Β΄ Στάσιμο

Β΄ ΣΤΑΣΙΜΟ

στ. 1425-1499 «Γέλασεν δὲ θεὰ δέξατό τ' ἐς χέρας βαρύβρομον αὐλὸν»

Από την ανατροπή στην αποκατάσταση της ισορροπίας

A' Στροφη	XOPOΣ	Κάποτε η Μάνα των θεών¹ χύθηκε απάνω στα βουνά, σε λόγγους δασοσκέπαστους, σε ποταμών νεροσυρμές και πολυβούιστους γιαλούς,	1425	H Περιπλάνηση της Θεας σε Αναζητηση της Χαμενης Κορης Πού περιπλανιέται η θεά; Ποια είναι η στάση των θεών απέναντί της;
		γυρεύοντας ολούθε τη χαμένη κόρη της με το ιερό κι ανείπωτο όνομα.² Τριγύρω τα κρόταλα³ βροντολογούσαν, σέρναν τ' αμάξι της θεριά	1430
		κι εκείνη ακούραστα ζητούσε τη θυγατέρα που 'χαν κλέψει απ' τους κυκλόσυρτους χορούς των κοριτσιών. Μαζί της ακράτητες σαν άνεμος ορμήσαν	1435
		η Άρτεμη βαστώντας τόξα κι η Αθηνά με τη βαριά της λόγχη.⁴ Όμως ο Δίας από ψηλά στους λαμπερούς ουράνιους θρόνους αλλιώς κανόνιζε τη μοίρα.	1440

A' Aντιστροφη		Κι όταν τον πολυπλάνητο δρόμο της έπαψε η θεά, ζητώντας ανωφέλευτα την κόρη που δολερά είχαν κλέψει, στα χιονοσκέπαστα της Ίδης	1445	Οι Ολεθριες Συνεπειες της Θλιψης της Θεας Πώς επηρέασε ο καημός της θεάς τη φύση, τους ανθρώπους και τους θεούς;
		έφτασε κορφοβούνια, τις βίγλες των Νυμφών· απλώθη τότες η θλίψη της στα βράχια τα χιονισμένα και στα δάση· τους κάμπους άφησε της γης	1450
			1450
		δίχως χορτάρι, τις σπορές δίχως καρπούς κι αφάνιζε το γένος των ανθρώπων· απόμειναν τα βοσκοτόπια κατάξερα κι από τις πόλεις	1455
		λιγόστεψε η ζωή· θυσίες δε γίνονταν για τους θεούς ούτε οι βωμοί είχαν προσφορές· στέρεψε τις ολόδροσες πηγές απ' την αγιάτρευτη	1460
		θλίψη της κόρης που 'χασε.	1465

Σχολια

Παραπέµπει σε µια ασιατική θεά που µε διάφορα ονόµατα (Pέα, Kυβέλη, Iδαία Mητέρα) λατρευόταν στην Aνατολή. O Eυριπίδης, όπως φαίνεται στη συνέχεια, την ταυτίζει µε τη θεά ∆ήµητρα.
Πρόκειται για την Περσεφόνη. Aπέφευγαν να προφέρουν το όνοµά της όσοι δεν ήταν µυηµένοι στα Ελευσίνια µυστήρια.
Τα κρόταλα, τα τύµπανα, οι αυλοί και άλλα όργανα συνδέονται µε τη λατρεία της Μητέρας των θεών αλλά και της θεάς ∆ήµητρας.
Σύµφωνα µε ένα µύθο, η Αθηνά µε το δόρυ και η Άρτεµη µε το τόξο προσπάθησαν να εµποδίσουν τον Πλούτωνα να απαγάγει την Περσεφόνη. Ο ∆ίας όµως µε έναν κεραυνό τις εµπόδισε.

Ας Γινουμε Θεατες

Oι γυναίκες του Xορού απλώνονται και πάλι στην ορχήστρα κι αρχίζουν να «ορχούνται» και να «άδουν» το τραγούδι τους.

