ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ TOΥ «ΑΓΗΣΙΛΑΟΥ»

Α' Η «Πανελλήνια Ιδέα»

Ο σοφιστής Γοργίας είχε συνθέσει κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Επιτάφιο λόγο από τον οποίο έχει σωθεί εκτενές απόσπασμα. Η γνωστότερη φράση του κειμένου του είναι: «Τὰ μὲν κατὰ τῶν βαρβάρων τρόπαια ὕμνους ἀπαιτεῖ τὰ δὲ κατὰ τῶν Ἑλλήνων θρήνους». Αυτό το αίτημα για συνένωση των Ελλήνων ήταν ο πυρήνας του Ὀλυμπικοῦ του λόγου (που εκφωνήθηκε στην Ολυμπία). Απόσπασμα επίσης έχει σωθεί από τον Ὀλυμπιακό του γνωστού ρήτορα Λυσία (388 π.Χ.).
Ο Ισοκράτης στο λόγο του Περί Εἰρήνης απευθύνει εκκλήσεις συνεργασίας των Ελλήνων και αντιμετώπισης των Περσών και αργότερα στην επιστολή του Φίλιππος προσκαλεί τον ισχυρό βασιλιά της Μακεδονίας να ενώσει τους Έλληνες ως «ευεργέτης» τους και να τους οδηγήσει κατά των Περσών.
Να διαβάσετε από τον Αγησίλαο τα κεφ. 7.6-7, 8.3-4.
— Ποιες ενέργειες του Αγησιλάου αναφέρει ο Ξενοφών για να τον παρουσιάσει ως οπαδό της «πανελλήνιας ιδέας»;

Β' Η λιτότητα του Αγησιλάου

Ξενοφ. Ἑλληνικά 4.1.29-31  Ἦν δέ τις Ἀπολλοφάνης Κυζικηνός, ὃς καὶ Φαρναβάζῳ ἐτύγχανεν ἐκ παλαιοῦ ξένος ὢν καὶ Ἀγησιλάῳ κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον ἐξενώθη. Οὗτος οὖν εἶπε πρὸς τὸν Ἀγησίλαον ὡς οἴοιτο συναγαγεῖν αὐτῷ ἂν εἰς λόγους περὶ φιλίας Φαρνάβαζον. Ὡς δ᾽ ἤκουσεν αὐτοῦ, σπονδὰς λαβὼν καὶ δεξιὰν παρῆν ἄγων τὸν Φαρνάβαζον εἰς συγκείμενον χωρίον, ἔνθα δὴ Ἀγησίλαος καὶ οἱ περὶ αὐτὸν τριάκοντα χαμαὶ ἐν πόᾳ τινὶ κατακείμενοι ἀνέμενον· ὁ δὲ Φαρνάβαζος ἧκεν ἔχων στολὴν πολλοῦ χρυσοῦ ἀξίαν. Ὑποτιθέντων δὲ αὐτῷ τῶν θεραπόντων ῥαπτά, ἐφ᾽ ὧν καθίζουσιν οἱ Πέρσαι μαλακῶς, ᾐσχύνθη ἐντρυφῆσαι, ὁρῶν τοῦ Ἀγησιλάου τὴν φαυλότητα· κατεκλίθη οὖν καὶ αὐτὸς ὥσπερ εἶχε χαμαί. Καὶ πρῶτα μὲν ἀλλήλους χαίρειν προσεῖπαν, ἔπειτα τὴν δεξιὰν προτείναντος τοῦ Φαρναβάζου ἀντιπροὔτεινε καὶ ὁ Ἀγησίλαος. Μετὰ δὲ τοῦτο ἤρξατο λόγου ὁ Φαρνάβαζος· καὶ γὰρ ἦν πρεσβύτερος.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ. Ήταν κάποιος Απολλοφάνης από την Κύζικο που έτυχε μάλιστα να συνδέεται με τον Φαρνάβαζο με δεσμούς φιλοξενίας από παλιά και εκείνη την περίοδο συνδέθηκε και με τον Αγησίλαο. Αυτός λοιπόν είπε στον Αγησίλαο πως νόμιζε σωστό να του ετοιμάσει μια συνάντηση με τον Φαρνάβαζο για να συζητήσουν για συμφιλίωση. Όταν τον άκουσε ο Αγησίλαος, αφού έλαβε αυτός διαβεβαίωση με σπονδές και επισφραγίστηκε η συμφωνία με χειραψία, ερχόταν οδηγώντας το Φαρνάβαζο σε σημείο που είχαν συμφωνήσει, όπου φυσικά ο Αγησίλαος και οι τριάντα άντρες του επιτελείου του και της φρουράς του χάμω ξαπλωμένοι σε κάτι χορτάρια περίμεναν· ο Φαρνάβαζος λοιπόν είχε έρθει φορώντας στολή που άξιζε πολύ χρυσάφι. Ενώ όμως οι υπηρέτες του τοποθετούσαν κάτω φουσκωτά μαξιλάρια, πάνω στα οποία κάθονται οι Πέρσες μαλακά, ντράπηκε να καθήσει με τόση άνεση, βλέποντας του Αγησιλάου την απλότητα· ξάπλωσε λοιπόν και αυτός, όπως ήταν, χάμω. Και πρώτα-πρώτα είπαν ο ένας στον άλλο «χαίρε», έπειτα όταν άπλωσε το δεξί του χέρι ο Φαρνάβαζος, άπλωσε το δικό του και ο Αγησίλαος. Μετά απ' αυτό άρχισε να μιλάει ο Φαρνάβαζος γιατί ήταν και μεγαλύτερος στην ηλικία.

