ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΙ

[1] Νικίας δ᾽ ἐπειδὴ ἡμέρα ἐγένετο ἦγε τὴν στρατιάν· οἱ δὲ Συρακόσιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι προσέκειντο τὸν αὐτὸν τρόπον πανταχόθεν βάλλοντές τε καὶ κατακοντίζοντες. [2] Kαὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἠπείγοντο πρὸς τὸν Ἀσσίναρον ποταμόν, ἅμα μὲν βιαζόμενοι ὑπὸ τῆς πανταχόθεν προσβολῆς ἱππέων τε πολλῶν καὶ τοῦ ἄλλου ὄχλου, οἰόμενοι ῥᾷόν τι σφίσιν ἔσεσθαι, ἢν διαβῶσι τὸν ποταμόν, ἅμα δ᾽ ὑπὸ τῆς ταλαιπωρίας καὶ τοῦ πιεῖν ἐπιθυμίᾳ. [3] Ὡς δὲ γίγνονται ἐπ᾽ αὐτῷ, ἐσπίπτουσιν οὐδενὶ κόσμῳ ἔτι, ἀλλὰ πᾶς τέ τις διαβῆναι αὐτὸς πρῶτος βουλόμενος καὶ οἱ πολέμιοι ἐπικείμενοι χαλεπὴν ἤδη τὴν διάβασιν ἐποίουν· ἁθρόοι γὰρ ἀναγκαζόμενοι χωρεῖν ἐπέπιπτόν τε ἀλλήλοις καὶ κατεπάτουν, περί τε τοῖς δορατίοις καὶ σκεύεσιν οἱ μὲν εὐθὺς διεφθείροντο, οἱ δὲ ἐμπαλασσόμενοι κατέρρεον. [4] Ἐς τὰ ἐπὶ θάτερά τε τοῦ ποταμοῦ παραστάντες οἱ Συρακόσιοι (ἦν δὲ κρημνῶδες) ἔβαλλον ἄνωθεν τοὺς Ἀθηναίους, πίνοντάς τε τοὺς πολλοὺς ἀσμένους καὶ ἐν κοίλῳ ὄντι τῷ ποταμῷ ἐν σφίσιν αὐτοῖς ταρασσομένους. [5] οἵ τε Πελοποννήσιοι ἐπικαταβάντες τοὺς ἐν τῷ ποταμῷ μάλιστα ἔσφαζον. Καὶ τὸ ὕδωρ εὐθὺς διέφθαρτο, ἀλλ᾽ οὐδὲν ἧσσον ἐπίνετό τε ὁμοῦ τῷ πηλῷ ᾑματωμένον καὶ περιμάχητον ἦν τοῖς πολλοῖς.

Σφαγή των Αθηναίων στον Ασσίναρο

ἐπειδὴ ἡμερα ἐγένετο

Αρχή της τελευταίας (8ης) ημέρας από την αναχώρηση.

Ἀσσίναρον ποταμὸν

Σήμερα ονομάζεται Fiume Falkonara.

ἅμα μὲν

Δυο ήταν οι αιτίες της βιασύνης των Αθηναίων, η προσβολή των ιππέων και η επιθυμία τους να πιουν νερό.

ῥᾷόν τι σφίσιν ἔσεσθαι

Οι καταπονημένοι στρατιώτες που υποχωρούσαν είχαν τη μάταια ελπίδα ότι, αν κατόρθωναν να διαβούν τον ποταμό, οι συνθήκες θα τους επέτρεπαν μία ανάπαυλα από την επίμονη επίθεση των εχθρών.

