ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ

[23] Ἐπεὶ μέντοι ἀνὰ τὰ πεδία οὐδὲ ἐν τῇ Φρυγίᾳ ἐδύνατο στρατεύεσθαι διὰ τὴν Φαρναβάζου ἱππείαν, ἔδοξεν αὐτῷ ἱππικὸν κατασκευαστέον εἶναι, ὡς μὴ δραπετεύοντα πολεμεῖν δέοι αὐτόν. Τοὺς μὲν οὖν πλουσιωτάτους ἐκ πασῶν τῶν ἐκεῖ πόλεων ἱπποτροφεῖν κατέλεξε. [24] Προεῖπε δέ, ὅστις παρέχοιτο ἵππον καὶ ὅπλα καὶ ἄνδρα δόκιμον, ὡς ἐξέσοιτο αὐτῷ μὴ στρατεύεσθαι· καὶ ἐποίησεν οὕτως ἕκαστον προθύμως ταῦτα πράττειν ὥσπερ ἄν τις τὸν ὑπὲρ αὑτοῦ ἀποθανούμενον προθύμως μαστεύοι. Ἔταξε δὲ καὶ πόλεις ἐξ ὧν δέοι τοὺς ἱππέας παρασκευάζειν, νομίζων ἐκ τῶν ἱπποτρόφων πόλεων εὐθὺς καὶ φρονηματίας μάλιστα ἂν ἐπὶ τῇ ἱππικῇ γενέσθαι. Καὶ τοῦτ᾽ οὖν ἀγαστῶς ἔδοξε πρᾶξαι, ὅτι κατεσκεύαστο τὸ ἱππικὸν αὐτῷ καὶ εὐθὺς ἐρρωμένον ἦν καὶ ἐνεργόν. [25] Ἐπειδὴ δὲ ἔαρ ὑπέφαινε, συνήγαγε πᾶν τὸ στράτευμα εἰς Ἔφεσον· ἀσκῆσαι δὲ [καὶ] αὐτὸ βουλόμενος ἆθλα προὔθηκε καὶ ταῖς ἱππικαῖς τάξεσιν, ἥτις κράτιστα [ἂν] ἱππεύοι, καὶ ταῖς ὁπλιτικαῖς, ἥτις [ἂν] ἄριστα σωμάτων ἔχοι· καὶ πελτασταῖς δὲ καὶ τοξόταις ἆθλα προύθηκεν, οἵτινες κράτιστοι τὰ προσήκοντα ἔργα φαίνοιντο. Ἐκ τούτου δὲ παρῆν ὁρᾶν τὰ μὲν γυμνάσια μεστὰ [τῶν] ἀνδρῶν γυμναζομένων, τὸν δὲ ἱππόδρομον ἱππέων ἱππαζομένων, τοὺς δὲ ἀκοντιστὰς καὶ τοὺς τοξότας ἐπὶ στόχον ἱέντας. [26] Ἀξίαν δὲ καὶ ὅλην τὴν πόλιν ἐν ᾗ ἦν θέας ἐποίησεν. Ἥ τε γὰρ ἀγορὰ μεστὴ ἦν παντοδαπῶν καὶ ὅπλων καὶ ἵππων ὠνίων, οἵ τε χαλκοτύποι καὶ οἱ τέκτονες καὶ οἱ σιδηρεῖς καὶ σκυτεῖς καὶ γραφεῖς πάντες πολεμικὰ ὅπλα κατεσκεύαζον· ὥστε τὴν πόλιν ὄντως ἂν ἡγήσω πολέμου ἐργαστήριον εἶναι. [27] Ἐπερρώσθη δ᾽ ἄν τις κἀκεῖνο ἰδών, Ἀγησίλαον μὲν πρῶτον, ἔπειτα δὲ καὶ τοὺς ἄλλους στρατιώτας ἐστεφανωμένους τε ὅπου ἀπὸ τῶν γυμνασίων ἴοιεν, καὶ ἀνατιθέντας τοὺς στεφάνους τῇ Ἀρτέμιδι. Ὅπου γὰρ ἄνδρες θεοὺς μὲν σέβοιεν, πολεμικὰ δὲ ἀσκοῖεν, πειθαρχίαν δὲ μελετῷεν, πῶς οὐκ εἰκὸς ἐνταῦθα πάντα μεστὰ ἐλπίδων ἀγαθῶν εἶναι; [28] Ἡγούμενος δὲ καὶ τὸ καταφρονεῖν τῶν πολεμίων ῥώμην τινὰ ἐμβαλεῖν πρὸς τὸ μάχεσθαι, προεῖπε τοῖς κήρυξι τοὺς ὑπὸ τῶν λῃστῶν ἁλισκομένους βαρβάρους γυμνοὺς πωλεῖν. Ὁρῶντες οὖν οἱ στρατιῶται λευκοὺς μὲν διὰ τὸ μηδέποτε ἐκδύεσθαι, πίονας δὲ καὶ ἀπόνους διὰ τὸ ἀεὶ ἐπ᾽ ὀχημάτων εἶναι, ἐνόμισαν μηδὲν διοίσειν τὸν πόλεμον ἢ εἰ γυναιξὶ δέοι μάχεσθαι. Προεῖπε δὲ καὶ τοῦτο τοῖς στρατιώταις, ὡς εὐθὺς ἡγήσοιτο τὴν συντομωτάτην ἐπὶ τὰ κράτιστα τῆς χώρας, ὅπως αὐτόθεν αὐτῷ τὰ σώματα καὶ τὴν γνώμην παρασκευάζοιντο ὡς ἀγωνιούμενοι.

