III. Οργάνωση του λόγου. Συνοχή κειμένου

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής

Συνοχή κειμένου

Μια σειρά προτάσεων αποτελούν κείμενο μόνο εφόσον υπάρχει συνοχή μέσα στις προτάσεις και ανάμεσα σ' αυτές, όταν δηλαδή η ερμηνεία/κατανόηση ενός στοιχείου της πρότασης εξαρτάται από την ερμηνεία κάποιου άλλου, στο οποίο αναγκαστικά καταφεύγει κανείς για μια αποτελεσματική ανάγνωση του κειμένου. Στην περίπτωση αυτή, όπως είναι φανερό, «υφαίνονται»/διαπλέκονται τα νοήματα, και οι προτάσεις αποτελούν ένα συνεκτικό σύνολο/κείμενο.

Τη συνοχή την πετυχαίνουμε, όταν με τους κατάλληλους τρόπους μεταβαίνουμε φυσικά και λογικά από τη μια λέξη στην άλλη, από τη μια πρόταση στην άλλη, από τη μια περίοδο στην άλλη και από τη μια παράγραφο στην άλλη χωρίς κενά και χάσματα.

Τέτοιοι τρόποι είναι οι ακόλουθοι:

α)	η χρήση διαρθρωτικών λέξεων λέξεων και εκφράσεων, που σηματοδοτούν καθαρά τις σχέσεις συνοχής: δηλαδή, με άλλα λόγια κτλ. (που εισάγουν επεξήγηση) αν και, εντούτοις, εξάλλου, άλλωστε, ωστόσο, αντίθετα κτλ. (που αντιθέτουν) και, επίσης, πρώτο, δεύτερο κτλ. (που προσθέτουν) επομένως, συνεπώς, λοιπόν κτλ. (που δηλώνουν συμπερασμα) έπειτα, αργότερα, όταν κτλ. (που δηλώνουν χρονικές σχέσεις)

β)	η επανάληψη μιας λέξης/φράσης (π.χ. ο μηνυόμενος, στο μηνυόμενο)·
γ)	η παράλειψη μιας λέξης/φράσης που ήδη αναφέρθηκε (π.χ. όμως ομολόγησε, ενν. ο μηνυόμενος¹)
δ	η αντικατάσταση μιας λέξης με αντωνυμία (ο οποίος = ο μηνυόμενος), με επίρρημα (στη Σοβιετική Ένωση, όπου...), με άλλη συνώνυμη λέξη (ο μηνυτής = ο ενάγων) κτλ.
ε)	η χρήση συνυπώνυμων και υπερώνυμων λέξεων (ο ταξιδιωτικός πράκτορας, ο καθηγητής, ο δικηγόρος > ο επαγγελματίας)·
στ)	η χρήση του όλου και των μερών του (π.χ. προκαταβολή, υπόλοιπο > συνολική αμοιβή)·
ζ)	η χρήση γενικότερου όρου (π.χ. φοιτητές, σπουδαστές, μαθητές > σπουδάζουσα νεολαία)
η)	η χρήση λέξεων που ανήκουν στον ίδιο χώρο και παρουσιάζουν νοηματική συγγένεια (π.χ. δραχμές, ποσό, συνολική αμοιβή).

1. Τα παραδείγματα για τους τρόπους β), γ), στ), η) προέρχονται από το κείμενο της σελ. 221

Σημείωση

Ας σημειωθεί ότι τα όρια ανάμεσα στους τρόπους συνοχής δ, ε, στ, ζ, η είναι ελαστικά, δηλαδή η χρήση μιας λέξης/έκφρασης μπορεί να υπαχθεί σε περισσότερους από έναν τρόπους. Π.χ. οι λέξεις αμοιβή, αποδοχές, αποζημίωση, επίδομα, μισθός, σύνταξη μπορούν να χαρακτηριστούν είτε ως συνώνυμες είτε ως λέξεις από τον ίδιο χώρο με νοηματική συγγένεια.