οὐδενὶ κόσμῳ ἔτι

Το ἔτι δηλώνει ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε τηρηθεί τάξη στο στράτευμα. Πάντως από αυτή τη στιγμή ο στρατός μεταβάλλεται σε άτακτο όχλο με τραγικότατα αποτελέσματα. Οι στρατιώτες πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο, ποδοπατιούνται, σκοτώνονται χτυπημένοι από τα ίδια τους τα κοντάρια, μπερδεύονται στα σκεύη που κουβαλούσαν και παρασύρονται από το ρεύμα του ποταμού, ενώ οι εχθροί από την απόκρημνη όχθη του βάλλουν εναντίον των διψασμένων Αθηναίων και τους αποδεκατίζουν. Τέλος οι Πελοποννήσιοι κατεβαίνουν από την όχθη και, καθώς οι Αθηναίοι δεν ήταν πια σε θέση να συμπλακούν σώμα με σώμα, σφάζουν αυτούς που βρίσκονταν μέσα στο νερό του ποταμού (βλ. παράθεμα 1).

ἔσφαζον

Χρησιμοποιεί το ρήμα ἔσφαζον αντί του ἔκτεινον, για να δηλώσει τη σκληρότητα των Πελοποννησίων.

καὶ τὸ ὕδωρ εὐθὺς διέφθαρτο, ἀλλ'... τοῖς πολλοῖς

Η περιγραφή του Θουκυδίδη είναι ιδιαίτερα εύγλωττη και γίνεται με τρόπο που τονίζει τη δραματικότητα και την ένταση των γεγονότων. Η διαδοχή των σκηνών, οι σκληρές πολλές φορές εικόνες, η ρεαλιστική αναφορά σε λεπτομέρειες (νερό θολωμένο και κοκκινισμένο από το αίμα των σφαγμένων Αθηναίων, οι διψασμένοι Αθηναίοι που αγωνίζονταν ποιος να πρωτοπιεί) επιτείνουν την τραγική κατάληξη που είχε για τους Αθηναίους η σικελική εκστρατεία. (Βλ. Παράθεμα 2)

2. «Το όνομα Ασσίναρος ηχεί σαν νεκρικό σήμαντρο, όπως ηχούν και οι Αιγός Ποταμοί, ή, στα δικά μας χρόνια ο Σαγγάριος. Ποταμοί είναι και οι τρεις». (Άγγελος Σ. Βλάχος, Παρατηρήσεις στον Θουκυδίδη, τόμος σ. 291).

[1] Τέλος δὲ νεκρῶν τε πολλῶν ἐπ᾽ ἀλλήλοις ἤδη κειμένων ἐν τῷ ποταμῷ καὶ διεφθαρμένου τοῦ στρατεύματος τοῦ μὲν κατὰ τὸν ποταμόν, τοῦ δὲ καί, εἴ τι διαφύγοι, ὑπὸ τῶν ἱππέων, Νικίας Γυλίππῳ ἑαυτὸν παραδίδωσι, πιστεύσας μᾶλλον αὐτῷ ἢ τοῖς Συρακοσίοις· καὶ ἑαυτῷ μὲν χρήσασθαι ἐκέλευεν ἐκεῖνόν τε καὶ Λακεδαιμονίους ὅτι βούλονται, τοὺς δὲ ἄλλους στρατιώτας παύσασθαι φονεύοντας. [2] Καὶ ὁ Γύλιππος μετὰ τοῦτο ζωγρεῖν ἤδη ἐκέλευεν· καὶ τούς τε λοιποὺς ὅσους μὴ ἀπεκρύψαντο (πολλοὶ δὲ οὗτοι ἐγένοντο) ξυνεκόμισαν ζῶντας, καὶ ἐπὶ τοὺς τριακοσίους, οἳ τὴν φυλακὴν διεξῆλθον τῆς νυκτός, πέμψαντες τοὺς διωξομένους ξυνέλαβον. [3] Τὸ μὲν οὖν ἁθροισθὲν τοῦ στρατεύματος ἐς τὸ κοινὸν οὐ πολὺ ἐγένετο, τὸ δὲ διακλαπὲν πολύ, καὶ διεπλήσθη πᾶσα Σικελία αὐτῶν, ἅτε οὐκ ἀπὸ ξυμβάσεως ὥσπερ τῶν μετὰ Δημοσθένους ληφθέντων. [4] Μέρος δέ τι οὐκ ὀλίγον καὶ ἀπέθανεν· πλεῖστος γὰρ δὴ φόνος οὗτος καὶ οὐδενὸς ἐλάσσων τῶν ἐν τῷ [Σικελικῷ] πολέμῳ τούτῳ ἐγένετο. Καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις προσβολαῖς ταῖς κατὰ τὴν πορείαν συχναῖς γενομέναις οὐκ ὀλίγοι ἐτεθνήκεσαν. Πολλοὶ δὲ ὅμως καὶ διέφυγον, οἱ μὲν καὶ παραυτίκα, οἱ δὲ καὶ δουλεύσαντες καὶ διαδιδράσκοντες ὕστερον· τούτοις δ᾽ ἦν ἀναχώρησις ἐς Κατάνην.

