Επιπάροδος-Β' Επεισόδιο

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 841-941 «Oὐδείς ποτ' ηὐτύχησεν ἔκδικος γεγὼς, ἐν τῷ δικαίῳ δ' ἐλπίδες σωτηρίας»

Από την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης

3η ΣKHNH (στ. 841-941)
ΕΛΕΝΗ	Ως τώρα πάνε όλα καλά· απ' την Τροία, δύστυχε,¹ και να μάθω πώς εσώθης, κανένα κέρδος· όμως λαχταρούμε ν' ακούσουμε τα πάθη των δικών μας.		Τα Παλαια Παθη του Μενελαου και ο Νεος Κινδυνος Σε ποια μέρη και πόσα χρόνια περιπλανήθηκε ο Μενέλαος; Ποιος νέος κίνδυνος τον απειλεί; Πώς αντιμετώπισε η Eλένη μέχρι τώρα τις επιθυμίες του Θεοκλύμενου;
ΜΕΝΕΛΑΟΣ	Με ρώτησες πολλά μ' ένα σου λόγο.² Τι να σου πω για τους χαμούς στο Αιγαίο, κατάνακρα στην Εύβοια τις πανούργες φωτιές του Ναύπλιου,³ τα γυρίσματά μου στην Κρήτη, στη Λιβύη και στου Περσέα	845
	τον ψηλό κάβο;⁴ Δε θα σε χορταίναν τα λόγια μου κι εγώ θα τυραννιόμουν τα πάθη τα παλιά ιστορώντας· έτσι διπλά θα μας βασάνιζε κι η θλίψη.	850
ΕΛE.	Καλύτερα μου απάντησες παρ' όσο
	σ' ερώτησα. Μονάχα ετούτο πες μου κι άφησε τ' άλλα· πόσα χρόνια τάχα παράδερνες στης θάλασσας το κύμα;⁵	855
		855
MEN.	Χρόνους εφτά με τα καράβια· πρώτα δέκα χρονιές πολέμαγα στην Τροία.
ΕΛE.	Πόσος καιρός! Φτωχέ, εκεί πέρα εσώθης κι ήρθες εδώ για να σε θανατώσουν.⁶	860
MEN.	Τι 'πες; Τι λες, γυναίκα, μ' αφανίζεις.
ΕΛE.	Βιάσου και φύγε γρήγορα απ' τη χώρα. Θα σε σκοτώσει αυτός που ζει σ' ετούτο.
MEN.	Και τι έκαμα για τέτοια μαύρη τύχη;	865
ΕΛE.	Ήρθες κι ανέλπιστα το γάμο μου εμποδίζεις.
ΜEN.	Θέλει κανείς το ταίρι μου δικό του;
ΕΛE.	Με πρόσβαλε, μα υπόμεινα και τούτο.⁷
MEN.	Άρχοντας δυνατός ή ο βασιλέας;⁸
ΕΛE.	Του τόπου αφέντης, τέκνο του Πρωτέα.	870
MEN.	Τα λόγια της γριάς αυτό εννοούσαν.
ΕΛE.	Σε ποιαν εξώπορτα βαρβάρου εστάθης;
MEN.	Σ' αυτήν· σα να' μουνα φτωχός με διώξαν.
ΕΛE.	Αχ! δυστυχία, ζητιάνεψες στ' αλήθεια;

Σχολια

1. H Ελένη σκέφτεται µάλλον την τύχη που περιµένει το Μενέλαο στην Αίγυπτο, γι' αυτό και τον αποκαλεί δύστυχο.

2. Στην τυπική σκηνή της αναγνώρισης οι ήρωες εξιστορούν τα πάθη τους. Tώρα είναι η σειρά του Μενέλαου να εξιστορήσει τα δικά του πάθη. Όµως πρέπει για δραµατικούς λόγους να µην προβεί σε λεπτοµερή παρουσίαση των περιπετειών του, διότι: α) θα επιβραδυνθεί χωρίς λόγο η εξέλιξη του δράµατος και β) το κοινό δεν πρόκειται να πληροφορηθεί τίποτε περισσότερο από όσα ήδη ξέρει από το στίχο 437 κ.εξ.

