Η ευθύνη της αρετής

Αλλά, κατά τον Αριστοτέλη, και αυτό δεν αρκεί. Γι' αυτόν η πράξη δεν εξαντλείται στη σφαίρα του λόγου· και γι' αυτό και η αρετή δεν είναι ολοκληρωτικά διδακτή, καθώς πάλι ο Σωκράτης νόμιζε. Στο κέντρο όπου γεννιέται η πράξη, στο βουλητικό, συνυπάρχει με το λόγο και το άλογο στοιχείο της όρεξης, της επιθυμίας. Και για να καμφθή αυτό, σε τρόπο που η διδαχή να είναι γόνιμη, πρέπει να δουλευθή σαν τη γη που θα θρέψη το σπόρο. Το δούλεμα αυτό γίνεται με τον εθισμό στην ενάρετη πράξη. Για να τελεσφορήση η επιταγή του λόγου, πρέπει να βρη μια ψυχή προδιατεθειμένη· πρέπει να έχη με την άσκηση, την τυχαία ή την αναγκαστική, δημιουργηθή ένα ήθος πρόσφορο για να δεχθή την επιταγή του λόγου. «Ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ ἐξ ἔθους περιγίγνεται» (Ἠθ. Νικ. 1103 a 17).
Το ήθος και το έθος, αυτά κυριώτατα, θα δημιουργηθούν από την πολιτεία, με τους νόμους της. Αυτή είναι ο σημαντικώτερος παιδαγωγός, που βραβεύοντας και τιμωρώντας, σταθεροποιεί το άτομο στο δρόμο της αρετής, αναπτύσσοντάς του την ηδονή για τις ηθικές πράξεις και τη λύπη για τις ανήθικες. (Ἠθ.Νικ. 1104 b 3). Από τα σπουδαιότερα προβλήματα της πολιτείας είναι αυτό, το παιδευτικό, για τον Αριστοτέλη, όπως και για τον Πλάτωνα. «Οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ'ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης». (Ἠθ. Νικ. 1179 b 34, 1180 b 2, 1103 b 3).

[πηγή: Κ. Τσάτσος, Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1996, σελ. 234-235]