II. Ο ρόλος της αντίθεσης στη συνοχή του κειμένου
α) Συνοχή προτάσεων και περιόδων
Όπως γνωρίζουμε από το Συντακτικό (ΝΕΣ, σελ. 125), παρατακτικοί αντιθετικοί σύνδεσμοι ή άλλες λέξεις, σύνολα λέξεων ή επιρρήματα που χρησιμοποιούνται ως αντιθετικοί σύνδεσμοι είναι: αλλά, μα, όμως, παρά, μόνο, ωστόσο, εντούτοις, μάλιστα, έπειτα, μολαταύτα, εξάλλου.
Από αυτούς μερικοί, όπως: ωστόσο, έπειτα, μολαταύτα κ.ά. συνδέουν κανονικά μόνο περιόδους ή ημιπεριόδους (παρ. γ). Το ίδιο συμβαίνει συχνά με το σύνδεσμο όμως (παρ. α).
Οι αντιθετικοί σύνδεσμοι μπαίνουν στην αρχή της πρότασης.
Αλλά οι: όμως, ωστόσο, εντούτοις, μάλιστα, μολαταύτα, έπειτα μπορούν να μπουν όχι μόνο στην αρχή, αλλά και ύστερα από μια ή περισσότερες λέξεις της πρότασης ή κάποτε και στο τέλος (παρ. α, γ).
Να συμπληρώσετε τα κενά με έναν από τους συνδέσμους που είδατε παραπάνω. |
- Έχει ............... και ο αντίλογος τα δικαιώματά του.
- ............... τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο φαίνονται,
- ..............., εάν τα αποτελέσματα της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα απέδειξαν τη στρατιωτική σύνεση του Θεμιστοκλή, τα μετά τη ναυμαχία προβάλλουν ακόμη περισσότερο τις πολιτικές του αρετές.
- Γενικά θα έλεγα ότι οι σύγχρονοι Έλληνες δεν έχουν ακόμα αναπτύξει τις ικανότητες της οργάνωσης και της συλλογικής δράσης που απαιτεί ο σημερινός κόσμος ............... οι ικανότητές τους είναι εξαιρετικές εκεί όπου η ατομική πρωτοβουλία μπορεί να επαρκέσει μόνη της.
- Ο Δημοσθένης νίκησε με τη σοβαρότητα και τη μεγαλοπρέπειά του εκείνους που ζητούσαν να κάνουν επίδειξη, ............... τους μορφωμένους και ικανούς αντιπάλους του, τους νίκησε με την προσεγμένη δουλειά του και τη δεξιοτεχνία του. Ο Κικέρωνας ............... που με τη μελέτη του έγινε πολυμαθής και πολύπλευρος, μας άφησε αρκετά δικά του φιλοσοφικά συγγράμματα.
- Να έρθεις εγκαίρως· ............... θ' αναγκαστώ να φύγω.
- Ο πληθυσμός αυξάνει ραγδαία στις χώρες του τρίτου κόσμου, ............... τη μεγάλη θνησιμότητα που παρατηρείται.
- ............... τα κοινά στοιχεία που έχουν οι δύο έννοιες, ............... υπάρχει μεταξύ τους μια τόσο σημαντική διαφορά.
|
|
Με λέξεις που δηλώνουν αντίθεση να συνδέσετε είτε με παράταξη (αλλά, μα, όμως, μόνο, ωστόσο, εντούτοις, μάλιστα, έπειτα, μολαταύτα, εξάλλου) είτε με υπόταξη (ενώ, αν και, μολονότι) τις ανεξάρτητες προτάσεις της διπλανής στήλης. Εννοείται βέβαια ότι η στίξη μπορεί να τροποποιηθεί. |
- Είναι ρεαλιστής. Δεν αντιλήφθηκε την κρισιμότητα της κατάστασης.
- Μια πληθώρα από κριτικές αφιερώθηκαν στις καθιερωμένες λογοτεχνικές μορφές. Η βιογραφία μπορεί να θεωρηθεί ουσιαστικά παραμελημένη.