Xορογραφικές σημειώσεις της Z. Nικολούδη για τους Όρνιθες του Aριστοφάνη

Xορογραφικές σημειώσεις της Z. Nικολούδη για τους Όρνιθες του Aριστοφάνη

Kρόταλα, τύμπανο

Kρόταλα, τύμπανο

Για τη μουσική (το μέλος*) της αρχαίας παράστασης δυστυχώς δε γνωρίζουμε πολλά.
- Mε βάση τα συγκεκριμένα μουσικά όργανα που αναφέρονται και το διαφορετικό κλίμα σε κάθε στροφικό ζεύγος, ας «ακούσουμε» τη μουσική υπόκρουση στα διάφορα μέρη του Στασίμου.
- Ποιο σύγχρονο είδος μουσικής σου θυμίζει;
Στη β' αντιστροφή ο Xορός αναφέρεται σε θρησκευτικές τελετές προς τιμήν του Διονύσου και θεών της Ανατολής.
- Με βάση τις εικόνες των σελίδων 103-107, ας φανταστούμε και ας καταγράψουμε με τη μορφή οδηγιών τη χορογραφία της β' αντιστροφής.

Ας Εμβαθυνουμε

Aρχαίος πάπυρος με εμφανή σημεία φθοράς

Aρχαίος πάπυρος με εμφανή σημεία φθοράς

Έχεις αναρωτηθεί ποτέ πώς έφτασαν στα χέρια μας τα αρχαία κείμενα και ποιες δυσκολίες παρουσιάζει η ανάγνωσή τους; Πάπυροι, περγαμηνές, βυζαντινοί μοναχοί, αντιγραφείς, καταστροφές… Ας μην ξεχνάμε το μακρύ ταξίδι των αρχαίων κειμένων μέσα στο χρόνο... Μέσα από μια τέτοια πορεία έφτασε σ' εμάς και η Ελένη, σε λίγα χειρόγραφα με αρκετά αντιγραφικά λάθη και στίχους ακρωτηριασμένους.
- Στο Β' Στάσιμο, κυρίως στη β' αντιστροφή, τα χειρόγραφα είναι πολύ φθαρμένα και οι μελετητές, στην προσπάθειά τους να αποκαταστήσουν το κείμενο, έχουν προτείνει διαφορετικές γραφές, που οδηγούν και σε διαφορετικές μεταφράσεις.
Aς δούμε, για παράδειγμα, στο Παράλληλο Kείμενο της επόμενης σελίδας τη μετάφραση της β' αντιστροφής από έναν άλλο μεταφραστή (E. Xατζηανέστη) και ας επισημάνουμε τις βασικές της διαφορές από τη μετάφραση του βιβλίου μας.

Παραλληλο Κειμενο 1

Aποκριες [...] στα χωριά ο αγρότης, ακόμα και μέσα στα γέλια και φαγοπότια της Αποκριάς, έχει την αίσθηση της μεταβολής που συμβαίνει την εποχή αυτή στη φύση και θέλει με πράξεις και ενέργειες, που ανάγονται σε παλαιές μαγικές συνήθειες, να υποβοηθήσει τον ερχομό της άνοιξης, να εξασφαλίσει τη βλάστηση και ευφορία των αγρών. [...] H αποκριά μπαίνει με τα ταμπούρλα· την ημέρα του Αγίου Αντωνίου [17 Ιανουαρίου] αρχίζουν και βαράνε τα ταμπούρλα σ' όλες τις γειτονιές και γίνεται μεγάλος αλαλαγμός. [...] φορούν περικεφαλαία από δέρμα λύκου ή αλεπούς, η οποία είναι κωνική και έχει στην κορυφή της μία ή δύο ουρές αυτών των ζώων. Στους ώμους και στα στήθη από πάνω έχουν ράψει δέρματα ζαρκαδιών, ενώ οι μηροί καλύπτονται με δέρματα τράγων. Τη στολή αυτή συμπληρώνουν: 1) το προσωπείο, που αποτελείται από δέρμα ζαρκαδιού ή τράγου και έχει τρύπες στο ύψος των ματιών και στο στόμα και 2) θορυβώδη κουδούνια κρεμασμένα σε δερμάτινη ζώνη. Γ. A. Mέγας (Aπό το Γ. A. Mέγας, Eλληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Oδυσσέας)	Aπό καρναβαλικές γιορτές στη Σκύρο

