Φιλοσοφικός Λόγος (Γ Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

ΕΝΟΤΗΤΑ 8η
(359B-D)

Το δακτυλίδι του Γύγη (Α')

Ὡς δὲ καὶ οἱ ἐπιτηδεύοντες ἀδυναμίᾳ τοῦ ἀδικεῖν ἄκοντες αὐτὸ ἐπιτηδεύουσι, μάλιστ' ἂν αἰσθοίμεθα, εἰ τοιόνδε ποιήσαιμεν τῇ διανοίᾳ· δόντες ἐξουσίαν ἑκατέρῳ ποιεῖν ὅτι ἂν βούληται, τῷ τε δικαίῳ καὶ τῷ ἀδίκῳ, εἶτ' ἐπακολουθήσαιμεν θεώμενοι ποῖ ἡ ἐπιθυμία ἑκάτερον ἄξει. Ἐπ' αὐτοφώρῳ οὖν λάβοιμεν ἂν τὸν δίκαιον τῷ ἀδίκῳ εἰς ταὐτὸν ἰόντα διὰ τὴν πλεονεξίαν, ὃ πᾶσα φύσις διώκειν πέφυκεν ὡς ἀγαθόν, νόμῳ δὲ βίᾳ παράγεται ἐπὶ τὴν τοῦ ἴσου τιμήν. Εἴη δ' ἂν ἡ ἐξουσία ἣν λέγω τοιάδε μάλιστα, εἰ αὐτοῖς γένοιτο οἵαν ποτέ φασιν δύναμιν τῷ [Γύγου] τοῦ Λυδοῦ προγόνῳ γενέσθαι. Εἶναι μὲν γὰρ αὐτὸν ποιμένα θητεύοντα παρὰ τῷ τότε Λυδίας ἄρχοντι, ὄμβρου δὲ πολλοῦ γενομένου καὶ σεισμοῦ ῥαγῆναί τι τῆς γῆς καὶ γενέσθαι χάσμα κατὰ τὸν τόπον ᾗ ἔνεμεν. Ἰδόντα δὲ καὶ θαυμάσαντα καταβῆναι καὶ ἰδεῖν ἄλλα τε δὴ ἃ μυθολογοῦσιν θαυμαστὰ καὶ ἵππον χαλκοῦν, κοῖλον, θυρίδας ἔχοντα, καθ' ἃς ἐγκύψαντα ἰδεῖν ἐνόντα νεκρόν, ὡς φαίνεσθαι μείζω ἢ κατ' ἄνθρωπον, τοῦτον δὲ ἄλλο μὲν οὐδέν, περὶ δὲ τῇ χειρὶ χρυσοῦν δακτύλιον ὄν<τα> περιελόμενον ἐκβῆναι.

 

Λεξιλόγιο

ἐπιτηδεύω: καταγίνομαι, ασκώ, κάνω
ἐπ' αὐτοφώρῳ· αὐτόφωρος (< φώρ: κλέπτης), συνήθως στη φράση ἐπ' αὐτοφώρῳ λαμβάνω: καταλαμβάνω κάποιον πάνω στην πράξη
εἰς ταυτὸν ἰόντα (εἶμι, μτχ. ἰών, ἰοῦσα, ἰόν): να βαδίζει στον ίδιο δρόμο με τον άδικο, να έχει τον ίδιο σκοπό, να πράττει τα ίδια
βίᾳ παράγεται (παράγω): με τη βία οδηγείται αλλάζοντας τον δρόμο του
θητεύω: δουλεύω ως μισθωτός, υπηρετώ
ὄμβρος: ραγδαία βροχή, καταιγίδα, θύελλα
νέμω: βόσκω
μυθολογέω-ῶ: διηγούμαι, εξιστορώ
ἐγκύπτω: σκύβω μέσα και βλέπω
περιελόμενον· περιειλόμην (μέσ. αόρ. με ενεργ. σημ.)· περιαιρέομαι-οῦμαι: αφαιρώ, παίρνω