Πλουτάρχου, Ἀγησίλαος, 14. Ἐν δὲ χιλιάσι στρατιωτῶν τοσαύταις οὐ ῥᾳδίως ἄν τις εἶδε φαυλοτέραν στιβάδα τῆς Ἀγησιλάου. Πρός τε θάλπος οὕτω καὶ ψῦχος εἶχεν, ὥσπερ μόνος ἀεὶ χρῆσθαι ταῖς ὑπὸ τοῦ θεοῦ κεκραμέναις ὥραις πεφυκώς.[...] Ἥδιστον δὲ θέαμα τοῖς κατοικοῦσι τὴν Ἀσίαν Ἕλλησιν ἦσαν οἱ πάλαι βαρεῖς καὶ ἀφόρητοι καὶ διαρρέοντες ὑπὸ πλούτου καὶ τροφῆς ὕπαρχοι καὶ στρατηγοὶ δεδιότες καὶ θεραπεύοντες ἄνθρωπον ἐν τρίβωνι περιιόντα λιτῷ.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ. Ανάμεσα σε τόσες χιλιάδες στρατιώτες δεν θα μπορούσε να δει εύκολα κανείς πιο φτωχικό κρεββάτι από του Αγησιλάου. Αδιαφορούσε και για τη ζέστη και για το κρύο, σαν να ήταν εκ φύσεως μόνο αυτός ικανός να προσαρμόζεται στις εποχές όπως τις είχε φτιάξει ο θεός[...] Ήταν πάρα πολύ ευχάριστο θέαμα για τους Έλληνες που κατοικούσαν την Ασία οι προηγουμένως σκληροί και αβάσταχτοι και που παραπατούσαν από τον πλούτο και την πολυτέλεια ύπαρχοι και στρατηγοί να φοβούνται και να φέρονται δουλικά σε έναν άνθρωπο που περιφερόταν φορώντας ένα λιτό τρίβωνα. Πβ. Ἀγησίλαος 4.3 —Ποια σημεία του τρόπου ζωής και συμπεριφοράς του Αγησιλάου εξαίρει ο Ξενοφών. Ποια εντύπωση προκαλούσε στους εχθρούς και στους φίλους του;

Γ' Στη σύνθεση του Ἀγησιλάου ο Ξενοφών χρησιμοποίησε έτοιμο ήδη υλικό από τα Ἑλληνικά του.
Οι ομοιότητες είναι προφανείς. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ορισμένες αποκλίσεις:

