Ο μύθος στον Πλάτωνα

Η πλατωνική μέθοδος είναι αποδεικτική και το εργαλείο της είναι η διαλεκτική "τέχνη". [...] Εντούτοις, η λογική ανάλυση συχνά στηρίζεται σε εικόνες ή σε άλληγορίες. Συχνά επίσης καταλήγει σε μυθικές διηγήσεις. Συνεπώς στην επαγωγική και στην απαγωγική τεχνική προστίθενται προσεγγίσεις που βασίζονται στην εκφραστική αξία της αναλογίας ή της μεταφοράς. […] Ορισμένοι ερμηνευτές θέλησαν να ενοποιήσουν πάση θυσία την πλατωνική μέθοδο, άλλοι ανάγοντας τον μύθο στη διαλεκτική και άλλοι εμμένοντες στον μυθικό χαρακτήρα της ίδιας της διαλεκτικής. [...]
Στην πραγματικότητα η προσφυγή στη μυθική παράδοση [...] εξηγείται με το γεγονός ότι ο φιλόσοφος είναι εν μέρει φιλόσοφος για τον εαυτό του και απευθύνεται σε μη φιλοσόφους. Στην αλληγορία του Σπηλαίου ο δεσμώτης που έχει ελευθερωθεί από τα δεσμά του και φτάνει στη θέαση της αληθινής πραγματικότητας θαμπώνεται από τον μεγάλο ήλιο του Αγαθού. Και όταν ξανακατεβαίνει κοντά στους συντρόφους του, αυτό που τον ενοχλεί και τον κάνει τόσο αδέξιο στο να εκφραστεί και να συμπεριφερθεί είναι το σκοτάδι που ξαναβρίσκει. Και στις δυο περιπτώσεις η γλώσσα της γνώσης είναι κι αυτή επίσης εν μέρει ανήμπορη να πει αυτό που είναι. Κι είναι διπλά ανήμπορη: όταν είναι υπερβολικά δεσμευμένη από το αισθητό δεν καταφέρνει να διατυπώσει στην εντέλεια την πιο υψηλή πραγματικότητα. Όταν πάλι είναι υπερβολικά αποδεσμευμένη από το αισθητό, κοπιάζει πολύ να μεταδώσει εκείνο που συνέλαβε στον «υπερουράνιο τόπο». Η εικόνα κι ο μύθος αντισταθμίζουν αυτή την ανεπάρκεια. Την αντισταθμίζουν αλλά με τρόπο θετικό, με άλλα λόγια: η μυθική αφήγηση εμπλουτίζει τη διαλεκτική, αυξάνει την αυστηρότητά της και την εκφραστικότητά της. Δεν εναντιώνεται στη λογική, παρά προσθέτει μια μεταφορική λογική στη λογική της απόδειξης.

[πηγή: Fr. Châtelet, «Πλάτων» στο Η Φιλοσοφία τ. Α΄, επιμ. Fr. Châtelet, Από τον Πλάτωνα ως τον Θωμά Ακινάτη, μτφ. Κωστής Παπαγιώργης, Γνώση, Αθήνα 1984, σελ. 87-88]