3. Ο Ναύπλιος, όταν έµαθε ότι οι Έλληνες επέστρεφαν στην πατρίδα τους µετά την άλωση της Τροίας, για να τους εκδικηθεί, που είχαν εκτελέσει ως προδότη το γιο του, Παλαµήδη, άναβε φωτιές σε απόκρηµνες ακτές της Εύβοιας· οι Έλληνες βλέποντάς τες πίστευαν ότι είχαν µπροστά τους λιµάνια, µε αποτέλεσµα τα καράβια τους να τσακίζονται στα βράχια.

4. Ο κάβος του Περσέα (εκεί όπου ο µυθικός ήρωας σκότωσε το θαλάσσιο κήτος και απελευθέρωσε την Ανδροµέδα) τοποθετείται στη δυτική άκρη του ∆έλτα του Νείλου.

5. Η Ελένη θα µπορούσε να υπολογίσει µόνη της το χρόνο µε βάση όσα της είπε ο Τεύκρος. Ωστόσο συνεχίζει να ρωτάει, ώστε µε τη βοήθεια της απάντησης να κλιµακωθούν τα συναισθήµατα στους στίχους 860-861.

6. Η αποκάλυψη του επικείµενου κινδύνου µοιάζει µε κραυγή αγωνίας και τους επαναφέρει στην πραγµατικότητα, ύστερα από την αυθόρµητη έκφραση των συναισθηµάτων τους.

7. H έκφραση αυτή διατηρεί κάποια αµφισηµία, καθώς ο Mενέλαος δεν µπορεί να καταλάβει το µέγεθος της «προσβολής» (βλ. και στ. 877).

8. Mε το στίχο αυτόν ο Mενέλαος ίσως αναρωτιέται για τη δύναµη του αντιπάλου.

Ας Γινουμε Θεατες

Η χαρά της αναγνώρισης πέρασε. Το συναισθηματικό κλίμα της σκηνής αλλάζει.

Aς συζητήσουμε για τις εκφράσεις των προσώπων, όπως απεικονίζονται στη διπλανή φωτογραφία.
- Δηλώνουν αυτή την αλλαγή;
- Πώς φαντάζεσαι τον τόνο της φωνής τους;

Mενέλαος – Eλένη (Λ. Bογιατζής – K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Ας Εμβαθυνουμε

Μετά την αναγνώριση και το ξέσπασμα χαράς, παρακολουθούμε την προσπάθεια των ηρώων να ξανακερδίσουν το χαμένο χρόνο. Η Ελένη αναφέρθηκε στην προηγούμενη σκηνή στο παρελθόν της. Τώρα είναι η σειρά του Μενέλαου.
- Ας εντοπίσουμε τους στίχους, στους οποίους ο Μενέλαος αναφέρεται στο δικό του παρελθόν, και ας σημειώσουμε την πορεία του στον παρακάτω χάρτη της Aνατολικής Mεσογείου.
- Aς εξετάσουμε κατά πόσο η απροθυμία του να αναφερθεί εκτενώς σ' αυτό είναι ψυχολογικά δικαιολογημένη.
- Για σκέψου... ξανακερδίζεται ο χαμένος χρόνος;
Η αναγνώριση ολοκληρώθηκε. Αν το θέμα της τραγωδίας ήταν η επανεύρεση Ελένης και Μενέλαου, το έργο θα μπορούσε να τελειώσει εδώ. Βρισκόμαστε όμως στη μέση.
- Ποιος νέος κύκλος ανοίγει; Πώς γίνεται αυτή η μετάβαση;

Παραλληλο Κειμενο 1

	Oι Περιπλανησεις του Μενελαου Γιατί με βάσανα πολλά στις ξενητειές γυρνώντας, / ήρθα σε χρόνια οχτώ κλειστά [...] / Kύπρο, Φοινίκη κι Aίγυπτο γυρνούσα κι Aιθιόπους... Όμηρος, Oδύσσεια, δ, στ. 81-85 (μτφρ. Z. Σίδερης) (Aπό το Oμήρου Oδύσσεια, A' Γυμνασίου, OEΔB, 1999)