Ερμηνευτικά σχόλια

αὐτό: το δίκαιον, δηλαδή το μήτ' άδικεῖν μήτ' ἀδικεῖσθαι
πλεονεξίαν: για τον Πλάτωνα η πλεονεξία είναι συνώνυμο της αδικίας. Πρβλ. Πλάτ. Γοργ. 483c «ἄδικον τὸ πλεονεκτεῖν, καὶ τοῦτό ἐστιν τὸ ἀδικεῖν τὸ πλέον τῶν ἄλλων ζητεῖν ἔχειν». Πλεονεξία δεν είναι μόνο η απληστία για χρήματα, αλλά και η αχαλίνωτη φιλοδοξία και φιλαρχία. Πρβλ. Θουκ. III 82 «πάντων δ' αὐτῶν (δηλ. της ηθικής εξαχρείωσης) αἴτιον ἀρχὴ ἡ διὰ πλεονεξίαν και φιλοτιμίαν».
νόμῳ δὲ κ.εξ.: Η αντίθεση φύσις - νόμος είναι κοινός τόπος στην αρχαία λογοτεχνία. Οι εκπρόσωποι της αριστοκρατικής ηθικής, όπως ο Πίνδαρος, διακηρύσσουν ότι αυτό που έχει σημασία είναι η φυά, τα χαρίσματα που έχει δωρίσει η φύση στον άνθρωπο. Την άποψη αυτή ασπάζονται και ορισμένοι σοφιστές. Όμως άλλοι πιστεύουν ότι ο νόμος (: η κοινή συμφωνία των ανθρώπων) πρέπει να κατευθύνει μια κοινωνία. Η πρόθεση παρά (παράγειν) δηλώνει ότι η ισότητα δεν είναι παρά μια παρέκκλιση από τη φυσική τάξη, που ευνοεί την ανισότητα.
Αντιφών, απόσπασμα 44Α: H αντίθεση Νόμου και Φύσης (παράλληλο κείμενο) [Ανθολόγιο Φιλοσοφικών κειμένων, Γ Γυμνασίου]
τοιάδε
: επεξηγείται από τη φράση εἰ... γενέσθαι. Η εξουσία να πράττουν ό,τι θέλουν πηγάζει από την πρόσκτηση μιας δύναμης, όπως αυτή που είχε ο Γύγης.
τῷ τοῦ Λυδοῦ προγόνῳ: Λυδός είναι ο Κροίσος και πρόγονός του ο Γύγης, που βασίλευσε στη Λυδία από το 675-650 (περίπου), φημίστηκε για τα πλούτη του, υποδούλωσε ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας και σκοτώθηκε αντιμετωπίζοντας τους Κιμμέριους. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο Κροίσος ήταν ο πέμπτος απόγονος του Γύγη. Ίσως όμως ο πλατωνικός Γύγης να ήταν ένας ομώνυμος πρόγονος του ηροδότειου Γύγη.
Γύγης (λήμμα) [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
ὄμβρου... καὶ σεισμοῦ: Στη μυθική παράδοση σημαντικά γεγονότα, όπως είναι η ανάρρηση στον θρόνο ενός βασιλιά, προσημαίνονται με φυσικές καταστροφές ή με ασυνήθιστες μεταλλάξεις καιρικών φαινομένων. Ο ὄμβρος θεωρείται ως ερωτική ένωση του ουρανού και της γης.
καταβῆναι: Η κατάβαση ενός ήρωα σε χάσμα, σε πηγάδι, σε σπηλιά, δηλαδή στα έγκατα της γης, θεωρείται άθλος. Ο ήρωας έρχεται σε επικοινωνία με τις δυνάμεις του κάτω κόσμου και αποκτά πρόσθετες ικανότητες.
Περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας λ (Νέκυια): ο Oδυσσέας διηγείται την περιπέτειά του στον Άδη [Αρχαία Ελληνικά (μτφρ) Ομηρικά Έπη, Α Γυμνασίου]
ἵππον χαλκοῦν: Το άλογο στην αρχαιότητα συνδεόταν με τον κάτω κόσμο (ιδιαίτερα με τους προγόνους, τους τριτοπάτορες), αλλά και με τον ήλιο που συμβόλιζε την εξουσία. Συχνά μαζί με τους ηγεμόνες ενταφιάζονταν και τα πολεμικά τους άλογα. Στη Θεσσαλία λατρεύονταν μαζί με τον Αχιλλέα και τα δυο του άλογα, ο Ξάνθος και ο Βαλιός.
θυρίδας ἔχοντα: Σε έναν πίθο του 7ου αι., που βρέθηκε στη Μύκονο, παριστάνεται ο Δούρειος Ίππος. Στο λαιμό και στην πλευρά του αλόγου υπάρχουν επτά θυρίδες και μέσα από καθεμία ξεπροβάλλει το κεφάλι ενός πολεμιστή.
Ο πίθος της Μυκόνου: απεικόνιση του Δούρειου Ίππου (εικόνα από τον πιθαμφορέα της Μυκόνου, 7ος αι. π.Χ, Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου) [πηγή: Wikimedia]
μείζω ἢ κατ' ἄνθρωπον: Πολλοί από τους ήρωες των παραμυθιών έχουν συνήθως διαστάσεις είτε γιγάντων είτε νάνων. Στη λαϊκή φαντασία και οι άνθρωποι του μακρινού παρελθόντος είναι γιγαντόσωμοι.
τῇ χειρί: τῷ δακτύλῳ
δακτύλιον: Το δακτυλίδι ως σύμβολο του ηλιακού δίσκου, αλλά και ως ένδειξη πλούτου είναι έμβλημα της βασιλικής εξουσίας.
Το δαχτυλίδι του Πολυκράτη (παράλληλο κείμενο) [Ηροδότου Ιστορίες, Α Γυμνασίου]Γκότχολτ Έφραϊμ Λέσινγκ, «Η ιστορία του δαχτυλιδιού» (παράλληλο κείμενο) [Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β Γυμνασίου]
ἐκβῆναι· αλλαγή υποκειμένου (ενν. τὸν Γύγην).

Θέματα για συζήτηση

1. Γόνοι αριστοκρατικών ή και βασιλικών οικογενειών (Αγχίσης, Πάρις), αλλά και θεοί εμφανίζονται στη μυθική παράδοση ως ποιμένες. Ποιες αντιλήψεις αρχαϊκής πολιτικής "φιλοσοφίας" υπόκεινται στην έκφραση ποιμὴν λαῶν που απαντά στον Όμηρο; Ο καλός ποιμὴν, ποίμνιον, ποιμενάρχης — ποια είναι η σημασία των όρων αυτών στη χριστιανική παράδοση;
Πλάτων, «Πολιτικός» 274e–275e: ο πολιτικός ποιμένας (παράλληλο κείμενο) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]Ο καλός ποιμένας στη βυζαντινή τέχνη (εικόνες) [Ιστορία Τέχνης, Γ Λυκείου]
2. Ποια στοιχεία της αφήγησης υποδηλώνουν ότι ο Γύγης είναι μια προσωπικότητα χαρισματική που απολαμβάνει την εύνοια της Τύχης ή υπερτέρων δυνάμεων;

Εικόνα