ανάγκη. Επίσης, οι Στωικοί, που δέχονται ότι όλα γίνονται σύμφωνα με την ειμαρμένη, η οποία είναι το αναγκαστικό αποτέλεσμα του γεγονότος. Ο Πλάτων ομιλεί για τις αιτίες, που τις διακρίνει σε πρώτες και σε δεύτερες αιτίες ή ξυναίτια. Για αιτίες ομιλεί και ο Αριστοτέλης, που τις χωρίζει σε 4 κατηγορίες: α) την ουσία, β) την ύλη, γ) την ποιητική αιτία και δ) την τελική αιτία. Στο Μεσαίωνα, οι φιλόσοφοι παραδέχονταν τις απόψεις του Αριστοτέλη σχετικά με την αιτιοκρατία. Οι νεώτεροι αιτιοκρατικοί φιλόσοφοι ερμήνευαν όλα τα φαινόμενα με τη βοήθεια των νόμων της μηχανικής.

[πηγή: Γιώργου Χασιάκου, Ερμηνευτικό Λεξικό των -ισμών, εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1992]