Ο Αγησίλαος αποφασίζει να συγκροτήσει ιππικό

Ο Αγησίλαος συγκεντρώνει όλο το στράτευμα στην Έφεσο. Προετοιμασία για πόλεμο: Στρατιωτικά γυμνάσια, καλή σωματική κατάσταση, ενίσχυση του φρονήματος (395 π.Χ.)

§23-24

Η στρατηγική ικανότητα του Αγησιλάου φαίνεται στο σχεδιασμό και στην εκτέλεση του προγράμματος για τη συγκρότηση νέου, ισχυρού ιππικού σώματος. Η υπεροχή του Τισσαφέρνη στο ιππικό δεν επέτρεπε στον Αγησίλαο να κινηθεί άφοβα ούτε στην περιοχή της Φρυγίας, στην οποία είχε εδραιώσει καλύτερα τη θέση του (βλ. §15-16).
Ως Σπαρτιάτης δεν ανεχόταν να αποφεύγει τη σύγκρουση με τον αντίπαλο, να «κάνει κλεφτοπόλεμο», σαν να δραπετεύει κάθε φορά.
Η ενότητα αρχίζει με το λόγο για τον οποίο αναγκάστηκε να δράσει («ἐπεὶ μέντοι... οὐδὲ... ἠδύνατο στρατεύεσθαι», §23) και κλείνει με το αποτέλεσμα της προσπάθειάς του («ἱππικόν... ἐρρωμένον καὶ ἐνεργόν», §24).
Ο συγγραφέας με συντομία και σαφήνεια εκθέτει τα γεγονότα και εγκωμιάζει τον Αγησίλαο: εκθέτει τα αίτια των ενεργειών (ἐπεὶ οὐκ ἐδύνατο... ἔδοξεν/οὐκ ἐδύνατο... διὰ τὴν ἱππείαν/ἔταξε καὶ πόλεις... νομίζων) και προσδιορίζει με σαφήνεια το σκοπό («ἔδοξε... κατασκευαστέον εἶναι... ὡς μὴ δέοι/προεῖπε... ὡς ἡγήσοιτο... ὅπως παρασκευάζοιντο). Χρησιμοποιεί ευρύτατα τα ρήματα στη μέση φωνή για να τονίσει τη σημασία της ενέργειας του υποκειμένου στην κάθε περίπτωση: Ἀγησίλαος οὐκ ἐδύνατο στρατεύεσθαι, ὅστις παρέχοιτο ἵππον..., ἐξέσοιτο αὐτῷ μὴ στρατεύεσθαι.

§25-28

Μετά την εξεύρεση των ίππων και τη στρατολογία των ανδρών ο Αγησίλαος προχωρεί στην άσκηση των νεοσυλλέκτων ιππέων μαζί με τις οπλιτικές τάξεις, τους πελταστές και τους τοξότες.

Η προκήρυξη ἄθλων (= βραβείων) ενίσχυε την διάθεση για άμιλλα και διάκριση ατόμων και στρατιωτικών μονάδων. Η αγορά της Εφέσου παρουσίαζε αξιοθαύμαστη κίνηση, με επάρκεια όπλων και ίππων για πούλημα. Τεχνίτες όλων των ειδικοτήτων κατεργάζονταν χαλκό, σίδηρο, ξύλο, δέρματα για την κατασκευή όπλων και των εξαρτημάτων τους. Ακόμη και ζωγράφοι ζωγράφιζαν τις ασπίδες, κυρίως, των στρατιωτών.
Το φρόνημα των στρατιωτών και των πολιτών ενισχυόταν μέσα στο κλίμα ευσέβειας που καλλιεργούσε και συντηρούσε ο Αγησίλαος. Στο Αρτεμίσιο της Εφέσου (ένα από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου) ο Αγησίλαος και οι στρατιώτες αφιέρωναν τα στεφάνια, με τα οποία γύριζαν στεφανωμένοι (σα νικητές) από τις ασκήσεις. [Ο Ξενοφών διατήρησε τις καλύτερες αναμνήσεις από αυτές τις εμπειρίες και γι' αυτό στον Σκιλλούντα, στο κτήμα του, έχτισε ναό της Αρτέμιδος, μικρογραφία του αρχιτεκτονικού αριστουργήματος της Εφέσου].
Η αντίθεση ανάμεσα στην παραδοσιακή αγωνιστικότητα και την αγάπη των Ελλήνων για τον αθλητισμό και στην καλοπέραση και τη νωθρότητα των Ασιατών αξιοποιείται από τον Αγησίλαο για ψυχολογικούς λόγους. Το ξεγύμνωμα των αιχμαλώτων (και μάλιστα ανθρώπων, που σύμφωνα με την παράδοσή τους, θεωρούσαν μεγάλη ντροπή να εμφανισθούν γυμνοί οπουδήποτε) και η έκθεσή τους στην αγορά για πούλημα τους εξευτέλιζε αλλά έδινε περισσότερο θάρρος στους αντιπάλους τους. Ακόμη μεγαλύτερο ζήλο για τον πόλεμο προκάλεσε η αναγγελία του Αγησιλάου ότι θα οδηγήσει αμέσως το στράτευμα «ἐπὶ τὰ κράτιστα τῆς χώρας», όπου η λεία από τις λεηλασίες θα ήταν πλουσιότερη. (Δύο περιπτώσεις απάνθρωπης συμπεριφοράς, η οποία θεωρείται αυτονόητη και μάλιστα επαινείται κιόλας στον πόλεμο. Όχι μόνο σ' εκείνη την εποχή).