Ο πλατωνικός μύθος –αυθύπαρκτη αισθητική μορφή –όχι αλληγορία

Ο μύθος δεν είναι αλληγορία, όπως νομίζουν μερικοί, αλλά αυθύπαρκτη αισθητική μορφή, που έχει τις ρίζες της στην ψυχή και στην προσπάθειά της να συλλάβει την ιδέα. Η αλληγορία έχει την τάση να προσωποποιεί εκείνο που θέλει να παραστήσει, την αγάπη, τη θρησκεία κτλ. Τα μεταβάλλει σε πρόσωπα, σε αντικείμενα. Είναι έργο της επινόησης όχι έργο της φαντασίας. Ο μύθος δεν είναι επινόημα, είναι ποίημα με οργανική αυτάρκεια και όραμα με εσωτερική ευδαιμονία. Και εκεί όπου η αλληγορία δεν χρησιμοποιεί την προσωποποίηση πάλι τα αντικείμενα δεν είναι σύμφυτα
με το νόημα της αλληγορίας αλλά συμβατικά ταιριασμένα με το σκοπό της. Πρέπει κάποιος να μας τα εξηγήσει για να τα καταλάβουμε. Στο μύθο τα σύμβολα μιλούν μόνα τους, είναι τόσο σύμφυτα με το νόημα του μύθου, που είτε τα ερμηνεύουμε είτε όχι, μας συγκινούν. Δεύτερος λόγος που ο μύθος δεν είναι αλληγορία : η αλληγορία είναι κάτι ξένο στην κλασική εποχή και στην τέχνη της, ανήκει πιο πολύ στη μεσαιωνική και χριστιανική τέχνη. Η αρχαία τέχνη έχει απόλυτη αυτάρκεια, δεν είναι αλλού αυτή κι αλλού το νόημά της. […] Ο πλατωνικός μύθος έχει βαθιά συγγένεια με την πλατωνική ειρωνεία, είναι και ο ίδιος μια μορφή μεταφυσικής ειρωνείας, την ίδια δηλαδή στιγμή που νομίζουμε πως φανερώνει κάτι, την ίδια στιγμή το σκεπάζει. Μας αποκαλύπτει κάτι που είναι επέκεινα από τη λογική, χωρίς να μας βυθίζει στην άβυσσο της δογματικής μεταφυσικής. Όσο η διαλεκτική βαθαίνει, τόσο ο μύθος ομορφαίνει. Η διαλεκτική και ο μύθος είναι αντίθετα μεταξύ τους, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει οργανική σχέση ανάμεσά τους. Η ποίηση είναι εδώ οργανικά δεμένη με τη λογική. Η γνώση γυρίζει εδώ σε τέχνη. Ο μύθος εκφράζει με χρονικά μέσα κάτι άχρονο και υπερούσιο. Αν η πλατωνική Πολιτεία έχει σκοπό να φανερώσει, ότι όλη η ζωή της κοινωνίας των ανθρώπων είναι πάλη ανάμεσα στην ελευθερία και την ανάγκη, κατι κάθε πράξη του πολίτη και της πολιτείας πρέπει να είναι και υπερνίκηση της ανάγκης, την ίδια πάλη έρχεται να παραστήσει ανάγλυφα ο μύθος της Πολιτείας. Οι μεγάλοι μύθοι του Πλάτωνα παριστάνουν θέματα που στην ουσία τους μένουν λογικά ανερμήνευτα.

[πηγή: Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος, Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Αθήνα 3η έκδ. 1958, σελ. 283-288]

Ο μύθος στους σοφιστές και στον Πλάτωνα

Ο μύθος δεν είναι επινόηση των σοφιστών. Ήδη στον Όμηρο προβάλλεται και για διδακτικούς σκοπούς. Οι σοφιστές τον δανείστηκαν από την παράδοση, αλλά τόνισαν ιδιαίτερα το διδακτικό του μέρος, ενώ από την περιοχή της φανταστικής περιπέτειας κράτησαν μόνο στοιχεία που δεν συγκρούονται βίαια με τη λογική. [...] Ως όργανο λογικής έρευνας ο μύθος παρουσιάζει σοβαρά μειονεκτήματα: τον χαρακτηρίζουν ο εμπειρικός δογματισμός και η τάση προς την απλούστευση [...] ο Πλάτων συχνά χρησιμοποίησε το μύθο, αλλά [...] στον Πλάτωνα ο μύθος ποτέ δεν διεκδικεί
ισοτιμία με τη διαλεκτική· εμφανίζεται είτε για να μας προδιαθέσει συναισθηματικά για την συζήτηση που θ' ακολουθήσει είτε για να ντύσει ποιητικά μιαν αλήθεια που ήδη αποδείχτηκε ή θεωρείται αυταπόδεικτη, και μόνο σε περιοχές όπου ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να εισχωρήσει (κοσμογονία -μεταφυσική) αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Ο σοφιστής όμως επιχειρεί να στηρίξη την αλήθεια των απόψεών του πάνω στο μύθο· υπάρχουν σημεία, όπου ο μύθος παρατίθεται σε ισοτιμία με το «λόγο» (323c, 328c, 329c, 361 c).

[πηγή: Ηλ. Σπυρόπουλος, Πλάτωνος Πρωταγόρας. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, ερμηνευτικά σχόλια, έκδ. Ι. Ν. Σ. , Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 19]