Ευριπίδη "Ελένη" (Δραματική Ποίηση Γ' Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)

Α΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

στ. 495-541 «Kαὶ νῦν τάλας ναυαγὸς ἀπολέσας φίλους ἐξέπεσον ἐς γῆν τήνδε»

 Από κατακτητής της Τροίας ένας ρακένδυτος ναυαγός

2η ΣKHNH (στ. 495-541)

ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑ

Ποιος είναι κει όξω; Φύγε, γιατί στέκεις
στη θύρα; Θα ενοχλήσεις τους αφέντες.
Θα σε σκοτώσουν, Έλληνας αν είσαι.13
Κανέναν δεν αφήνουν εδώ νά ’ρθει.

495

Ο Μενελαος
και η Αφιλοξενη
Γεροντισσα

  • Tι ζητάει ο Mενέλαος και πώς του συμπεριφέρεται η Γερόντισσα;

ΜΕΝ.

Σωστά μιλάς, γριούλα, να, σ’ ακούω·
όμως κι εσύ μαλάκωσε λιγάκι.14

500

ΓΕP.

Φεύγα· δουλειά μου να εμποδίζω, ξένε,15
τους Έλληνες το σπίτι όταν ζυγώνουν.

 

ΜΕN.

Μη σπρώχνεις ντε, το χέρι μη μου σφίγγεις.

 

 

ΓΕΡ.

Εσύ θα φταις, στο λέω, αν δε μ’ ακούσεις.

 

 

ΜΕΝ.

Πήγαινε μέσα, πες στ’ αφεντικά σου.

505

 

ΓΕΡ.

Κακό για σένα, αν μάθουνε πως ήρθες.

 

 

ΜΕN.

Τους ναυαγούς κανείς δεν τους πειράζει.16

 

  • Tι πληροφορείται ο Mενέλαος από τη Γερόντισσα;

  • Γιατί η Γερόντισσα διώχνει το Mενέλαο;

ΓΕP.

Κάποιο άλλο σπίτι τότες άντε να ’βρεις.

 

ΜΕN.

Δε φεύγω, θα μπω μέσα, να μ’ αφήσεις.

 

ΓΕP.

Ενόχληση έχεις γίνει, θα σε διώξουν.

510

ΜΕN.

Αχ! πού είσαι, κοσμοξάκουστε στρατέ μου.

 

ΓΕP.

Εκεί, μα όχι εδώ, σπουδαίος ήσουν.

 

ΜΕN.

Θεοί, να μ’ ατιμάζουν έτσι εμένα!

 

ΓΕP.

Δακρύζεις; Τι σου φέρνει τόση λύπη;

 

 

ΜΕN.

Την πρώτη μου, παλιά ευτυχία θυμάμαι.

515

 

ΓΕP.

Δεν πας λοιπόν στους φίλους σου να κλάψεις;

 

 

ΜΕN.

Ποια είναι η χώρα αυτή; Ποιο το παλάτι;

 

 

ΓΕP.

Η Αίγυπτος και του Πρωτέα17 το σπίτι.

 

 

ΜΕN.

Η Αίγυπτος; Πού έχω αράξει ο δόλιος!18

 

 

ΓΕP.

Σου φταίνε τα λαμπρά νερά του Νείλου;

520

 

ΜΕN.

Όχι· στενάζω για τις συμφορές μου.

 

 

ΓΕP.

Δεν είσαι ο μόνος· κι άλλοι δυστυχούνε.19

 

 

ΜΕN.

Ο βασιλιάς που μου είπες είναι μέσα;

 

 

ΓΕP.

Nα ο τάφος του· ο γιος του βασιλεύει.

 

 

ΜΕN.

Βρίσκεται στο παλάτι ή έχει φύγει;

525

 

ΓΕP.

Λείπει· και των Ελλήνων εχθρός μέγας.

 

 

ΜΕN.

Τι του έκαναν κι εγώ θα το πληρώσω;20

 

 

ΓΕP.

Είν’ η Ελένη εδώ, του Δία η κόρη.

 

 

ΜΕN.

Τι λες; Πώς είπες; Ποια; Πες το μου πάλι.

 

 

ΓΕP.

Η κόρη του Τυνδάρεω απ’ τη Σπάρτη.

530

 

ΜΕN.

Κι εδώ από πού σας ήρθε; Εξήγησέ μου.

 

 

ΓΕP.

Από τη Λακεδαίμονα έχει φτάσει.

