Οι απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για την ποίηση

Η αρνητική στάση του Πλάτωνα απέναντι στην τέχνη

Ο Πλάτωνας είναι ο πρώτος φιλόσοφος που ασχολήθηκε συστηματικά με την αξία της ποίησης και της τέχνης γενικότερα. Η ιδέα που σχημάτισε αυτός για την τέχνη κάθε άλλο παρά θετική υπήρξε. υποστήριξε ότι η τέχνη, στην ελεύθερη έκφρασή της, δεν είναι απλὠς άχρηστη αλλά και "επικίνδυνη" για την κοινωνική ζωή.
Οι λόγοι που προέβαλε ο Πλάτωνας, για να αποδείξει την αρνητική σημασία της τέχνης, είναι δύο. Αφ' ενός υποστήριξε ότι υποβαθμίζει την αλήθεια, αφ' ετέρου ισχυρίστηκε ότι υπονομεύει την αρετή.

Η υποβάθμιση της αλήθειας

Ο Πλάτωνας διέκρινε την πραγματικότητα σε δύο επίπεδα: στον κόσμο των ιδεών, όπου υπάρχουν τα αληθινά όντα, και στον κόσμο των αισθητών πραγμάτων, όπου υπάρχουν τα αντίγραφα, τα είδωλα των αληθινών πραγμάτων.
Από τις δύο αυτές κατηγορίες όντων, η τέχνη, κατά τον Πλάτωνα, αναπατιστά τα αισθητά πράγματα. Τα έργα τέχνης είναι "απομιμήσεις" των πραγμάτων που παρατηρούμε με τις αισθήσεις μας. Με άλλα λόγια, η τέχνη δεν κάνει τίποτε άλλο από το να "αντιγράφει τα αντίγραφα" των αληθινών πραγμάτων. Τα έργα τέχνης είναι απομιμήσεις που απέχουν "δύο φορές" πιο μακριά από την αληθινή πραγματικότητα.
Η τέχνη, καθώς, αντί να μας φέρνει κοντά στην αλήθεια, αναπαράγει και επαυξάνει την απάτη και το ψεύδος του αισθητού κόσμου, καθίσταται επικίνδυνη για τον άνθρωπο και γι' αυτόθα πρέπει να απαλειφθεί από τη ζωή μας. Ο Πλάτωνα ςπαρομοιάζει τους καλλιτέχνες προς τους σοφιστές και τους θαυματοποιούς, που οι τύραννοι εύκολα μπορούν να τους μεταχειριστούν, για να εξαπατήσουν τον όχλο και να επιτύχουν έτσι τα άνομα σχέδιά τους.

Η υπονόμευση της αρετής

Αλλά η τέχνη, όπως ελέχθη παραπάνω, δεν είναι επίσης επικίνδυνη μόνο γιατί με τα πλαστά έργα της μας εξαπατά. Είναι επίσης επικίνδυνη, κατά τον Πλάτωνα, γιατί υπονομεύει τον ηθικό τρόπο διαβίωσής μας.
Δεν έχει παρά να εγκύψει κανείς στα μεγαλύτερα ποιήματα, στα έπη του Ομήρου και του Ησιόδου, και στις τραγωδίες, για να το διαπιστώσει αυτό. Μπορεί να δει κανείς εκεί να αναπαριστάνονται οι θεοί κατά τρόπο αισχρό, πράγμα που δεν ταιριάζει με τη θεία ιδιότητά τους, και να υπονομεύονται αρετές, όπως η εγκράτεια και η ευπρέπεια. Οι φόνοι, οι δολοπλοκίες, οι προδοσίες, οι μοιχείες και άλλες αποτρόπαιες πράξεις, που καμιά κοινωνία δε θα τις ήθελε στους κόπλους της, αποτελούν βασικά θέματα των τραγικών έργων.
Η μουσική επίσης, με εξαίρεση το δωρικό και το φρυγικό μέλος, που προάγουν την ανδρεία και την εγκράτεια, κάθε άλλο παρά βοηθάει στην ηθική ανύψωση του ανθρώπου. Τα άλλα είδη μουσικής, το λυδικό και το ιωνικό, που καλλιεργούν τη θλίψη και τη μαλθακότητα, θα πρέπει, κατά τον Πλάτωνα, μαζί με τη διδασκαλία των τραγωδιών και τη μελέτη ποιητικών έργων, όπως εκείνων του Ομήρου και του Ησιόδου, που καταστρέφουν την ηθική υγεία των ανθρώπων, να απαγορευθούν. Αντί αυτών, οφείλουν οι μητέρες από νωρίς να διηγούνται στα παιδιά τους παραμύθια, όπου εξαίρονται οι διάφορες αρετές.

Η καθολικότητα της ποίησης

Ο Αριστοτέλης αντιδιαστέλλει την τραγωδία, την ποίηση γενικότερα, προς την ιστορία.
Η ιστορία ασχολείται με το "ατομικό" και το "μερικό". Ενδιαφέρεται να μας παρουσιάσει από τη μια πλευρά γεγονότα που εκδηλώθηκαν σε ορισμένες χρονικές στιγμές και συγκεκριμένο τόπο, και από την άλλη πρόσωπα που έζησαν και έδρασαν κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες.
Σε αντίθεση προς την ιστορία η ποίηση αποσκοπεί στην παρουσίαση του "καθολικού", εκείνου που ξεπερνάει τα όρια μιας συγκεκριμένης χρονικής εποχής και τα σύνορα μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής. Ο Αχιλλέας, για παράδειγμα, μέσα στο έπος του Ομήρου, μπορεί να φέρεται ότι έζησε κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες μιας ορισμένης εποχής και μιας συγκεκριμένης περιοχής της γης, αλλά δεν προβάλλεται ως ένα τέτοιο πεπερασμένο πρόσωπο. Είναι ο "καθολικός" τύπος ηρωικού προσώπου, που ο άνθρωπος οποιασδήποτε εποχής και οποιασδήποτε χώρας το νιώθει ως σύγχρονό του και μπορεί να εμπνευσθεί από αυτό.
Τέτοιου είδους καθολικά πρόσωπα, ικανά να μας εμπνεύσουν ιδανικά και να δώσουν άλλη διάσταση στην καθημερινή, ασφυκτικά περιορισμένη ζωή μας, επιχειρεί να μας παρουσιάσει η τραγωδία. Έτσι ο Σοφικλής στο πρόσωπο της Αντιγόνης, στην ομώνυμη τραγωδία του, δεν αναπαριστά απλώς την ιστορία ενός συγκεκριμένου προσώπου, αλλά παρουσιάζει το "γενικό" τύπο του ανθρώπου που τιμά τους νεκρούς του και σέβεται το θείο νόμο σε τέτοιο σημείο μάλιστα, ώστε να μη διστάζει να θυσιαστεί κιόλας προκειμένου να τον τηρήσει.

[πηγή: Θ. Πελεγρίνης, Αρχές Φιλοσοφίας, Β Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2002]