Παράδοση του Νικία στο Γύλιππο



Αιχμαλωσία του στρατεύματός του

Σημαντικός αριθμός διαφεύγει

διεφθαρμένου τοῦ στρατεύματος

Κατά το Διὀδωρο οι νεκροί ανέρχονται σε 18.000 και οι αιχμάλωτοι σε 7.000.

Νικίας Γυλίππῳ ἑαυτὸν παραδίδωσι, πιστεύσας μᾶλλον αὐτῷ ἤ τοῖς Συρακοσίοις

Η επιλογή του Νικία είναι φυσική και εύλογη, διότι γνώριζε ότι οι Λακεδαιμόνιοι τον συμπαθούσαν, καθώς ήταν αυτός που το 421 π.Χ. έκλεισε με όρους συμφέροντες για τους Λακεδαιμόνιους την ομώνυμη συνθήκη. Ο Πλούταρχος (Νικ. 27.5) μας παρουσιάζει το λόγο του Νικία προς το Γύλιππο: «ἔλεος ὑμᾶς ὦ Γύλιππε, λαβέτω νικῶντας, ἐμοῦ μὲν μηδεὶς, ὅς ἐπὶ τηλικαύταις εὐτυχίαις ὄνομα καὶ δόξαν ἔσχον, τῶν δ' ἄλλων Ἀθηναίων, ἐννοηθέντας ὅτι κοιναὶ μὲν αἱ τύχαι τοῦ πολέμου, μετρίως δ' αὐταῖς καὶ πρᾴως ἐχρήσαντο ἐν οἷς εὐτύχουν Ἀθηναῖοι πρὸς ὑμᾶς» («Δείξτε μας έλεος, Γύλιππε, τώρα που είστε νικητές, όχι για μένα που με τις τόσο μεγάλες επιτυχίες μου απέκτησα όνομα και δόξα, αλλά για τους άλλους Αθηναίους, λαμβάνοντας υπόψη σας ότι είναι κοινές οι τύχες του πολέμου κι ότι οι Αθηναίοι, όταν είχαν επιτυχίες, φάνηκαν μετριοπαθείς και πράοι απέναντι σας». Μετάφραση από τη μεταφραστική ομάδα εκδ. Κάκτου).

καὶ ὁ Γύλιππος μετὰ τοῦτο ζωγρεῖν ἐκέλευεν

Αυτό σημαίνει ότι ο Γύλιππος ήταν ο αρχηγός και απ' αυτόν προέρχονταν οι διαταγές.

ἀπεκρύψαντο

Οι Συρακούσιοι στρατιώτες έκρυψαν πολλούς Αθηναίους αιχμαλώτους, για να επωφεληθούν οικονομικά οι ίδιοι και όχι το δημόσιο ταμείο, πουλώντας τους ως δούλους ή ανταλλάσσοντάς τους με λύτρα.

καὶ ἐπὶ τοὺς τριακοσίους, οἵ τήν φυλακήν... νυκτός

Γι' αυτούς μίλησε ο ιστορικός στο 83.5.

