β. Eπίγραμμα

Το επίγραμμα είναι λογοτεχνικό είδος που γεννήθηκε από την ανάγκη να κρατηθεί ζωντανή η μνήμη του νεκρού με την έμμετρη επιγραφή που χαρασσόταν στους τάφους και τα αναθήματα (= αφιερώματα στους θεούς). ∆α επιγράμματα, αποτελούμενα συνήθως από έναν ή δύο στίχους σε ελεγειακό μέτρο και ιωνική διάλεκτο, είχαν ως σκοπό να απαθανατίσουν το κλέος των μεγάλων ανδρών και των νεκρών των πολέμων. Μεγάλη αρετή στη συγγραφή επιγραμμάτων θεωρούνταν η συντομία και η εκφραστική δύναμη του περιεχομένου.

Έτσι, διαμορφώθηκαν επιγράμματα: επιτύμβια, αναθηματικά, σκωπτικά.

Πατρίδα του επιγράμματος είναι η Iωνία (7ος αι. π.X.). Aπό εκεί μεταφυτεύτηκε στην Aττική, όπου άνθησε επί αιώνες. Kαλλιεργήθηκε, επίσης, στην ελληνιστική εποχή (τον 4ο αι. μ.X.) ως αυτόνομο λογοτεχνικό είδος, αλλά και στη βυζαντινή περίοδο.

Μεγάλος επιγραμματοποιός υπήρξε ο Σιμωνίδης ο Κείος. Περίφημα επιγράμματά του είναι εκείνα που αναφέρονται σε όσους έπεσαν στις μεγάλες μάχες των Ελλήνων

Πασίγνωστα ήταν τα επιγράμματα:

για όσους έπεσαν στις Θερμοπύλες

Ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις, ὅτι τῇδε
κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.

(Διαβάτη, μήνυμα να πας στους Λακεδαιμόνιους:
σ' αυτήν εδώ τη γη πέσαμε και κειτόμαστε στο νόμο τους πιστοί.)

(Μτφρ. Hλίας Σπυρόπουλος)

και για τους Μαραθωνομάχους

Ἑλλήνων προμαχοῦντες Aθηναῖοι Mαραθῶνι
χρυσοφόρων Mήδων ἐστόρεσαν δύναμιν.

(Yπέρ των Eλλήνων οι Aθηναίοι μαχόμενοι στο Mαραθώνα
συνέτριψαν τη δύναμη των χρυσοφόρων Mήδων.)

(Μτφρ. Θ.K. Στεφανόπουλος)

Επιτύμβια στήλη, 5ος αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά

Σιμωνίδης, «Για τους πεσόντες στις Θερμοπύλες»

Γι' αυτούς που έπεσαν στις Θερμοπύλες
ένδοξη η τύχη, τιμημένη η μοίρα
κι ο τάφος τους προσκυνητάρι
μην κλαίτε, μνημονέψτε τους, μην τους θρηνείτε, υμνήστε τους,
γιατί ό,τι κλείνει τέτοιος τάφος μήτε η μούχλα μήτε ο χρόνος
ο πανδαμάτορας μπορεί να το αμαυρώσει.
Ναός γενναίων και γύρεψε τη δόξα της Ελλάδας
για κατοικία· το μαρτυρεί κι ο βασιλιάς της Σπάρτης,
ο Λεωνίδας που άφησε με την παλικαριά του
καύχημα μέγα και τη δόξα του ακατάσχετη.

(Mτφρ. Γ. Δάλλας)

Οι στίχοι του εγκωμίου για τους νεκρούς της μάχης των Θερμοπυλών (480 π.Χ.) διασώθηκαν από το Διόδωρο το Σικελιώτη, ιστοριογράφο του 1ου αι. π.Χ., στο σύγγραμμά του Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη.

Η μνήμη, η δόξα, ο έπαινος, η αρετή αποτελούν κυρίαρχες έννοιες στο σεμνό αυτό εγκώμιο. Στο τέλος του ποιήματος οι νεκροί μεταβάλλονται σε σύμβολα και ταυτίζονται με την «εὐδοξίαν» της Ελλάδας, που τώρα κατοικεί στον ιερό τύμβο. Ο θρήνος μετατρέπεται, με προφητική επιβεβαίωση, σε έπαινο.

Aνάλογο εγκωμιαστικό τόνο χρησιμοποιεί και ο Aνδρέας Kάλβος στην Ωδή του «Eις τον Iερόν Λόχον» (1823).

Aς μη βρέξη ποτέ
το σύννεφον, και ο άνεμος
σκληρός ας μην σκορπίση
το χώμα το μακάριον

'που σας σκεπάζει....

Επιτύμβια στήλη.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο