Η κρίση της θρησκείας και ο ρόλος των σοφιστών

Η κρίση της θρησκείας

Η πνευματική ανάπτυξη και η καλλιέργεια του φιλοσοφικού στοχασμού και του ορθού λόγου οδηγούν σε αμφισβήτηση και κρίση τις παραδοσιακές θρησκευτικές αντιλήψεις, δηλαδή την επίσημη θρησκεία της πόλης. Τα σπέρματα της αμφισβήτησης βρίσκονται ήδη στην εποχή του θριάμβου της. Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος π.χ. αρνείται την ανθρωπομορφική θρησκεία του Ομήρου και του Ησιόδου. Ο θεός του είναι ένας και δεν μοιάζει με τους ανθρώπους ούτε στη μορφή, ούτε στις ιδέες. Η αποφασιστική όμως αμφισβήτηση παρατηρείται περί το τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα, με την εμφάνιση των σοφιστών. Οι σοφιστές, ερμηνεύοντας τη θρησκεία με βάση τον ορθό λόγο, οδηγούνται στην απόρριψη των παραδοσιακών θρησκευτικών αντιλήψεων, ή στον αγνωστικισμό, τον οποίο εκφράζει ο Πρωταγόρας. Η παραδοσιακή θρησκεία είναι, κατά την άποψή τους, θεσμός ανθρώπινος και, ως έργο του ανθρώπου, μπορεί κανείς να την απορρίψει, αν δεν τη θεωρεί ορθή. Η αμφισβήτηση αυτή εκ μέρους των καλλιεργημένων κύκλων, είχε ως αποτέλεσμα πολλές δίκες ασεβείας. Είναι γνωστή η δίκη των Ερμοκοπιδών του 415 π.Χ., όταν ο Αλκιβιάδης και ο κύκλος του κατηγορήθηκαν για την κοπή των κεφαλών των Ερμών και για τη βεβήλωση των μυστηρίων, αλλά και η δίκη του Σωκράτη.

Η προοδευτική παρακμή των ελληνικών πόλεων είχε ως αποτέλεσμα την επέκταση της κρίσης. Η θρησκεία της πόλης ήταν φυσικό να παρακμάσει με την αλλαγή των πολιτικών και κοινωνικών όρων στους οποίους στηριζόταν. Το φαινόμενο είναι έντονο στην ελληνιστική εποχή, εποχή του ατομικισμού και του κοσμοπολιτισμού, και εκφράζεται στις νέες θρησκευτικές αντιλήψεις και στη λατρεία.

[Κοινωνική και πολιτική οργάνωση στην Αρχαία Ελλάδα, Β Λυκείου επιλογής]