τὸ μὲν οὖν ἁθροισθὲν τοῦ στρατεύματος ἐς τὸ κοινὸν οὐ πολὺ ἐγένετο

Δεν ήταν περισσότεροι από χίλιοι, αφού το σύνολο των αιχμαλώτων, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης (7.87.4) ήταν επτά χιλιάδες. Κι από αυτούς οι έξι χιλιάδες ήταν του Δημοσθένη (7.82.3). Επομένως κατά την αποχώρηση από το λιμάνι ξεκίνησαν σαράντα χιλιάδες και οκτώ ημέρες μετά που παραδόθηκε ο Νικίας και το στράτευμά του υπολογίζονται μόνο επτά χιλιάδες. Οι υπόλοιποι είτε πουλήθηκαν ως δούλοι είτε φονεύθηκαν.

ἅτε οὐκ ἀπὸ ξυμβάσεως ὥσπερ τῶν μετὰ Δημοσθένους ληφθέντων

Η παράδοση του Δημοσθένη έγινε κατόπιν διαπραγματεύσεων, έτσι ώστε η πόλη των Συρακουσών να είναι υπεύθυνη για τους άνδρες που είχαν παραδοθεί, υπεύθυνη μεταξύ άλλων για τη διατήρηση της ζωής τους. Όμως με τους άνδρες του Νικία δεν προηγήθηκε καμία τέτοια συμφωνία. Έτσι αυτοί που παραδόθηκαν ήταν τα προσωπικά λάφυρα που οι «κάτοχοι» τους μπορούσαν να κρατήσουν ή να πουλήσουν ανάλογα με τις επιθυμίες τους.

μέρος δέ τι οὐκ ὀλίγον καὶ ἀπέθανεν

Ο Θουκυδίδης διαιρεί το στρατό σε 4 μέρη: α) τὸ ἁθροισθὲν ἐς τὸ κοινόν, β) τὸ διακλαπέν, γ) τὸ ἀποθανόν, δ) τὸ διαφυγόν.

οἱ μὲν καὶ παραυτίκα

Από τον Παυσανία (7.16.4) αναφέρεται ο Καλλίστρατος, γιος του Εμπέδου, ο οποίος κατόρθωσε να φτάσει μαζί με ιππείς στην Κατάνη, απ' όπου επέστρεψε στις Συρακούσες, για να παρενοχλήσει τους Συρακούσιους που λαφυραγωγούσαν το αθηναϊκό στρατόπεδο. Ο Καλλίστρατος σκοτώθηκε σ' αυτήν την επιχείρηση.

τούτοις δ' ἦν ἀναχώρησις ἐς Κατάνην

Μεταξύ αυτών ήταν και ο ομιλητής του Λυσία στο Υπέρ Πολυστράτου (XX), ο οποίος διηγείται τα ακόλουθα: «Όταν καταστράφηκε ο στρατός μας και εγώ σώθηκα και έφτασα στην Κατάνη πήρα μέρος σε επιδρομές, που είχαν ως ορμητήριο την Κατάνη και προξένησα ζημιές στους εχθρούς μας».

ἀνεχώρησαν ἐς τὴν πόλιν

Ο Πλούταρχος (Νικ. 27.8-9) περιγράφει εντυπωσιακά την εικόνα της επιστροφής των Συρακουσίων στην πόλη με τους αιχμαλώτους: «Κι αφού συγκέντρωσαν όσους πιάστηκαν φανερά, κρέμασαν πανοπλίες αιχμαλώτων στα ωραιότερα και μεγαλύτερα δέντρα κοντά στο ποτάμι, κι αφού στεφανώθηκαν οι ίδιοι και στόλισαν υπερβολικά τα άλογά τους, κόβοντας τις χαίτες από τα άλογα των εχθρών, μπήκαν στην πόλη· έτσι πέτυχαν τον λαμπρότερο αγώνα απ' όλους όσους είχαν κάνει Έλληνες με Έλληνες και την τελειότερη νίκη με τη μεγαλύτερη δύναμη και την υπέρτατη επίδειξη θάρρους και αρετής» (Μετάφραση από τη μεταφραστική ομάδα εκδ. Κάκτου).

ἐς τὰς λιθοτομίας

Πρόκειται για τα μεγάλα λατομεία, ανατολικά του θεάτρου.