- Η λογοτεχνική κριτική έδειξε κάποια περιφρόνηση για τη βιογραφία. Η ίδια η βιογραφία εξακολούθησε ν' ακμάζει.
- Οι βιογράφοι έχουν τις καλύτερες προθέσεις. Εκμεταλλεύονται τελικά την ανθρώπινη περιέργεια.
- Οι κατευθύνσεις της Ιστορίας και της βιογραφίας έχουν την τάση να συγκλίνουν. Είναι πολύ δύσκολο να διαχωριστούν η μία από την άλλη στο 16ο και 17ο αιώνα.
- Στην εποχή μας δε γράφονται πια τραγωδίες. Το κοινό παρακολουθεί με ενδιαφέρον και προσοχή την κλασική τραγωδία και κατακλύζει τα θέατρα.
- Ο ελληνικός λαός έχει κάποιο πάθος για την αλήθεια. Δεν είναι φανατικός.
- Πέρασες δύσκολες στιγμές. Είχες και μερικές ευχάριστες.
|
|
β) Συνοχή παραγράφων με αντιθετική σύνδεση
Ανάπτυξη δύο εννοιών σε ένα ευρύτερο κείμενο
Η αντιθετική σύνδεση δε λειτουργεί μόνο ανάμεσα σε λέξεις, προτάσεις ή περιόδους μιας παραγράφου, αλλά μπορεί να λειτουργεί και ανάμεσα σε περιόδους διαφορετικών παραγράφων, ανάμεσα σε δυο παραγράφους ή ανάμεσα σε δυο ευρύτερες νοηματικές ενότητες. Για την αντιθετική σύνδεση των παραγράφων χρησιμοποιούνται συνήθως οι αντιθετικοί σύνδεσμοι που συνδέουν περιόδους (ωστόσο, έπειτα, μολαταύτα, εντούτοις, όμως, μάλιστα, εξάλλου) και λιγότερο συχνά αυτοί που συνδέουν κανονικά προτάσεις (αλλά, μα, και). Χρησιμοποιούνται ακόμη και άλλες λέξεις ή φράσεις όπως: αντίθετα, σε αντίθεση, από την άλλη πλευρά κ.ά. Υπάρχουν επίσης περιπτώσεις, όπου η συνοχή με αντίθεση δε γίνεται με αντιθετικές λέξεις, αλλά με αντιπαράθεση νοημάτων / εννοιών, είτε σε μία περίοδο είτε σε ολόκληρο κείμενο, όπως στο κείμενο που θα διαβάσετε παρακάτω. Για παράδειγμα πρόσεξε στην περίοδο που ακολουθεί την αντιπαράθεση εννοιών που τονίζεται μάλιστα με τη χρήση υποθετικού λόγου:
Αν η πρόοδος είναι δύναμη γονιμοποιός, γιατί προσφέρει θετικά πράγματα, η προοδοπληξία αποτελεί κίνδυνο, γιατί είναι άγονη άρνηση.
Τέλος, ορισμένοι αντιθετικοί σύνδεσμοι δε φανερώνουν πάντοτε αντίθεση, αλλά μπορεί να έχουν μια μεταβατική ή προσθετική λειτουργία. Εξυπηρετούν, δηλαδή, τη μετάβαση του λόγου σε ένα καινούριο θέμα ή προσθέτουν κάποια καινούρια στοιχεία στο ήδη γνωστό θέμα.