Δείτε πώς λειτουργούν οι τρόποι β, γ, δ, στ, η στο παρακάτω κείμενο:

Είμαστε τελειόφοιτοι της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Τον Απρίλιο του 1983 συνήψαμε σύμβαση με το μηνυόμενο, ο οποίος ανέλαβε να μας μεταφέρει στη Σοβιετική Ένωση, όπου θα πραγματοποιούσαμε εκπαιδευτική εκδρομή εγκεκριμένη από τη Σχολή μας. [...] Ο τελικός αριθμός των ατόμων που θα συμμετείχαν ορίστηκε σε 63, ώστε η συνολική αμοιβή του μηνυομένου ανερχόταν στο ποσό των δύο εκατομμυρίων εξακοσίων ενενήντα έξι χιλιάδων (2.696.000) δραχμών, από το οποίο οφείλαμε να καταβάλουμε το 20% ως προκαταβολή και το υπόλοιπο να το εξοφλήσουμε μέχρι τρεις μέρες πριν από την έναρξη της εκδρομής.[...] Στις αρχές Ιουλίου πληροφορηθήκαμε από κάποια συνάδελφό μας, που θα συμμετείχε στην εκδρομή, ότι η εκδρομή δεν επρόκειτο να γίνει, διότι ο μηνυόμενος δεν είχε κάνει τις αναγκαίες προεργασίες για τη διοργάνωση της. Απευθυνθήκαμε στο μηνυόμενο, για να μας δώσει εξηγήσεις, ο οποίος στην αρχή προσπάθησε να μας διαβεβαιώσει ότι όλα ήταν εντάξει, τελικά όμως ομολόγησε ότι δεν μπορούσε να κάνει την εκδρομή στις [...].

Συνοχή σε ένα αφηγηματικό κείμενο

Να διαβάσετε το κείμενο 6 «Ασυνήθιστη περίπτωση τραύματος του κόγχου», σελ. 219, και να εντοπίσετε τις μεταβατικές λέξεις/εκφράσεις που σηματοδοτούν τη συνοχή ανάμεσα στις προτάσεις και τις περιόδους. Υπάρχει συνοχή ανάμεσα στις παραγράφους; Με ποιο τρόπο επιτυγχάνεται;

Η προηγούμενη αφήγηση οργανώνεται όπως είναι φυσικό, πάνω στον άξονα του χρόνου παρουσιάζοντας τη διαδοχή των γεγονότων και τη χρονική τους σχέση (σύγχρονο, προτερόχρονο, υστερόχρονο)*. Παρατηρήστε στο παρακάτω σχεδιάγραμμα πώς η οργάνωση της αφήγησης γύρω από τον άξονα του χρόνου εξυπηρετεί τη συνοχή του κειμένου, και συμπληρώστε το διάγραμμα.

Εικόνα

Θέμα – κεντρικό γεγονός

κατά παράγραφο

Οργάνωση της αφήγησης γύρω

από τον άξονα του χρόνου

Χρονική σχέση των

γεγονότων

1η παράγραφος

Ο τραυματισμός της 9χρονης μικρούλας Α. Μ. στην αμμουδιά σε παραθαλάσσιο θέρετρο.

Το περιστατικό [...] συνέβη το περασμένο καλοκαίρι.
Η εννιάχρονη μικρούλα Α.Μ. έπαιζε στην αμμουδιά κάποιου παραθαλάσσιου θερέτρου, ενώ εκεί κοντά κάποιος ενήλικας συγγενής της ετοίμαζε τα σύνεργα υποβρύχιου ψαρέματος.

(συνέχισε)

σύγχρονο

(συνέχισε)

2η παράγραφος

Μεταφορά του παιδιού σε νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης και παραπομπή στο χειρουργείο.

(συνέχισε)

3η παράγραφος

Λεπτομέρειες από την εγχείρηση. Η αφαίρεση της τρίαινας.

(συνέχισε)

4η παράγραφος

Κατάληξη επεισοδίου

(συνέχισε)

* Προσέξτε ότι στην περίπτωση αυτή οι όροι χρησιμοποιούνται για να δηλωθεί γενικά η χρονική σχέση των γεγονότων της αφήγησης και όχι μόνο για να δηλωθεί το προτερόχρονο, σύγχρονο, υστερόχρονο της δευτερεύουσας χρονικής πρότασης σε σχέση με αυτό που εκφράζει η πρόταση η οποία προσδιορίζεται από αυτήν.