Νικίαν δὲ... ἀπέσφαξαν

Τρομερή παραβίαση από τη μεριά των Συρακουσίων της συμφωνίας με το Δημοσθένη, καθώς και απόλυτος παραμερισμός του Γύλιππου, στον οποίο είχε παραδοθεί ο Νικίας, ήταν επομένως δικός του αιχμάλωτος. Είναι παράξενο το γεγονός ότι, μολονότι ο Γύλιππος επιθυμούσε ως επιστέγασμα των στρατιωτικών του επιτευγμάτων να οδηγήσει αιχμαλώτους στους Λακεδαιμόνιους τους δύο αντίπαλους στρατηγούς, δεν μπόρεσε να επιβληθεί και να σώσει τη ζωή του Νικία.

διὰ τὰ ἐν τῇ νήσῳ

Ενν. η Σφακτηρία

σπονδὰς... ποιήσασθαι

Ο Νικίας ήταν ο πρωταγωνιστής της ειρήνης του 421 π.Χ.

ὥστε ἀφεθῆναι

Υποκείμενο είναι τοὺς... Λακεδαιμονίων.

οὐχ ἥκιστα οἱ Κορίνθιοι

Οι Κορίνθιοι μισούσαν το Νικία, διότι είχε πολεμήσει εναντίον τους (Πβ. και 4.55.1).

ἥκιστα δὴ ἄξιος ὤν... ἐς τοῦτο δυστυχίας ἀφικέσθαι

Η κρίση του Θουκυδίδη ότι ο Νικίας άξιζε καλύτερη τύχη μεταφέρει τον αναγνώστη στο κλίμα της τραγωδίας. Όπως παρατηρεί ο Αριστοτέλης (Περί Ποιητικής 1453^a5) ο θεατής νιώθει τον ἔλεον, συμπόνια για τον τραγικό ήρωα που αναξιοπαθεί «περὶ τὸν ἀνάξιον δυστυχοῦντα».

διὰ τὴν πᾶσαν ἐς ἀρετὴν νενομισμένην ἐπιτήδευσιν

Δε συντρέχουν λόγοι να πιστέψουμε ότι ο Θουκυδίδης θα ήθελε να αρνηθεί να αποκαλέσει «αρετή» τη συνεχή προσπάθεια κάποιου να είναι δίκαιος και ευσυνείδητος, εκπληρώνοντας τις υποχρεώσεις του. Η μελέτη της σικελικής εκστρατείας μπορεί να μας οδηγήσει να σκεφτούμε ότι ο Θουκυδίδης είναι επιεικής προς το Νικία ή ότι τόσο τα δικά του κριτήρια για την αρετή όσο και αυτά του Νικία υπήρξαν ελλειπτικά. Αν ο Θουκυδίδης είχε εκφράσει την άποψη ότι ο Νικίας δεν άξιζε να αποτύχει ή πολύ περισσότερο να πεθάνει, αυτή θα ήταν μία αξιοπερίεργη κρίση, ελλείψει μάλιστα ανάλογης έκφρασης συμπάθειας για το Δημοσθένη. Όμως αυτό που ο Θουκυδίδης λέει στην πραγματικότητα είναι ότι του Νικία δεν του άξιζε η μεγάλη δυστυχία να εκτελεστεί εν ψυχρώ από τον εχθρό, στον οποίο είχε παραδοθεί. Αυτό δε σημαίνει ότι ο Θουκυδίδης πίστευε σε ένα σύστημα θεϊκών ανταμοιβών και ποινών που επιβράβευαν την ανθρώπινη αρετή και τιμωρούσαν την κακία αντίστοιχα, αλλά η άποψή του αποτελεί μία φυσική αντίδραση, με την οποία κάθε άνθρωπος στοιχειώδους ευαισθησίας συμφωνεί (βλ. παράθεμα 1).