Να βρεις στο κείμενο της διπλανής στήλης:
- τις νοηματικές ενότητες που συνδέονται αντιθετικά (μπορεί να είναι δύο συνεχόμενες παράγραφοι ή μια παράγραφος με περισσότερες παραγράφους που αποτελούν μία ευρύτερη νοηματική ενότητα),
- Τα ζεύγη των εννοιών που αντιτίθενται μεταξύ τους και
- τις λέξεις ολόκληρου του κειμένου που, ενώ δεν είναι αντιθετικοί σύνδεσμοι, δηλώνουν την αντίθεση ανάμεσα στα ζεύγη των εννοιών π.χ. πρόοδος και συντήρηση.
|
Mέσα στην ιστορική πορεία του πνεύματος δύο αντίθετα ρεύματα υφαίνουν με την ορμή τους την κίνηση των ιδεών. Το ένα ωθεί ακάθεκτα προς τα εμπρός, προς κάτι ανείπωτο ακόμη, κάτι που δεν έχει άνετα σαρκωθεί στη σκέψη και στη διατύπωση, δεν έχει πραγματοποιηθεί, αλλά θέλγει σαν πυρετώδης προσμονή. Το άλλο αντιστέκεται και προσπαθεί με σύνεση και περίσκεψη να κρατήσει το με αγώνες πραγματοποιημένο, το δοκιμασμένο, τη θετική και σίγουρη κατάκτηση που λαμποκοπά σαν ώριμος καρπός.
Φυσική τάση του ανθρώπου η πρώτη. Φυσική και η δεύτερη. Ποτέ δεν αναπαύεται το πνεύμα μας σε ό,τι έγινε πάρα πολύ οικείο. Αλλά και ποτέ δε θυσιάζομε αλόγιστα ό, τι με πόνο έγινε, επί τέλους, δικό μας. Το πρώτο είναι η ακοίμητη λαχτάρα. Το δεύτερο η φρόνιμη πρόνοια. Όταν λείπει η ορμή προς το νέο, πέφτομε στην αποτελμάτωση. Όταν δε συντηρούμε το καταχτημένο, αίρεται μαζί με τη συνέχεια και κάθε παράδοση και αιωρούμαστε με τις ρίζες στον αέρα. Και τα δύο μαζί, πρόοδος και συντήρηση, συνθέτουν τη ζωή του πνεύματος, ασφαλίζουν την εσωτερική συνοχή αλλά και την αδιάκοπη ανανέωσή του.
Τη συνθέτουν ακριβώς με την αντίθεσή τους, με τη γόνιμη πάλη τους, όπως λόγος και αντίλογος συνθέτουν και προωθούν τη συζήτηση. Αυτό το νόμο με τις απέραντες εφαρμογές του τον ανακάλυψε πρώτος με τη σκοτεινή του μεγαλοφυΐα ο Εφέσιος Ηράκλειτος και του έδωσε τη μνημειώδη διατύπωση: πόλεμος πατήρ πάντων. Δική του φαίνεται πως είναι η θαυμαστή εικόνα ότι το βέλος υψώνεται με την αντίσταση του αέρα. Πώς θα μπορούσε να υψωθεί, αν στο δικό του λόγο δεν ερχόταν ν' αποκριθεί ο αντίλογος του αντιστεκόμενου στοιχείου; Αργότερα ο Πλάτων είδε τη σημασία αυτού του νόμου στην κίνηση του στοχασμού και διαπαιδαγωγημένος από το ζωντανό παράδειγμα του Σωκράτη εμόρφωσε τη διαλεκτική του μέθοδο. Στα νεότερα χρόνια ο Hegel εθεμελίωσε πάνω στο νόμο της διαλεκτικής ολόκληρη τη φιλοσοφία του, τη φυσική και τη μεταφυσική, την ίδια την ιστορία. Αυτή η δυναμική αντίληψη της ζωής, του στοχασμού και της ιστορίας, είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα του ευρωπαϊκού πνεύματος που δεν μπορεί να νιώσει την ανατολίτικη ευδαιμονία της απόλυτης στατικότητας.