MEN.	Ναι· δηλαδή δεν ήταν κιόλας έτσι.⁹	875
ΕΛE.	Τότε και για το γάμο μου έχεις μάθει.
MEN.	Ναι, μα αν τον απόφυγες δεν ξέρω.¹⁰
ΕΛE.	Ανέγγιχτη φυλάγω την τιμή μου.
MEN.	Καλά όσα λες, μα πώς να σε πιστέψω;
ΕΛE.	Βλέπεις εδώ που κάθομαι στο μνήμα;	880	Το Προβλημα της Σωτηριας Tι προτείνει η Eλένη στο Mενέλαο; Ποια είναι η προΰπόθεση για τη σωτηρία τους; Tι αποφασίζουν να κάνουν οι ήρωες σε περίπτωση αποτυχίας;
MEN.	Κάτι στρωσίδια, δόλια, τι τα θέλεις;
ΕΛE.	Το γάμο να ξεφύγω, ικέτισσα ήρθα.
MEN.	Βωμό δε βρήκες ή έτσι συνηθίζουν;¹¹
ΕΛE.	Σαν το ναό θεού μ' έχει φυλάξει.
MEN.	Και δεν μπορώ στη Σπάρτη να σε πάω;	885
ΕΛE.	Σπαθί σε περιμένει αντί για μένα.
MEN.	Μα τότες είμαι ο πιο δυστυχισμένος.
ΕΛE.	Μην ντρέπεσαι και φύγε από τη χώρα.¹²
MEN.	Για σε πήρα την Τροία, να σ' αφήσω;
ΕΛE.	Καλύτερα παρά να σε σκοτώσουν.	890
MEN.	Άναντρα λόγια, ανάξια της Τρωάδας.
ΕΛE.	Το βασιλιά, κι ας θες, δε θα τον σφάξεις.¹³
MEN.	Τι, δεν πληγώνει ξίφος το κορμί του;
ΕΛE.	Το αδύνατο αν ζητάς, σοφός δεν είσαι.
MEN.	Έτσι βουβός θα κάτσω να με δέσουν;	895
ΕΛE.	Με δόλο ξεπερνάς τη δυσκολία.
MEN.	Κάλλιο ας χαθώ χτυπώντας τους εχθρούς μου.
ΕΛE.	Μονάχα μια η ελπίδα να σωθούμε.
MEN.	Χρυσάφι τάχα, τόλμη ή παρακάλια;¹⁴
ΕΛE.	Φτάνει μη μάθει ο βασιλιάς πως ήρθες.	900
MEN.	Ποιος θα το πει;¹⁵ Κι ούτε θα με γνωρίσει.
ΕΛE.	Κάποιος δικός του ισόθεος τον συντρέχει.
MEN.	Μια μαντική φωνή μες στο παλάτι;¹⁶
ΕΛE.	Όχι· μονάχα η αδελφή του η Θεονόη.
MEN.	Όνομα για προφήτισσα·¹⁷ λέγε, τι κάνει;	905
ΕΛE.	Ξέρει τα πάντα, θα σε μαρτυρήσει.
MEN.	Τότε θα με σκοτώσουν, δεν ξεφεύγω.
ΕΛE.	Στις ικεσίες μας μπορεί να στέρξει-

Σχολια

9. O Mενέλαος εννοεί ότι και, όταν ακόµα ζητούσε βοήθεια, διατηρούσε την αξιοπρέπειά του.

10. O Mενέλαος εκφράζει ξανά την αµφιβολία του για τη συζυγική πίστη της Ελένης. Στη συνέχεια (στ. 878), η Eλένη δηλώνει µε τρόπο που δεν επιδέχεται αµφισβήτηση την πίστη της, αλλά ο Mενέλαος (στ. 879) θέλει µια απόδειξη γι' αυτό. Eδώ περιγράφεται µε ρεαλιστικό τρόπο µια συµπεριφορά.

11. Στην αρχαία Ελλάδα άσυλο εξασφάλιζαν οι ναοί και οι βωµοί των θεών, όχι όµως τα ηρώα (ναοί και τάφοι ηρώων). Eποµένως η απορία του Mενέλαου είναι δικαιολογηµένη.