[1] Τοὺς δ᾽ ἐν ταῖς λιθοτομίαις οἱ Συρακόσιοι χαλεπῶς τοὺς πρώτους χρόνους μετεχείρισαν. Ἐν γὰρ κοίλῳ χωρίῳ ὄντας καὶ ὀλίγῳ πολλοὺς οἵ τε ἥλιοι τὸ πρῶτον καὶ τὸ πνῖγος ἔτι ἐλύπει διὰ τὸ ἀστέγαστον καὶ αἱ νύκτες ἐπιγιγνόμεναι τοὐναντίον μετοπωριναὶ καὶ ψυχραὶ τῇ μεταβολῇ ἐς ἀσθένειαν ἐνεωτέριζον, [2] πάντα τε ποιούντων αὐτῶν διὰ στενοχωρίαν ἐν τῷ αὐτῷ καὶ προσέτι τῶν νεκρῶν ὁμοῦ ἐπ᾽ ἀλλήλοις ξυννενημένων, οἳ ἔκ τε τῶν τραυμάτων καὶ διὰ τὴν μεταβολὴν καὶ τὸ τοιοῦτον ἀπέθνῃσκον, καὶ ὀσμαὶ ἦσαν οὐκ ἀνεκτοί, καὶ λιμῷ ἅμα καὶ δίψῃ ἐπιέζοντο (ἐδίδοσαν γὰρ αὐτῶν ἑκάστῳ ἐπὶ ὀκτὼ μῆνας κοτύλην ὕδατος καὶ δύο κοτύλας σίτου), ἄλλα τε ὅσα εἰκὸς ἐν τῷ τοιούτῳ χωρίῳ ἐμπεπτωκότας κακοπαθῆσαι, οὐδὲν ὅτι οὐκ ἐπεγένετο αὐτοῖς· [3] καὶ ἡμέρας μὲν ἑβδομήκοντά τινας οὕτω διῃτήθησαν ἁθρόοι· ἔπειτα πλὴν Ἀθηναίων καὶ εἴ τινες Σικελιωτῶν ἢ Ἰταλιωτῶν ξυνεστράτευσαν, τοὺς ἄλλους ἀπέδοντο. [4] ἐλήφθησαν δὲ οἱ ξύμπαντες, ἀκριβείᾳ μὲν χαλεπὸν ἐξειπεῖν, ὅμως δὲ οὐκ ἐλάσσους ἑπτακισχιλίων. [5] Ξυνέβη τε ἔργον τοῦτο [Ἑλληνικὸν] τῶν κατὰ τὸν πόλεμον τόνδε μέγιστον γενέσθαι, δοκεῖν δ᾽ ἔμοιγε καὶ ὧν ἀκοῇ Ἑλληνικῶν ἴσμεν, καὶ τοῖς τε κρατήσασι λαμπρότατον καὶ τοῖς διαφθαρεῖσι δυστυχέστατον· [6] κατὰ πάντα γὰρ πάντως νικηθέντες καὶ οὐδὲν ὀλίγον ἐς οὐδὲν κακοπαθήσαντες πανωλεθρίᾳ δὴ τὸ λεγόμενον καὶ πεζὸς καὶ νῆες καὶ οὐδὲν ὅτι οὐκ ἀπώλετο, καὶ ὀλίγοι ἀπὸ πολλῶν ἐπ᾽ οἴκου ἀπενόστησαν. Tαῦτα μὲν τὰ περὶ Σικελίαν γενόμενα.

Άθλιες συνθήκες διαβίωσης των αιχμαλώτων στα λατομεία







Γενική αποτίμηση του μεγέθους της συμφοράς που υπέστησαν οι Αθηναίοι στη Σικελία

οἱ ἥλιοι

Ο Θουκυδίδης χρησιμοποίησε το όνομα στον πληθυντικό αριθμό για να τονίσει έτσι με έμφαση την επανάληψη της ταλαιπωρίας απο την αφόρητη και αποπνικτική ζέστη.

ἐπιγιγνόμεναι

Δηλαδή που ακολουθούν σε κάθε περίπτωση μια ζεστή ημέρα. Η πρόθεση ἐπὶ δηλώνει το ύστερο.

