Οι ευγενείς στην αρχαία Ελλάδα

Η κοινωνική υπεροχή των ευγενών

Η κοινωνική υπεροχή των ευγενών καθορίζεται από το κύρος που τους προσδίδει η καταγωγή τους από ένα θεό ή ήρωα, σύμφωνα με τις γενεαλογίες, οι οποίες είναι δικό τους έργο. Στηρίζεται επίσης, στον πλούτο που είναι κυρίως πρόσοδοι από τη γη αλλά και από το αναπτυσσόμενο θαλάσσιο εμπόριο, στην πολιτική υπεροχή που εκφράζεται με τη συμμετοχή στα όργανα άσκησης της εξουσίας και απονομής της δικαιοσύνης, καθώς και στην κυριαρχία τους στον τομέα της θρησκείας και την οργάνωση της λατρείας. Οι αριστοκράτες συνδέονται με κοινές αξίες και κοινό τρόπο ζωής που συνίσταται στη συμμετοχή σε γιορτές και αγώνες, την επιθυμία διάκρισης και την επιδίωξη μιας εκλεπτυσμένης ζωής που τους προσδίδει κύρος και αναγνώριση. Η οικονομική τους κατάσταση τους επιτρέπει να έχουν ελεύθερο χρόνο, ώστε να γυμνάζουν το σώμα και να καλλιεργούν το πνεύμα τους. Εκτροφή αλόγων και αρματοδρομίες είναι τα σύμβολα της υπεροχής τους. Οι νίκες τους στους αγώνες, κυρίως τους Ολυμπιακούς, τους προσπορίζουν πανελλήνια φήμη. Τα τελειότερα προϊόντα της γλυπτικής είναι δικές τους παραγγελίες για αφιέρωση στους θεούς, ενώ η καλλιτεχνική αγγειοπλαστική σ' αυτούς κυρίως απευθύνεται. Η απόστασή τους από τις άλλες κοινωνικές τάξεις είναι τεράστια και αποτυπώνεται στο σχετικό λεξιλόγιο της αρχαίας γραμματείας: εὐγενεῖς, γενναῖοι, χρηστοί, χαρίεντες, ενώ οι μη ευγενείς αποκαλούνται πονηροί, κονίποδες, δειλοί.

Ελεύθεροι πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα

Οι ευγενείς

Οι ευγενείς ως ιδιοκτήτες μεγάλων γεωργικών εκτάσεων, συνεχίζουν να έχουν κατά την κλασική περίοδο ξεχωριστή θέση στην ελληνική κοινωνία. Η ιδεολογία που επικρατεί για τις διακρίσεις μεταξύ ευγενικής και ταπεινής καταγωγής στηρίζεται σχεδόν απόλυτα στο κύρος που συνεπάγεται η κατοχή μεγάλων κτημάτων. Η καλλιέργειά τους ανατίθεται σε δούλους, μερικοί από τους οποίους εκτελούν χρέη επιστατών. Στον Οικονομικό του Ξενοφώντα ο ευγενής-κάτοχος μιας μεγάλης γεωργικής έκτασης περιγράφει τον τρόπο που χρησιμοποιεί για να ελέγχει καθημερινά ο ίδιος όλη τη διαδικασία της αγροτικής παραγωγής. Οι ευγενείς επαίρονται για το απεριόριστο δικαίωμά του στη σχολή, και βλέπουν με σχετική περιφρόνηση τα λαϊκά στρώματα που υποχρεώνονται να κερδίζουν τη ζωή τους με κάποια α-σχολία. Ο απεριόριστος ελεύθερος χρόνος διατίθεται σε αθλητικά παιχνίδια, σε αρματοδρομίες, σε κυνήγια και κάθε είδους εκδηλώσεις, που υπηρετούν το ιδανικό της ανδρείας και της υπεροχής. Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων η σχολή αποτελεί προϋπόθεση για δημιουργική αξιοποίηση του χρόνου μέσα από την άθληση, τη μουσική, τη φιλοσοφία και κυρίως την πολιτική.