Ἑλληνικά 3.4.23. Ἔνθα δὴ ὁ Ἀγησίλαος γιγνώσκων ὅτι τοῖς μὲν πολεμίοις οὔπω παρείη τὸ πεζόν,... ὡς αὐτοῦ τε καὶ παντὸς τοῦ στρατεύματος ἑπομένου.(1)
3.4.24 Τοὺς μὲν δὴ ἱππέας ἐδέξαντο οἱ Πέρσαι· ἐπεὶ δ᾽ ἅμα πάντα τὰ δεινὰ παρῆν, ἐνέκλιναν, καὶ οἱ μὲν αὐτῶν εὐθὺς ἐν τῷ ποταμῷ ἔπεσον, οἱ δ᾽ ἄλλοι ἔφευγον. Οἱ δ᾽ Ἕλληνες ἐπακολουθοῦντες αἱροῦσι καὶ τὸ στρατόπεδον αὐτῶν. Καὶ οἱ μὲν πελτασταί, ὥσπερ εἰκός, εἰς ἁρπαγὴν ἐτράποντο· ὁ δ᾽ Ἀγησίλαος κύκλῳ πάντα καὶ φίλια καὶ πολέμια περιεστρατοπεδεύσατο.(2) Καὶ ἄλλα τε πολλὰ χρήματα ἐλήφθη, ἃ ηὗρε πλέον ἢ ἑβδομήκοντα τάλαντα, καὶ αἱ κάμηλοι δὲ τότε ἐλήφθησαν, ἃς Ἀγησίλαος εἰς τὴν Ἑλλάδα ἀπήγαγεν.(3)

Πβ. (1) Ἀγησίλαος 1.31, (2)1.32, (3)1.33
—1.Ο Ξενοφών στα κεφάλαια 1.31-33 επαναλαμβάνει σε πολλά σημεία αυτολεξεί όσα είχε γράψει στα Ἑλληνικά 3 .4 .23 -24. Ποιες μικρές αλλαγές επισημαίνετε στην αναδιατύπωση;
— 2. Σε ποιο σημείο του κειμένου του Ἀγησιλάου φαίνεται να «διορθώνει» πληροφορίες που είχε δώσει στα Ἑλληνικά;

Ἑλληνικά 4.3.15 ῏Ησαν δ᾽ οἱ μὲν ἀντιτεταγμένοι τῷ Ἀγησιλάῳ Βοιωτοί, Ἀθηναῖοι, Ἀργεῖοι, Κορίνθιοι, Αἰνιᾶνες, Αιτωλοί, Λοκροὶ ἀμφότεροι· σὺν Ἀγησιλάῳ δὲ Λακεδαιμονίων μὲν μόρα ἡ ἐκ Κορίνθου διαβᾶσα, ἥμισυ δὲ μόρας τῆς ἐξ Ὀρχομενοῦ, ἔτι δ᾽ οἱ ἐκ Λακεδαίμονος νεοδαμώδεις συστρατευσάμενοι αὐτῷ, πρὸς δὲ τούτοις οὗ Ἡριππίδας ἐξενάγει ξενικοῦ, ἔτι δὲ οἱ ἀπὸ τῶν ἐν τῇ Ἀσίᾳ πόλεων Ἑλληνίδων, καὶ ἀπὸ τῶν ἐν τῇ Εὐρώπῃ ὅσας διιὼν παρέλαβεν· αὐτόθεν δὲ προσεγένοντο ὁπλῖται Ὀρχομένιοι καὶ Φωκεῖς. Πελτασταί γε μὴν πολὺ πλείους οἱ μετ᾽ Ἀγησιλάου· ἱππεῖς δ᾽ αὖ παραπλήσιοι ἀμφοτέροις τὸ πλῆθος.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Ήταν αυτοί που είχαν αντιπαραταχθεί στον Αγησίλαο Βοιωτοί, Αθηναίοι, Αργείοι, Κορίνθιοι, Αινιάνες, Αιτωλοί, Λοκροί και οι δύο· και μαζί με τον Αγησίλαο μία μόρα Λακεδαιμονίων που είχε φτάσει δια θαλάσσης από την Κόρινθο, το μισό της μόρας από τον Ορχομενό, και επίσης οι νεοδαμώδεις από τη Λακεδαίμονα, αυτοί που είχαν εκστρατεύσει μαζί του στην Ασία, και επίσης οι μισθοφόροι των οποίων αρχηγός ήταν ο Ηριππίδας, και τέλος όσοι ήταν από τις Ελληνικές πόλεις της Ασίας αλλά και από τις πόλεις της Ευρώπης όσους παρέλαβε κατά τη διέλευσή του· από τους ντόπιους προστέθηκαν οπλίτες Ορχομένιοι και Φωκείς. Πελταστές πράγματι ήταν πολύ περισσότεροι με τον Αγησίλαο· οι ιππείς εξάλλου ήταν παραπλήσιοι στον αριθμό στη μια και στην άλλη παράταξη. Πβ. Ἀγησίλαος 2.6, 9-11
—1. Σε ποιο από τα δύο κείμενα η περιγραφή της παράταξης των αντιπάλων είναι λεπτομερέστερη; Πού το αποδίδετε;
—2. Ποια κρίση διατυπώνει ο συγγραφέας στο εγκώμιο (και όχι στο καθαρά ιστορικό του έργο) αξιολογώντας τον Αγησίλαο;