 

 

ΜΕN.

Πότε; Την έκλεψαν απ’ τη σπηλιά μου;21

 

 

ΓΕP.

Προτού να πάνε οι Αχαιοί στην Τροία.22

 

 

 

Μα τώρα φύγε. Κάτι στο παλάτι
συμβαίνει που μας έχει αναστατώσει.
Ήρθες σε δύσκολη στιγμή· ο αφέντης
αν σ’ έβρει εδώ, το θάνατο θα λάβεις
για δώρο της φιλοξενίας.23 Έχω

535

 

 

 

 

 

στους Έλληνες αγάπη, ωστόσο σου είπα
λόγια πικρά, γιατί τονε φοβάμαι.

 

540

 

 

Σχολια

13. Η διαταγή του Θεοκλύµενου, να θανατώνονται οι Έλληνες που φτάνουν στην Αίγυπτο, είχε αναφερθεί και από την Ελένη στον Τεύκρο.

14. Kατάπληκτος ο Μενέλαος από την υποδοχή δεν προσέχει το περιεχόµενο των λόγων της θυρωρού, αλλά τον προσβλητικό τόνο της.

15. Η Γερόντισσα δε ρωτάει τον ξένο πώς τον λένε, επειδή εµφανίζεται ως ζητιάνος· έτσι εξυπηρετείται και η δραµατική οικονοµία.

16. O σεβασµός προς τους ξένους, ιδίως όταν βρίσκονται σε ανάγκη, θεωρείται από τους αρχαίους Έλληνες δείγµα πολιτισµού.

17. O Πρωτέας, αν και νεκρός, κυριαρχεί σε όλο το έργο· έτσι ο Θεοκλύµενος αναφέρεται συχνά όχι µε το όνοµά του αλλά µε την περίφραση ο γιος του Πρωτέα· επίσης ο τάφος του βρίσκεται µπροστά στο παλάτι και έτσι ο Πρωτέας εξακολουθεί να προστατεύει την Ελένη, παρέχοντάς της άσυλο. H αναφορά της Γερόντισσας µπορεί να δηλώνει και το σεβασµό της προς αυτόν.

18. Για τους Έλληνες της οµηρικής εποχής η Αίγυπτος βρισκόταν στην άκρη του κόσµου· έτσι εξηγείται η απελπισία του Μενέλαου.

19. H φράση αυτή θεωρείται κοινός τόπος παραµυθίας (παρηγοριάς) από την εποχή του Οµήρου.

20. Ειρωνεία : ο Θεοκλύµενος φονεύει τους Έλληνες, γιατί φοβάται µήπως οι Έλληνες, και ιδίως ο Μενέλαος, του πάρουν την αγαπηµένη του Ελένη· άρα ο Μενέλαος είναι η πραγµατική αιτία της στάσης του Θεοκλύµενου.

21. Σύµφωνα µε τις συµβάσεις του θεάτρου, η ερώτηση αυτή λέγεται έτσι, ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι η Γερόντισσα δεν την ακούει.

22. Η Γερόντισσα χρονολογεί µε βάση το τελευταίο σηµαντικό γι’ αυτήν ιστορικό γεγονός, την εκστρατεία στην Τροία.

23. Οξύµωρο σχήµα (= ο θάνατος ως δώρο της φιλοξενίας), που τονίζει τη σκληρότητα του Θεοκλύµενου και ερµηνεύει τη στάση της Γερόντισσας.

Ας Γινουμε Θεατες

  • Στη 2η σκηνή, το κείμενο μας δίνει αρκετές σκηνοθετικές πληροφορίες. Ως σκηνοθέτης της παράστασης διαβάζεις το κείμενο και εντοπίζεις τους σκηνοθετικούς του δείκτες. Σημείωσε δίπλα στους συγκεκριμένους στίχους τις οδηγίες που θα δώσεις στους ηθοποιούς, ώστε να συνταιριάξουν κίνηση και λόγο.