Με τη φράση «Αποτέλεσμα ήταν» δηλώνεται η σχέση αιτίου – αποτελέσματος με την οποία συνδέονται τα προηγούμενα με τα επόμενα, ενώ συγχρόνως υποδηλώνεται και η χρονική σχέση των γεγονότων. Μπορείτε να βρείτε στο ίδιο κείμενο άλλη λέξη / φράση με παρόμοια λειτουργία;

Αν δεχτούμε ότι η μικρή που τραυματίστηκε, το αντικείμενο που τη τραυμάτισε (τρίαινα) και το μέρος του σώματος που έφερε το τραύμα (σπλαχνικό κρανίο) αποτελούν βασικά κέντρα γύρω από τα οποία συνέχεται το κείμενο, παρατηρούμε ότι η συνοχή του κειμένου, σε σχέση με τα κέντρα αυτά, επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους. Προσέξτε τα παραδείγματα που σας δίνονται ενδεικτικά και συμπληρώστε τα κενά στη δεύτερη στήλη (ΙΙ).

Ι		ΙΙ
Α	- η μικρούλα το κοριτσάκι της μικρής
Β	το παιδί (που) το (εξέτασε) (από την όλη) του (κατάσταση) το κοριτσάκι της ασθενούς το παιδάκι (ενήλικας συγγενής) της	χρήση γενικότερου όρου χρήση λέξης με νοηματική συγγένεια
Α	- η τρίαινα σύνεργα υποβρύχιου ψαρέματος σκανδάλη τρίαινα
Β	το κεντρικό στέλεχος (της τρίαινας) (το κεντρικό) της (στέλεχος) τα άκρα των σκελών τα εμπεπαρμένα τμήματα τα ισχυρά σκέλη τα εμπεπαρμένα σκέλη (από την έμπαρσή) τους
Γ
Α	- σπλαχνικό κρανίο
Β	εγκεφαλική κοιλότητα
Γ	ιστούς οστά των οφθαλμών ο (αριστερός) οφθαλμός τον οφθαλμό (στο ύψος) του ισημερινού

Η συνοχή επιτυγχάνεται ακόμη, όταν το ύφος του κειμένου, το οποίο είναι φυσικά ανάλογο με τον επιδιωκόμενο σκοπό, διατηρείται ενιαίο. Πώς θα χαρακτηρίζατε το ύφος του προηγούμενου κειμένου; Νομίζετε ότι είναι ενιαίο; Πώς εξηγείτε τη χρήση ορισμένων λέξεων που παρουσιάζουν υφολογικά κάποια απόκλιση;

Να αποκαταστήσετε τις σχέσεις συνοχής στην παρακάτω σειρά κύριων προτάσεων με τους εξής τρόπους: α) με τη χρήση λέξεων και εκφράσεων, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα κείμενο με σύνθετες φράσεις, β) με την αντικατάσταση ουσιαστικών από αντωνυμίες, όπου το κρίνετε απαραίτητο.

Μας έμεινε να ανοίξουμε τη μαρμάρινη σαρκοφάγο. Η προσδοκία πως εκεί μέσα υπήρχε το πιο πολύτιμο αντικείμενο δημιουργούσε μέσα μου μιαν ακατανίκητη περιέργεια, ένα αίσθημα συνηθισμένο στον αρχαιολόγο αλλά και ένα αίσθημα επικίνδυνο. Το αίσθημα της επιστημονικής ευθύνης μου επέβαλλε την υπομονή. Έκρινα πως ήμασταν έτοιμοι για την τελευταία πράξη. Κατέβηκα στον τάφο με τις δύο βοηθούς, τον τεχνίτη – συντηρητή του Μουσείου Θεσσαλονίκης και τον επιστάτη της ανασκαφής [...]. Τότε είδαμε κάτι. Ήταν αδύνατο να το φανταστώ. Ποτέ ως τότε δεν είχε βρεθεί τέτοιο οστεοδόχο σκεύος: μια ολόχρυση λάρνακα με ένα επιβλητικό αστέρι στο κάλυμμα της λάρνακας. Βγάλαμε τη λάρνακα από τη σαρκοφάγο. Αποθέσαμε τη λάρνακα στο δάπεδο. Ανοίξαμε τη λάρνακα.

Διασκευή από το βιβλίο του Μ. Ανδρόνικου, Βεργίνα. Οι Βασιλικοί τάφοι,
Εκδοτική Αθηνών, 1984

Να διαβάσετε μια από τις αφηγήσεις που γράψατε και να ελέγξετε τη συνοχή του κειμένου. Ποιους τρόπους έχετε χρησιμοποιήσει; Με ποιους τρόπους μπορείτε να βελτιώσετε τη συνοχή, αξιοποιώντας όσα πρόσφατα διδαχτήκατε;

Εικόνα