Από την τάξη των ευγενών προέρχεται η πλειονότητα εκείνων που παίρνουν μέρος στους Ολυμπιακούς αγώνες. Ακόμα και όταν τα δημοκρατικά καθεστώτα επιβάλλουν την ισότητα των πολιτών, τουλάχιστον απέναντι στο κράτος και τους νόμους, οι ευγενείς συνεχίζουν να έχουν περισσότερες πιθανότητες πρόσβασης στα ανώτερα αξιώματα. Στα εκστρατευτικά σώματα συμμετέχουν κατά κανόνα ως ιππείς και, μολονότι στην κλασική εποχή ο ρόλος του ιππικού δεν θεωρείται καθοριστικός, το να ανήκει κανείς σ' αυτό συνεπάγεται υψηλό κοινωνικό γόητρο. Οι ευγενείς, ακόμη κι αν δεν διαθέτουν πλούτο, διατηρούν μια κοινωνική θέση που θεωρείται προνομιακή. Το κοινωνικό τους γόητρο προκαλεί το ενδιαφέρον, αν όχι το φθόνο, των πλούσιων εμπόρων, που επιδιώκουν να αποκτήσουν σχέσεις μαζί τους, κυρίως με τη σύναψη γάμων.

Είναι γνωστό ότι οι ευγενείς παρέμεναν κατά κανόνα μακριά από το εμπόριο και τη βιοτεχνία, αν και οι πιθανότητες απόκτησης πλούτου απ' αυτές τις δραστηριότητες ήταν πολύ μεγάλες. Στην Αθήνα, εμπορικές επιχειρήσεις, τράπεζες και βιοτεχνίες ανήκαν συνήθως σε μετοίκους, ή ακόμη και σε δούλους. Η απροθυμία των ευγενών αλλά και πολλών άλλων ελεύθερων πολιτών να ασχοληθούν με εμπορικές και άλλες επιχειρήσεις συνδέεται σε μικρό μόνο βαθμό με τη σχετική ανασφάλεια που συνεπάγεται μια τέτοια επιλογή. Εξάλλου, ο κίνδυνος να μειωθεί το αγροτικό εισόδημα δεν ήταν μικρότερος, αφού οι καταστροφές στη γεωργική παραγωγή λόγω των καιρικών συνθηκών ή λόγω μακροχρόνιων πολεμικών συγκρούσεων δεν αποτελούσαν ασυνήθιστο φαινόμενο.

Η Αθηναϊκή εκπαίδευση

Ο χαρακτήρας και η εξέλιξη της αθηναϊκής εκπαίδευσης. Ενώ στη Σπάρτη η αγωγή των νέων προσαρμόζεται αποκλειστικά στο ιδεώδες της δημιουργίας πολεμιστών, απόλυτα αφοσιωμένων στην υπηρεσία του μεγαλείου της πατρίδας τους, και μένει ανεξέλικτη, στην Αθήνα ακολουθεί μια εξελικτική πορεία. Παράλληλα με την καλλιέργεια του πατριωτικού φρονήματος, η αθηναϊκή εκπαίδευση αποκτά πολυμέρεια και γίνεται πρότυπο για όλη την Ελλάδα, απευθύνεται προς το σύνολο του κοινωνικού σώματος των ελεύθερων πολιτών και, ως ένα βαθμό, παύει πλέον να είναι αποκλειστικό προνόμιο των αριστοκρατών, όπως κατά την ομηρική εποχή.

Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για εκπαίδευση δεν είναι πλέον δυνατόν να ικανοποιηθεί με το παραδοσιακό αριστοκρατικό καθεστώς του προσωπικού δασκάλου. Κάτω από την κοινωνική αυτή αναγκαιότητα η εκπαίδευση αρχίζει να γίνεται συλλογική και έτσι εμφανίζεται ο θεσμός του σχολείου.

Ο Αριστοφάνης στις "Νεφέλες" του, αναφερόμενος στην εκπαίδευση της γενιάς των μαραθωνομάχων, επικαλείται την αρχαία παιδεία και σημειώνει ότι, με ελαφρό ντύσιμο κάτω από το χιόνι, οι μαθητές πήγαιναν στον κιθαριστή για να παρακολουθήσουν μαθήματα μουσικής. Η αρχαία παιδεία του Αριστοφάνη αφορά την πρώτη περίοδο της ιστορίας της αθηναϊκής εκπαίδευσης, που καλύπτει την αρχαϊκή εποχή μέχρι τα μέσα περίπου του 5ου π.Χ. αιώνα. Η δεύτερη περίοδος εγκαινιάζεται με την εμφάνιση των σοφιστών και του Σωκράτη. Στη διάρκειά της η αθηναϊκή εκπαίδευση θα αποκτήσει την οριστική της διαμόρφωση με την ίδρυση των φιλοσοφικών σχολών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

[Κοινωνική και πολιτική οργάνωση στην αρχαία Ελλάδα, Β Λυκείου (επιλογής)]