    • Μενέλαος και Γερόντισσα (φωτογραφία από παράσταση 1982) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας] Μενέλαος και Γερόντισσα (ακουστικό αρχείο από παράσταση 1982) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας]Α Επεισόδιο: Δούλα και Μενέλαος (βίντεο από παράσταση 2008) [πηγή: Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος]

Mενέλαος και Γερόντισσα (B. Kανάκης – E. Zαφειρίου, Eθνικό Θέατρο, 1977, σκην. A. Σολομός)

Mενέλαος και Γερόντισσα (B. Kανάκης – E. Zαφειρίου, Eθνικό Θέατρο, 1977, σκην. A. Σολομός)

Ας Εμβαθυνουμε

  • Ο Ευριπίδης επιλέγει ως θυρωρό, φύλακα δηλαδή του ανακτόρου, μια γυναίκα και μάλιστα γερόντισσα. Πρόκειται για ένα δευτερεύον πρόσωπο, που συνήθως είναι ανώνυμο και εμφανίζεται στη σκηνή μόνο με την ιδιότητά του.
    • Ας αναζητήσουμε τους λόγους, για τους οποίους επιλέγεται ως θυρωρός μια αδύναμη γυναίκα και όχι ένας χεροδύναμος στρατιώτης. Ποιος, λοιπόν, είναι ο ρόλος της συγκεκριμένης σκηνής στη δραματική οικονομία;
  • Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, με την επινόηση του ειδώλου της Ελένης δημιουργείται στην τραγωδία μας μια έντονη αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι, που εκδηλώνεται με διάφορες μορφές, όπως δόξα (< δοκεῖ = φαίνεται) – αλήθεια, όνομα – σώμα. Αυτήν τη θεμελιώδη για την τραγωδία αντίθεση τη γνωρίσαμε ως τώρα στο πρόσωπο της Ελένης.
    • Aς την αναζητήσουμε και σε δύο ακόμα πρόσωπα, το Μενέλαο και τη Γερόντισσα.
    • H έμφαση στην αντίθεση αυτή ποιες σκέψεις σού προκαλεί για την εξέλιξη του έργου;
    • Ποιες σκέψεις για την ανθρώπινη ζωή;
  • Mέχρι τώρα είδαμε το Mενέλαο στην τραγική του διάσταση. O Mενέλαος όμως προβληματίζει: είναι πράγματι τραγικό πρόσωπο ή μια φιγούρα που σκιαγραφείται με κωμικές πινελιές; Πολλά και αντιφατικά σχόλια έχουν γραφτεί γι' αυτόν. Διαφορετικές είναι και οι σκηνοθετικές ερμηνείες. Έτσι, η παρουσία του Mενέλαου προκαλεί στους αναγνώστες/θεατές άλλοτε χαμόγελο ή γέλιο, άλλοτε λύπηση και οίκτο, άλλοτε κλαυσίγελω.
    • Ας αναζητήσουμε στη σκηνή με τη Γερόντισσα στοιχεία που μπορούν να δικαιολογήσουν τους διαφορετικούς τρόπους θεώρησης του ήρωα.

    Ο Μενέλαος ως miles gloriosus: Δ. Θ. Σακαλής

Παραλληλο Κειμενο 3

«Aναμιμνησκομαι Καιρων Ευδαιμονιας!»
Μ. Μη μου κρατάς τα χέρια/ και μη με σπρώχνεις. Γ. Μας έγινες τσιμπούρι.
Γ. Αν δε μ' ακούσεις,/ για ό,τι θα γίνει   Θα σε πετάξουν έξω με τις κλωτσιές.
  μην πεις πως φταίω εγώ. Μ. Αλίμονο! Πού είσαι δοξασμένο μου στράτευμα!
Μ. Πήγαινε μέσα και πες στ' αφεντικά σου... Γ. Δεν ξέρω πού είναι, όμως εδώ δεν έχεις πέραση.
Γ. Θα μετανιώσεις πικρά,/ αν μάθουν πως τους κόπιασες. Μ. Θεέ μου, ποιος θα το έλεγε πως έτσι θα ξευτελιστώ;
Μ. Είμαι ξένος και ναυαγός. Γ. Γιατί δακρύζεις, μάτια μου; Γιατί σε πήρε το παράπονο;
  Διεκδικώ το δικαίωμα της ασυλίας. Μ. Aναμιμνήσκομαι καιρών ευδαιμονίας!)
Γ. Ψάξε να βρεις κανένα άλλο σπίτι.    
Μ. Όχι! Θα μπω μέσα, δε φεύγω    
  και μην κλείνεις το δρόμο.  

 
     

Eυριπίδης, Eλένη, σκηνή Γερόντισσας-Mενέλαου, στ. 503-515
(μτφρ. K. Mύρης)

Aπό το πρόγραμμα της παράστασης Eυριπίδης, Eλένη, Aμφιθέατρο, 1999