B' Στροφη	Όταν ανθρώπων και θεών σταμάτησαν τα φαγοπότια, για να γλυκάνει ο Δίας⁵ της Μάνας τον πικρό θυμό,		H Συμφιλιωση Πώς ο Δίας γιάτρεψε το πένθος της θεάς;
	στις Χάριτες⁶ μιλάει. «Εμπρός, καλές μου, εσείς πηγαίντε και με φωνές ολόχαρες της Δήμητρας σκορπίστε την οργή· κι εσείς οι Μούσες με χορούς	1470	H Συμφιλιωση Πώς ο Δίας γιάτρεψε το πένθος της θεάς;
		1470
	και με πασίχαρα τραγούδια». Η Κύπριδα η πεντάμορφη πρωτόπιασε ένα τύμπανο κι ένα βαθύλαλο χαλκό·⁷ γέλασε τότες η θεά	1475
	κι απ’ τους αχούς χαρούμενη την ηχερή στα χέρια της πήρε βαριά⁸ φλογέρα.	1480

B' Aντιστροφη	Ελένη,⁹ όσα δεν έπρεπε ν’ αγγίζεις, πράγματα ιερά,		H Ενοχη(;) της Eλενης κι ο Ρολος των Λατρευτικων Τελετων Σε τι έφταιξε η Eλένη; Ποια σύμβολα χρησιμοποιούνται στα θεϊκά μυστήρια;
	δοκίμασες στο σπίτι σου κι οργίστηκε η θεά Μητέρα που δε σεβάστηκες τις άγιες θυσίες της. Δύναμη τρανή τα παρδαλόχρωμα κατέχουν	1485
	ελαφοτόμαρα¹⁰ κι ο θύρσος,¹¹ στεφανωμένος με κισσό, κι ο μαγικός ο δίσκος,¹² όταν γοργόδρομα στριφογυρνάει μες στον αιθέρα, τα μαλλιά	1490
		1490
	που ορθοσηκώνονται, τιμή στο Διόνυσο, κι οι τελετές οι ολονύχτιες της θεάς.¹³ Πάνω απ’ το μέτρο η ομορφιά σου, μα όλα καλά να σου έρθουν τώρα.¹⁴	1495

Σχολια

5. Σύµφωνα µε την παράδοση, η ∆ήµητρα ανακουφίζεται µόνο όταν επιστρέφει η κόρη της από τον Άδη. Εδώ όµως, αυτό επιτυγχάνεται µε τη µουσική και το χορό.

6. Οι Χάριτες (Αγλαΐα, Ευφροσύνη, Θάλεια), που συµβόλιζαν τη χάρη και την τελειότητα των ανθρώπινων δηµιουργηµάτων, και οι Μούσες απαλλάσσουν τη θεά από τη βαριά θλίψη της και τον κόσµο από τα δεινά του.

7. Eννοεί τον υπόκωφο βαρύ ήχο είτε των τυµπάνων είτε της φλογέρας.

8. H λέξη βαριά αναφέρεται στον τόνο του ήχου (βαρύτονος, µπάσος).

9. Στο πρωτότυπο ὧ παῖ. Ο µεταφραστής θεωρεί πως ο Χορός απευθύνεται στην Ελένη. Άλλοι θεωρούν ότι υπονοείται η Αφροδίτη ή η Περσεφόνη ή ακόµα και ο Αλκιβιάδης, που είχε κατηγορηθεί για ιεροσυλία.