Δ' Ανασκευή επικρίσεων κατά του Αγησιλάου

Οι μελετητές του Ξενοφώντος υποστηρίζουν ότι το κείμενο του Ἀγησιλάου είναι κυρίως εγκώμιο αλλά έχει ως στόχο να ανασκευάσει και κατηγορίες που διατυπώνονταν κατά τον Σπαρτιάτη βασιλιά.
Κεφ. 2.21 Ἐπειδὴ δὲ εἰρήνης ἐπιθυμήσαντες οἱ πολέμιοι ἐπρεσβεύοντο, Ἀγησίλαος ἀντεῖπε τῇ εἰρήνῃ, ἕως τοὺς διὰ Λακεδαιμονίους φυγόντας Κορινθίων καὶ Θηβαίων ἠνάγκασε τὰς πόλεις οἴκαδε καταδέχεσθαι. Ὕστερον δ᾽ αὖ καὶ Φλειασίων τοὺς διὰ Λακεδαιμονίους φυγόντας κατήγαγεν, αὐτὸς στρατευσάμενος ἐπὶ Φλειοῦντα. Εἰ δέ τις ἄλλῃ πῃ ταῦτα μέμφεται, ἀλλ᾽ οὖν φιλεταιρίᾳ γε πραχθέντα φανερά ἐστι.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ. Όταν οι εχθροί ήθελαν πια την ειρήνη και έστειλαν πρέσβεις για διαπραγματεύσεις, ο Αγησίλαος αντιτάχθηκε στην ειρήνη, ώσπου ανάγκασε τις πόλεις να δεχτούν να επιστρέψουν όσοι από τους Κορινθίους και τους Θηβαίους εξορίστηκαν λόγω της συμπάθειας τους προς τους Λακεδαιμονίους. Και αργότερα επίσης και όσους από τους Φλειασίους εξορίστηκαν λόγω της συμπάθειάς τους προς τους Λακεδαιμονίους τους έφερε πίσω στην πατρίδα τους, αφού έκανε αυτός ο ίδιος εκστρατεία στον Φλειούντα. Και αν κάποιος κατηγορεί αυτές τις ενέργειες με άλλα κριτήρια, αλλά είναι φανερό τουλάχιστον ότι έγιναν από αγάπη προς τους (πολιτικούς του) συντρόφους.

4.2-3... Ἀγησίλαος δὲ οὐ μόνον τὸ μὴ ἀποδιδόναι χάριτας ἄδικον ἔκρινεν, ἀλλὰ καὶ τὸ μὴ πολὺ μείζους τὸν μείζω δυνάμενον.(3) Τά γε μὴν τῆς πόλεως κλέπτειν πῇ ἄν τις αὐτὸν εἰκότως αἰτιάσαιτο, ὃς καὶ τὰς αὐτῷ χάριτας ὀφειλομένας τῇ πατρίδι καρποῦσθαι παρεδίδου;

7.7.« Εἰ δ᾽ αὖ καλὸν καὶ μισοπέρσην εἶναι, ὅτι … ὁρῶσι μὲν οὖν ἅπαντες ταῦτα· ἐπεμελήθη δὲ τίς ἄλλος πώποτε πλὴν Ἀγησίλαος, ἢ ὅπως …»

— Ποιες κατηγορίες φαίνεται να ανασκευάζει ο Ξενοφών;
— Ποια είναι τα χαρακτηριστικά μέσα του λόγου του, με τα οποία προσπαθεί να πείσει για το αβάσιμο των κατηγοριών;