τοὐναντίον... ἐνεωτέριζον

Οι λέξεις νεώτερος και νεωτερίζειν φέρνουν στη σκέψη δυσάρεστους συνειρμούς, ιδιαίτερα στο χώρο της πολιτικής ζωής, υποδηλώνοντας χρήση βίας και εκτελέσεις.

τῇ μεταβολῇ

Η αρχαία ιατρική έδινε μεγάλη σημασία στις επιπτώσεις που είχαν στον ανθρώπινο οργανισμό οι ξαφνικές αλλαγές στη θερμοκρασία. υγρασία, διαιτολόγιο ή συνήθειες.

πάντα τε ποιούντων

Δηλαδή ακόμη και τις ακαθαρσίες τους.

ἐπὶ ὀκτὼ μῆνας

Εφόσον πολλοί πουλήθηκαν μετά από 70 ημέρες (§3) αυτό το χρονικο διάστημα αναφέρεται στους Αθηναίους και στους άλλους που απέμειναν. Πιθανότατα στο τέλος των οκτώ μηνών θα πουλήθηκαν και αυτοί.

κοτύλην... σίτου

Η κοτύλη ήταν μονάδα μέτρησης υγρών και ξηρών καρπών. Μια υγρή κοτύλη ισοδυναμούσε με 0.27 λίτρα, ενώ η στερεή με 270-275 κυβικά εκατοστά. Το ότι η παρεχόμενη τροφή ήταν ανεπαρκέστατη γίνεται ολοφάνερο, αν θυμηθεί κανείς ότι στους αποκλεισμένους στη Σφακτηρία Λακεδαιμόνιους έδιναν οι Αθηναίοι τετραπλάσια μερίδα ψωμιού και επιπλέον κρέας. Η μεταχείριση των αιχμαλώτων Αθηναίων ξεπερνάει κάθε όριο ωμότητας και φτάνει στο σημείο της σαδιστικής εκδίκησης των νικητών σε βάρος των ηττημένων.

οὐκ ἐλάσσους ἑπτακισχιλίων

Εφόσον 6.000 αιχμαλωτίστηκαν με το Δημοσθένη (82.3) γίνεται φανερό ότι από το στράτευμα του Νικία μόνο 1.000 μεταφέρθηκαν ως αιχμάλωτοι στις Συρακούσες και έγιναν κτήμα της πόλης. Ο αριθμός είναι αξιοσημείωτα μικρός, όμως το 85.3 μας προϊδεάζει σχετικά.

τὸν πόλεμον τόνδε

Ενν. τον Πελοποννησιακό πόλεμο

τοῖς τε κρατήσασι λαμπρότατοι καὶ τοῖς διαφθαρεῖσι δυστυχέστατον

Η χρήση των δύο υπερθετικών είναι καίρια και επιβεβλημένη, καθώς ποτέ στον Πελοποννησιακό πόλεμο δε σημειώθηκε τόσο απόλυτη νίκη ούτε τόσο ολοκληρωτική καταστροφή, πανωλεθρίᾳ δὴ τὸ λεγόμενον καὶ πεζὸς καὶ νῆες καὶ οὐδὲν ὅτι οὐκ ἀπώλετο. Η έμφαση στις δύο αντιθετικές όψεις του πολέμου (νίκη-ήττα) που επιτυγχάνει ο ιστορικός με τους δύο υπερθετικούς, καθώς και η επεξήγηση της λέξης πανωλεθρία κορυφώνουν με έξοχο τρόπο την ένταση του λόγου και τη δραματικότητα της ιστορικής στιγμής.

καὶ ὀλίγοι ἀπενόστησαν

Ο Πλούταρχος (Νικ. 29) αναφέρει ότι ορισμένοι κέρδισαν την ελευθερία τους, διότι ήξεραν να απαγγέλλουν απ' έξω χορικά και να διδάσκουν δράματα του Ευριπίδη, τον οποίο ευχαρίστησαν με ασπασμούς, όταν επέστρεψαν στην πατρίδα τους.

ταῦτα μὲν τὰ περὶ Σικελίαν γενόμενα

Η φράση αυτή αποτελεί το σύνδεσμο με το επόμενο βιβλίο.