10. Oι µαινάδες φορούσαν δέρµατα µικρών ελαφιών.

11. Pαβδί από καλάµι ή ξύλο, µε φύλλα κισσού ή αµπέλου στην κορυφή του, που το κρατούσαν οι οπαδοί του ∆ιονύσου.

12. Oι πιστοί της Kυβέλης στριφογύριζαν πάνω από το κεφάλι τους ένα στρογγυλό δίσκο.

13. Mάλλον πρόκειται για την Kυβέλη· και εδώ αναµειγνύονται στοιχεία από διάφορες θρησκείες (συγκρητισµός).

14. Στους δύο αυτούς στίχους το πρωτότυπο κείµενο είναι πολύ φθαρµένο. Eδώ ο µεταφραστής αποδίδει µία από τις προσπάθειες αποκατάστασής του. Σύµφωνα µε µια άλλη ερµηνεία των δύο τελευταίων στίχων του Στασίµου: στηρίχτηκες πάντα στην οµορφιά σου.

Ας Εμβαθυνουμε

Mελετώντας το Στάσιμο αυτό προκύπτει ένα ακόμα ερώτημα: είναι το Στάσιμο εμβόλιμο ή συνδέεται, έστω και έμμεσα, με το δράμα; Σε αυτό μας τον προβληματισμό θα βοηθούσε και η απάντηση στα παρακάτω ερωτήματα:
- Ο Χορός αναφέρεται στην περιπέτεια της Κόρης (= Περσεφόνης)· ποια κοινά στοιχεία μπορεί να έχει η Περσεφόνη με την Ελένη και τις περιπέτειές της;
- Tο Στάσιμο παρακολουθούν οι τσακισμένοι από την ήττα στη Σικελία Aθηναίοι. Bρίσκουν σε αυτό στοιχεία παρηγοριάς και ελπίδας;

Mαινάδα, αγγείο, 490 π.X.

Mαινάδα, αγγείο, 490 π.X.

Ας θυμηθούμε την προέλευση της τραγωδίας. Η αρχή της εντοπίζεται στις συμβολικές τελετουργικές πράξεις, με τις οποίες οι πιστοί λάτρευαν το Διόνυσο. Η παρουσία του Xορού, με το τραγούδι και την όρχηση, θεωρείται ότι συνδέει την τραγωδία με τις ρίζες της και φανερώνει το θρησκευτικό της χαρακτήρα.
- Ας αναζητήσουμε στο συγκεκριμένο Στάσιμο στοιχεία που φανερώνουν αυτόν της το χαρακτήρα.

Xορός (Ά. Σακελλαρίου – K. Tαχτσόγλου, Eυριπίδης, Bάκχες, Άττις, 1987, σκην. Θ. Tερζόπουλος)

Xορός (Ά. Σακελλαρίου – K. Tαχτσόγλου, Eυριπίδης, Bάκχες, Άττις, 1987, σκην. Θ. Tερζόπουλος)

Παραλληλο Κειμενο 2

	Μια Αλλη Μεταφραση της Β΄ Αντιστροφης
Xορός σε σύγχρονη παράσταση (Aμφιθέατρο)	Στους ναούς των θεών θυσίες, παιδί μου, έχεις κάψει που ούτε ο νόμος θεών ούτε ο νόμος ανθρώπων ζητάει, κι έτσι έπεσε πάνω σου της Μεγάλης Θεάς η οργή, γιατί δεν εσεβάστηκες τις θυσίες που ορίζει. Ιερή έχει δύναμη ο πλουμισμένος χιτώνας από δέρμα μικρού ελαφιού	κι ο κισσός χλοερός που τον άγιο στεφανώνει τον θύρσο, και του ρόμβου το σείσμα που ολοένα γυρίζει στον αιθέρα βουίζει, τα μαλλιά π' ανεμίζουν την ώρα που λατρεύουν τον Βάκχο, της θεάς οι ολονύχτιες αγρύπνιες ....................................................... ....................................................... Μόνο για την ομορφιά σου καυχιόσουν. (μτφρ. E. Xατζηανέστης) (Aπό το Eυριπίδης, Eλένη, I. Zαχαρόπουλος)