12. Tα λόγια αυτά είναι χαρακτηριστικά του ήθους της Ελένης. Aπό το σηµείο αυτό αρχίζει ένας αγώνας γενναιοδωρίας ανάµεσα στους δύο συζύγους: η Eλένη είναι έτοιµη να θυσιαστεί, για να σώσει τον άντρα της, ο Mενέλαος είναι αποφασισµένος να αντιµετωπίσει τον κίνδυνο, για να την πάρει µαζί του.

13. Η Ελένη αντιλαµβάνεται ότι ο Μενέλαος σκοπεύει να αντισταθεί και να στραφεί εναντίον του Θεοκλύµενου, ότι σκέφτεται δηλ. µια βίαιη λύση.

14. Xρυσάφι = δωροδοκία, παρακάλια = ρητορικά επιχειρήµατα και ικεσίες.

15. H ερώτηση είναι ρητορική, καθώς δεν περιµένουµε απάντηση. Eδώ ισοδυναµεί µε άρνηση (= κανένας δε θα αποκαλύψει την ταυτότητά µου). Ο Μενέλαος δεν αποκάλυψε στη Γερόντισσα την ταυτότητά του.

16. Ο Μενέλαος φαντάζεται ότι µέσα στο παλάτι ακούγονται φωνές προφητικές, που προειδοποιούν το Θεοκλύµενο.

17. Αναφορά στην ετυµολογία του ονόµατος (Θεονόη < Θεὸς + νοῦς).

Ας Γινουμε Θεατες

Hλέκτρα – Oρέστης (A. Bαλάκου – Π. Φυσσούν, Σοφοκλής, Hλέκτρα, Eθνικό θέατρο, 1972, σκην. Σ. Eυαγγελάτος)

Οι θεατές παρακολουθούν τη στιχομυθία Ελένης-Μενέλαου, σε ένα σκηνικό που δεν έχει αλλάξει από την αρχή του έργου. Το κείμενο όμως προσθέτει μια νέα ένδειξη, που μπορεί να αξιοποιηθεί σκηνογραφικά.
- Ας την εντοπίσουμε στο κείμενο.
Στις φωτογραφίες αυτής της σελίδας εικονίζονται βασικοί ήρωες από άλλες τραγωδίες. Θα μπορούσαν να είναι οι ήρωές μας στη σκηνή που μελετάμε; Γιατί;

Ας Εμβαθυνουμε

Για μία ακόμα φορά η Ελένη και ο Μενέλαος, αντιμέτωποι με καταστάσεις που τους ξαφνιάζουν, βιώνουν έντονα συναισθήματα.
- Ας παρακολουθήσουμε τις συναισθηματικές τους διακυμάνσεις και ας συσχετίσουμε την ψυχική τους κατάσταση με τη χρήση στιχομυθίας.
H Ελένη και ο Μενέλαος, έρμαια της τύχης και του δόλου των θεών, είχαν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα.
- Tώρα, με το ανέλπιστο αντάμωμά τους ύστερα από τον πολύχρονο χωρισμό, εξακολουθούν να έχουν τα χαρακτηριστικά αυτά;

Παραλληλο Κειμενο 2

Oρέστης – Iφιγένεια (K. Kωνσταντόπουλος – Λ. Kονιόρδου, Eυριπίδης, Iφιγένεια εν Tαύροις, Θεσσαλικό θέατρο, 1990, σκην. K. Tσιάνος)	«Aχ που θα Βρουμε Σωτηρια;» [Όταν ο Ορέστης προσπαθεί να βρει τρόπο να ξεφύγει μαζί με την αδελφή του, Ιφιγένεια, από τη βαρβαρική χώρα των Ταύρων, η Ιφιγένεια δίνει τη λύση.]
	ΟPE.	Το βασιλιά αν σκοτώναμε; Μπορούμε;
	IΦI.	Τον ντόπιο, εμείς, ξενοφερμένοι; Φρίκη.
	ΟPE.	Πρέπει να το τολμήσουμε, αν μας σώζει.
	IΦI.	Το θάρρος σου μ' αρέσει· αδύνατο όμως.
	ΟPE.	Μες στο ναό αν με κρύψεις; Πώς το κρίνεις;
	IΦI.	Λες, λυτρωμό να βρούμε στο σκοτάδι;
	ΟPE.	Νύχτα ζητά η κλεψιά, και φως η αλήθεια.
	IΦI.	Είναι φύλακες μέσα· θα μας νιώσουν.
	ΟPE.	Χαμένοι! Αχ πού θα βρούμε σωτηρία;
	IΦI.	Θαρρώ πως βρήκα ένα καινούριο σχέδιο.
	ΟPE.	Σαν τι; Κι εμένα πες το, να το ξέρω.
	IΦI.	Τα πάθια σου για τέχνασμα θα πάρω.
	ΟPE.	Στα τέτοια φοβερές είν' οι γυναίκες.
		Ευριπίδης, Η Ιφιγένεια στη χώρα των Ταύρων, στ. 1020-1032 (μτφρ. Θ. Σταύρου) (Aπό το Tραγωδίες του Eυριπίδη, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας»)

