Τ. S. Szasz

Η ψυχιατρική ταξινόμηση σαν στρατηγική προσωπικής καταπίεσης

(απόσπασμα)

Οι άνθρωποι καταπιέζονται με δύο θεμελιώδεις τρόπους: σωματικά, με τη φυλακή, τα ψυχιατρεία κλπ. και συμβολικά, με τα επαγγέλματα, τους κοινωνικούς ρόλους κλπ. Ο δεύτερος τύπος καταναγκασμού είναι πιο συνηθισμένος στην καθημερινή πορεία των κοινωνικών πραγμάτων· κατά κανόνα, μόνον όταν ο συμβολικός, ή κοινωνικά ανεπίσημος, καταναγκασμός της συμπεριφοράς αποτυγχάνει ή αποδεικνύεται ανεπαρκής, καλείται σε βοήθεια ο σωματικός, ή κοινωνικά επίσημος καταναγκασμός.

Ας δούμε πώς δουλεύει αυτή η διαδικασία του ανεπίσημου, του συμβολικού, καταναγκασμού. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα μάς το δίνει ο στρατός. Υπάρχει μια ομάδα ανθρώπων – θα τους ονομάζω «αξιωματικούς κατατάξεως» – που η δουλειά τους είναι να αναθέτουν σε κάθε νεοσύλλεκτο μια ειδική υπηρεσία, όπως παπάς, μάγειρας, χειριστής, μηχανικός. Μ' αυτό τον τρόπο κάθε άνθρωπος φυλακίζεται σ' ένα ρόλο. Αν μείνει κλειδωμένος σ' αυτό το συρτάρι και αποδείξει, παίζοντας το ρόλο του τέλεια, πως πράγματι ανήκει σ' αυτό, θα αμειφθεί· αν προσπαθήσει να ξεφύγει, είτε παίζοντας άσχημα, είτε βάζοντάς το στα πόδια, θα τιμωρηθεί. Έτσι και μείς, οι αξιωματικοί κατατάξεως της καθημερινής ζωής, ταξινομούμε και εξουσιάζουμε την προσωπική συμπεριφορά.

Μπορεί να υποστηρίζουν μερικοί πως αυτό ισχύει μονάχα στο στρατό. Είναι αλήθεια πως στην κοινωνία των πολιτών το συρτάρωμα δεν γίνεται τόσο ωμά. Πάντως, γίνεται. Ο ρόλος του αξιωματικού κατατάξεως, που στο στρατό ανατίθεται σε λίγα μόνον άτομα, εδώ αναλαμβάνεται από το σύνολο της κοινωνίας. Η ανάγκη να αναλάβει κανείς συγκεκριμένους ρόλους - να διαλέξει το τάδε ή δείνα επάγγελμα, να παντρευτεί ή να μείνει εργένης – επιβάλλεται καταπιεστικά στο άτομο από το βάρος της «κοινής γνώμης». Ο καθένας πρέπει να είναι «κάτι». Μόνο ένα πράγμα δεν επιτρέπεται να είναι: α τ α ξ ι ν ό μ η τ ο ς .

Ο άνθρωπος που είναι πολύ εκλεκτικός στις επιλογές του και τη συμπεριφορά του, και δεν χωράει σε κανένα από τα συρτάρια της κοινωνίας, γίνεται αντικείμενο υποψίας και εχθρότητας. Αρνούμενος να συμμορφωθεί μ' ένα κλισέ, παραμένει άτομο. Αλλά όσο κι αν μας αρέσει ο ατομισμός σαν αφηρημένη ηθική ιδέα, τα άτομα δεν μας πολυαρέσουν. Κι αυτό γιατί μας μπερδεύουν: δεν μπορούμε να καταλάβουμε τη συμπεριφορά τους και, πράγμα ακόμα χειρότερο, δεν μπορούμε να την προβλέψουμε. Το άτομο θεωρείται πολύ συχνά μια απειλή για τους άλλους.

[πηγή:  T. S. Szasz - R. D. Laing, Δυο δοκίμια για την ψυχιατρική καταπίεση, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα χ.χ., σελ. 26-27]