Αν όμως πρόοδος και συντήρηση είναι ροπές φυσικές, και φυσιολογικές ακόμη, γιατί αποτελούν τάσεις υγιείς και κανονικές, δε συμβαίνει το ίδιο και με τις νοσηρές υπερβολές τους, με την προοδοπληξία και την αντιδραστικότητα. Εδώ πια έχει ξεπεραστεί το νόμιμο μέτρο, έχει χαθεί η συνείδηση των ορίων, η κάθε ορμή μένει αχαλίνωτη στη φορά της, δε διατηρεί πια τον έλεγχο των κινήσεων της και γίνεται τυφλή και, φυσικά, άγονη. Από την αντίθεσή τους δε δημιουργείται η ευεργετική προώθηση αλλά η καταστρεπτική τριβή. Ανάβει ο σπινθήρας του πείσματος, της εμπάθειας, του φανατισμού. Με τη διάβρωση φθείρονται και τα δύο ρεύματα. Το βέλος δεν υψώνεται, συντρίβεται, και γύρω απλώνεται σιγά σιγά το αποκαρδιωτικό κενό. Ο προοδόπληκτος δεν είναι η ένταση, αλλά η γελοιογραφία του προοδευτικού. Ο αντιδραστικός δεν είναι ένας φρονιμότερος, αλλά ένας μωρός συντηρητικός.
Πρέπει να προσέξουμε πολύ αυτή τη διάκριση, γιατί μας εξηγεί πολλά φαινόμενα της ζωής μας. Αν η πρόοδος είναι δύναμη γονιμοποιός, γιατί προσφέρει θετικά πράγματα, η προοδοπληξία αποτελεί κίνδυνο, γιατί είναι άγονη άρνηση. Αν η συντήρηση είναι ωφέλιμη και σκόπιμη στην κίνηση της ζωής, η αντιδραστικότητα με τον εμπαθή μισονεϊσμό* της είναι σωστή συμφορά. Και οι δύο ακρότητες όπλα τους έχουν το μονολιθικό τους δογματισμό και την ανοικτίρμονα διαβολή του αντιπάλου. Δεν αντιτίθενται με το συγκαταβατικό χαμόγελο της επιείκειας, όπως ο ορμητικός έφηβος προς τον ώριμο άντρα, αλλά με μωρίες και λύσσα, καθώς το τρελόπαιδο προς τον ξεμωραμένο γέρο.
Άλλο συντήρηση και άλλο αντιδραστικότητα. Άλλο πρόοδος και άλλο προοδοπληξία. Οι πρώτοι όροι των ζευγών τροφοδοτούν κάθε μορφή ζωής και την προάγουν. Οι δεύτεροι τη σκοτώνουν. Και αν τα νιάτα, ορμητικά καθώς είναι και ασυλλόγιστα, πηδούν πολύ συχνά τα εσκαμμένα, εκείνοι όπου κοσμούνται από το λευκό φωτοστέφανο της ωριμότητας, δεν πρέπει να σπεύδουν να τα μιμηθούν σ 'αυτό το θανάσιμο πήδημα από το άλλο μέρος της τάφρου, αλλά νηφάλιοι και με πλήρη συναίσθηση της ευθύνης τους να δίνουν πάντα το χρυσό παράδειγμα του μέτρου, γιατί η παρεκτροπή τους δεν πρόκειται να βρει ούτε αυτή την κατά συγκατάβαση συγνώμη που δίνεται στην τρυφερή ηλικία.
(Ε. Π. Παπανούτσος, Πρόοδος και συντήρηση, (απόσπ.),
Εφήμερα, επίκαιρα, ανεπίκαιρα,
εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 1980, σελ 148-150)
* μισονεϊσμός: αντιπάθεια προς το νέο. |
|
|
Να επιλέξεις ένα από τα επόμενα ζεύγη: θέατρο-κινηματογράφος / αθλητισμός-πρωταθλητισμός / αυταρχική-αντιαυταρχική εκπαίδευση, και να παρουσιάσεις τον κάθε όρο της σύγκρισης χωριστά σε μια παράγραφο, συνδέοντας τις παραγράφους αντιθετικά μεταξύ τους. Έπειτα να παρουσιάσεις σε ένα ευρύτερο κείμενο όποιο από τα ζεύγη αυτά προτιμάς. |
|