MEN.	Να κάνει τι; Σε ποιες με πας ελπίδες;
ΕΛE.	Στον αδελφό της να μην πει πως ήρθες.	910
MEN.	Και τότε θα ξεφύγουμε απ’ τη χώρα;
ΕΛE.	Κρυφά της όχι, μόνο αν μας συντρέξει.
MEN.	Δικό σου το έργο, γυναίκα σε γυναίκα.
ΕΛE.	Ικέτισσα τα πόδια της θ’ αγγίξω.
MEN.	Κι άμα στα παρακάλια μας δε στέρξει;	915
ΕΛE.	Πεθαίνεις· κι εγώ νύφη με το ζόρι.
MEN.	Τάχατες απ’ τη βία θα με προδώσεις;¹⁸
ΕΛE.	Όρκο μεγάλο ορκίστηκα, αν εσένα...
MEN.	Τι λες; Θα σκοτωθείς; Δεν παίρνεις άλλον;
ΕΛE.	Με το ίδιο ξίφος δίπλα σου θα πέσω.	920
MEN.	Πιάσ’ το δεξί μου χέρι¹⁹ κι έλα, ορκίσου.
ΕΛE.	Άμα χαθείς εσύ κι εγώ πεθαίνω.
MEN.	Κι εγώ τελειώνω τη ζωή, αν σε χάσω.²⁰
ΕΛE.	Πώς θα πεθάνουμε όμως δοξασμένα;
MEN.	Απάνω εδώ στον τάφο θα σε σφάξω κι ύστερα θα σφαχτώ κι εγώ.²¹ Μα πρώτα θα πολεμήσω όσο μπορώ για σένα. Ας έρθει όποιος τολμά·²² δε θα ντροπιάσω τη δόξα μου στην Τροία, να μου λένε,	925
	σαν πάω στην Ελλάδα, πως για μένα τον Αχιλλέα της έχασεν η Θέτη, το γιο του ο Νέστορας²³ κι είδα τον Αία τον Τελαμώνιο να σκοτώνεται, όμως για χάρη της γυναίκας μου	930
	δεν έχω το θάρρος να πεθάνω;²⁴ Βέβαια το’ χω· αν οι θεοί σοφοί λογιούνται, τότε τον ψυχωμένον άντρα που αφανίσαν οι εχθροί του, σε αψηλό τον θάβουν τάφο, μα τους δειλούς στους άγριους ρίχνουν βράχους.²⁵	935
XOP.	Δώστε, θεοί, στο γένος του Ταντάλου την ευτυχία, τα βάσανα ας γλιτώσει.²⁶	940

Σχολια

18. Πάλι δύσπιστος ο Μενέλαος φοβάται ότι η Ελένη θα τον προδώσει. Πιο πολύ από την ιδέα του θανάτου ο Mενέλαος απεχθάνεται την ιδέα ότι η Eλένη µπορεί να παντρευτεί κάποιον άλλο.

19. Oι αρχαίοι συνήθιζαν να ορκίζονται πιάνοντας ο ένας το δεξί χέρι του άλλου. Mε αυτό τον τρόπο θα επικυρωθεί το περιεχόµενο του όρκου και θα τηρηθούν οι συµφωνίες ανάµεσά τους.

20. O αµοιβαίος όρκος αποτελεί την κορύφωση της αφοσίωσης ανάµεσα στο Mενέλαο και την Eλένη.

21. Mε την αιµατηρή αυτή πράξη βεβηλώνεται ο τάφος κι έτσι οι ήρωες διαµαρτύρονται για την παραβίαση του δικαίου.

22. O Mενέλαος λέγοντας αυτά ενδεχοµένως τραβά και το ξίφος του.

23. Πρόκειται για τον Aντίλοχο, ο οποίος σύµφωνα µε την επική παράδοση θυσιάστηκε, για να σώσει τον πατέρα του Nέστορα.

24. Η αντίθεση που κρύβεται στα λόγια του Μενέλαου είναι: άλλοι πεθάνανε ή χάσανε τους συγγενείς τους για χάρη της γυναίκας µου κι εγώ δε θα έχω το θάρρος να πεθάνω γι’ αυτήν;

25. Σύµφωνα µε τους αθηναϊκούς νόµους απαγορευόταν η ταφή των προδοτών («δειλών») µέσα στα όρια της χώρας τους.

26. H Kορυφαία κλείνει τυπικά τη σκηνή αυτή απαντώντας στα λόγια του Mενέλαου, τα οποία παραπέµπουν σε βίαιες εικόνες και σε θανάτους, µε µια ευχή στους θεούς.

Ας Γινουμε Θεατες

Mενέλαος (B. Kανάκης, Eθνικό Θέατρο, 1977, σκην. A. Σολομός)

Στις διπλανές φωτογραφίες εικονίζεται ο Μενέλαος σε διαφορετικές σκηνές του έργου: στη σκηνή με τη Γερόντισσα και στη σκηνή που μελετάμε.
- Σε ποια σκηνή αντιστοιχεί καθεμιά; Πώς το καταλαβαίνεις;

Mενέλαος (K. Aθανασόπουλος, Aμφιθέατρο,1999, σκην. Σ. Eυαγγελάτος)

Ας Εμβαθυνουμε

Ο ρακένδυτος Μενέλαος, που λίγο πριν κρυβόταν ίσως πίσω από το μνήμα, τώρα ορκίζεται πάνω στο μνήμα ότι θα αγωνιστεί μέχρι θανάτου. O όρκος ηρώων θεωρείται συνηθισμένο μοτίβο των λογοτεχνικών έργων με ρομαντικό χαρακτήρα. Άλλα τέτοια στοιχεία είναι ο χωρισμός αγαπημένων προσώπων, η επανεύρεση, η συζυγική πίστη, η φυγή.
- Ποια από αυτά έχουμε συναντήσει στην Eλένη;
Aς σταθούμε ειδικά στον όρκο των ηρώων μας.
- Ποια συναισθήματα σου προκαλεί;
- Oρκιζόμαστε σήμερα; Σε ποιες περιπτώσεις;
H σκέψη και η δράση του Mενέλαου και της Eλένης φαίνεται να καθορίζονται στο σημείο αυτό από το αίσθημα τιμής, σύμφωνα και με τον ηρωικό κώδικα της εποχής, στην οποία διαδραματίζεται η ιστορία μας.
- Aς εντοπίσουμε τα σημεία στα οποία εκφράζεται η έγνοια για την τιμή τους.
- Πιστεύεις ότι η δράση των ηρώων μας ρυθμιζόταν από την αρχή του έργου με βάση αυτό τον κώδικα;
- Πώς εννοείς εσύ την τιμή και την αξιοπρέπεια;

Παραλληλο Κειμενο 3

Θ. Tσόκος, Όρκος των Φιλικών	Ελληνικο Συνταγμα (Aρθρο 59 παρ. 61) Oι βουλευτές πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους δίνουν στο Bουλευτήριο και σε δημόσια συνεδρίαση τον ακόλουθο όρκο: «Oρκίζομαι στο όνομα της Aγίας και Oμοούσιας και αδιαίρετης Tριάδας να είμαι πιστός στην Πατρίδα και το δημοκρατικό πολίτευμα, να υπακούω στο Σύνταγμα και τους νόμους και να εκπληρώνω ευσυνείδητα τα καθήκοντά μου». Σύνταγμα της Eλλάδας, Bουλή των Eλλήνων	Oρκος: H Xριστιανικη Αποψη ᾿Eγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ὀμόσαι ὅλως. Kατά Mατθαίον, κεφ. E' 34